Địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở tây Thừa Thiên Huế

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

-----------------------------------------

TRẦN VĂN SÁNG

ĐỊA DANH

CÓ NGUỒN GỐC NGÔN NGỮ DÂN TỘC THIỂU SỐ

Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ NỘI- 2013

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

-----------------------------------------

TRẦN VĂN SÁNG

ĐỊA DANH

CÓ NGUỒN GỐC NGÔN NGỮ DÂN TỘC THIỂU SỐ

Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ

Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ

Mã số: 62 22 01 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. NGUYỄN TƢƠNG LAI

2. PGS.TS. ĐOÀN VĂN PHÚC

HÀ NỘI- 2013

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của

riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung

thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công

trình nào khác.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Trần Văn Sáng

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

VÀ QUY ƢỚC TRÌNH BÀY

1. Danh mục các từ viết tắt

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

DTTS Dân tộc thiểu số

Địa danh gốc DTTS Địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc thiểu

số ở Tây Thừa Thiên Huế

YTTL Yếu tố tổng loại

YTLB Yếu tố loại biệt

ĐHTN Địa hình tự nhiên

ĐVHC Đơn vị hành chính

CTNT Công trình nhân tạo

CTGT Công trình giao thông

T Gốc Tà-ôi

K Gốc Cơ-tu

P Gốc Pa-cô

BĐ 1982 Bản đồ Quân sự 1982

BĐ 2007 Bản đồ Quân sự 2007

BĐ 2009 Bản đồ Địa lí tổng hợp Thừa Thiên Huế 2009

DMHC Danh mục hành chính

2. Quy ƣớc trình bày

(1) Do cố gắng tránh trình bày dài dòng, lặp lại nhiều lần, trừ những lúc cần

giải thích chi tiết, chúng tôi quy ƣớc cách viết cụm từ: “địa danh gốc DTTS” trong

luận án đƣợc hiểu tƣơng đƣơng là “địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ DTTS ở Tây

Thừa Thiên Huế”.

(2) Chữ viết dùng để ghi các địa danh gốc DTTS trong luận án, chúng tôi sử

dụng các quy định về mẫu chữ viết trong các tài liệu sau:

+ Chữ viết dùng để ghi địa danh gốc Cơ-tu theo “Tiếng Katu” của Nguyễn

Hữu Hoành và Nguyễn Văn Lợi, Nxb Khoa học Xã hội, 1998.

+ Chữ viết dùng để ghi địa danh gốc Pa-cô, gốc Ta-ôi theo “Sách học tiếng

Pa-cô Ta-ôi”, Nxb Thuận Hóa, Huế, 1986.

+ Chữ viết dùng để ghi địa danh gốc Bru-Vân Kiều theo, Tiếng Bru-Vân Kiều,

Hoàng Văn Ma, Tạ Văn Thông, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998.

(3) Các ví dụ địa danh trình bày trong luận án đƣợc diễn giải nhƣ sau: cách ghi

chữ Quốc ngữ - cách ghi chữ DTTS - ý nghĩa của các thành tố. Ví dụ: thôn A Ngo

(veel Ango - thôn, cây thông)

(4) Để ghi địa danh gốc DTTS theo kí hiệu phiên Quốc tế, luận án sử dùng bộ

kí hiệu phiên âm SIL Doulos IPA.

5. Tên các tộc danh hiện có nhiều cách viết khác nhau, luận án thống nhất cách

viết tên các tộc danh là Tà-ôi, Pa-cô, Cơ-tu, Bru-Vân Kiều. Cách viết này đƣợc

chúng tôi sử dụng theo Danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam do Tổng cục

Thống kê ban hành ngày 02 tháng 3 năm 1979.

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ........................................................................................1

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .............................................................................................1

2.1.Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới......................................................1

2.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam......................................................5

2.2.1. Nghiên cứu địa danh từ cách tiếp cận địa lí - lịch sử - văn hoá.............5

2.2.2. Nghiên cứu địa danh từ cách tiếp cận ngôn ngữ học .............................5

2.3.Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Thừa Thiên Huế............................................7

3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ CỦA LUẬN ÁN .................................................8

3.1. Mục đích .......................................................................................................8

3.2. Nhiệm vụ.......................................................................................................8

4. PHẠM VI, ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU..........................................................9

5. Ý NGHĨA CỦA ĐỀ TÀI...................................................................................10

5.1. Về ý nghĩa khoa học ...................................................................................10

5.2. Về ý nghĩa thực tiễn....................................................................................10

6. TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................11

6.1. Nguồn tƣ liệu của luận án ...........................................................................11

6.1.1. Tƣ liệu thành văn .................................................................................11

6.1.2. Tƣ liệu điền dã .....................................................................................12

6.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................13

6.2.1. Phƣơng phƣơng miêu tả .......................................................................13

6.1.2. Phƣơng pháp ngôn ngữ học điền dã.....................................................13

7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN...........................................................................14

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH HỌC VÀ VẤN ĐỀ ĐỊA

DANH, ĐỊA BÀN Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ ..................................................15

1.1. DẪN NHẬP....................................................................................................15

1.2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH HỌC ................................................16

1.2.1. Khái niệm địa danh..................................................................................16

1.2.2.Vấn đề xác định chức năng của địa danh .................................................19

1.2.2.1.Chức năng cá thể hoá đối tƣợng ........................................................20

1.2.2.2.Chức năng định danh sự vật...............................................................20

1.2.2.3. Chức năng phản ánh hiện thực..........................................................20

1.2.2.4. Chức năng bảo tồn văn hóa...............................................................20

1.2.3.Vấn đề phân loại địa danh ........................................................................21

1.2.4.Vị trí của địa danh học trong ngôn ngữ học .............................................25

1.2.4.1.Quan hệ giữa địa danh học với ngữ âm học, từ vựng học, ngữ pháp

học ..................................................................................................................25

1.2.4.2.Vị trí của địa danh học trong ngành danh xƣng học ..........................26

1.2.5. Mối quan hệ giữa địa danh học với các ngành khoa học khác ................27

1.2.6. Các hƣớng tiếp cận địa danh từ góc độ ngôn ngữ học ............................28

1.3. VỀ ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH TÂY THỪA THIÊN HUẾ................................29

1.3.1. Giới thiệu chung về Thừa Thiên Huế ......................................................29

1.3.1.1.Về địa lí..............................................................................................29

1.3.1.2.Về lịch sử ...........................................................................................30

1.3.1.3.Về nguồn gốc dân cƣ .........................................................................31

1.3.2. Vài nét về địa bàn Tây Thừa Thiên Huế..................................................32

1.3.2.1.Về các dân tộc thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế.................................32

1.3.2.2. Đặc điểm các ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế.....33

1.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................................................................40

Chƣơng 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CỦA ĐỊA DANH GỐC DÂN TỘC

THIỂU SỐ Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ .............................................................42

2.1. DẪN NHẬP....................................................................................................42

2.2. KẾT QUẢ THU THẬP VÀ PHÂN LOẠI ĐỊA DANH................................43

2.2.1. Nguyên tắc thống kê - thu thập địa danh .................................................43

2.2.2. Kết quả thống kê - thu thập địa danh.......................................................44

2.2.3. Kết quả phân loại địa danh ......................................................................44

2.2.3.1. Phân loại địa danh dựa vào tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên.........45

2.2.3.2. Phân loại địa danh dựa vào tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ ................47

2.3. CẤU TRÚC MÔ HÌNH PHỨC THỂ ĐỊA DANH ........................................51

2.3.1. Về yếu tố tổng loại và yếu tố loại biệt trong phức thể địa danh..............51

2.3.1.1. Quan niệm yếu tố tổng loại...............................................................52

2.3.1.2. Quan niệm yếu tố loại biệt ................................................................52

2.3.1.3. Về mối quan hệ giữa yếu tố tổng loại với yếu tố loại biệt................53

2.3.2. Cấu trúc mô hình phức thể địa danh gốc DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế 54

2.4. CẤU TRÚC CỦA YẾU TỐ TỔNG LOẠI ....................................................56

2.4.1. Về số lƣợng các yếu tố tổng loại: ............................................................56

2.4.2. Về sự chuyển hóa của yếu tố tổng loại....................................................57

2.4.3. Về khả năng kết hợp của yếu tố tổng loại với yếu tố loại biệt ................59

2.5. CẤU TRÚC CỦA YẾU TỐ LOẠI BIỆT ......................................................62

2.5.1. Về số lƣợng và hoạt động của YTLB trong các loại hình địa danh ........62

2.5.3. Yếu tố loại biệt phức................................................................................65

2.5.3.1.Yếu tố loại biệt phức xét về mặt từ loại.............................................65

2.5.3.2. Quan hệ ngữ pháp giữa các thành phần trong yếu tố loại biệt phức.65

2.6. TIỂU KẾT CHƢƠNG 2.................................................................................70

Chƣơng 3. ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH, NGỮ NGHĨA VÀ ĐẶC TRƢNG

VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH GỐC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TÂY THỪA

THIÊN HUẾ ............................................................................................................72

3.1. DẪN NHẬP....................................................................................................72

3.2. PHƢƠNG THỨC ĐỊNH DANH ĐỊA DANH...............................................73

3.2.1. Vấn đề định danh trong ngôn ngữ ...........................................................73

3.2.1.1. Về khái niệm định danh (nomination) ..............................................73

3.2.1.2. Về tính lí do của định danh ...............................................................74

3.2.2. Phƣơng thức định danh tự tạo..................................................................75

3.2.2.1. Định danh dựa vào đặc điểm chính của bản thân đối tƣợng.............75

3.2.2.2. Định danh dựa vào các đặc điểm có liên quan đến đối tƣợng ..........75

3.2.3. Các phƣơng thức định danh theo lối chuyển hoá ....................................76

3.2.3.1. Định danh theo lối chuyển hoá trong nội bộ một loại địa danh........76

3.2.3.2. Định danh theo lối chuyển hoá giữa các loại địa danh khác nhau....76

3.3. ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA CÁC YẾU TỐ CẤU TẠO ĐỊA DANH...79

3.3.1. Vấn đề ý nghĩa của địa danh....................................................................79

3.3.2. Đặc điểm ý nghĩa của các yếu tố trong địa danh .....................................82

3.3.2.1. Tính rõ ràng về nghĩa của các yếu tố thể hiện qua nguồn gốc ngôn

ngữ..................................................................................................................82

3.3.2.2. Vấn đề phân loại ý nghĩa địa danh gốc DTTS..................................86

3.4. ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH CÓ NGUỒN

GỐC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ.................................91

3.4.1. Mối quan hệ giữa văn hóa với ngôn ngữ trong nghiên cứu địa danh ......91

3.4.1.1. Về khái niệm văn hoá........................................................................91

3.4.1.2. Ngôn ngữ trong mối quan hệ với văn hoá ........................................92

3.4.2. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua các thành tố ngôn ngữ...........................95

3.4.2.1. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua yếu tố tổng loại ..............................95

3.4.2.2. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua các chế định ngôn ngữ - văn hóa ...97

3.4.3. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua ngữ nghĩa và sự phản ánh hiện thực

của yếu tố loại biệt.............................................................................................99

3.4.3.1. Sự phản ánh phƣơng diện không gian văn hoá trong địa danh.........99

3.4.3.2. Sự phản ánh các phƣơng diện văn hóa lịch sử trong địa danh........104

3.4.3.3. Sự phản ánh phƣơng diện văn hoá - tộc ngƣời của chủ thể định danh108

3.4.3.4. Sự phản ánh các phƣơng diện xã hội - ngôn ngữ học.....................111

4.5. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3...............................................................................114

Chƣơng 4. VẤN ĐỀ CHUẨN HÓA CHÍNH TẢ ĐỊA DANH GỐC DÂN

TỘC THIỂU SỐ Ở TÂY THỪA THIÊN HUẾ TRONG TIẾNG VIỆT .........116

4.1. DẪN NHẬP..................................................................................................116

4.2. THỰC TRẠNG CÁCH VIẾT ĐỊA DANH GỐC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở

TÂY THỪA THIÊN HUẾ TRONG TIẾNG VIỆT ............................................117

4.2.1. Cách viết từ ngữ âm học không thống nhất...........................................117

4.2.1.1. Viết rời các âm tiết của các địa danh có nhiều âm tiết ...................117

4.2.1.2. Viết liền các âm tiết của địa danh đa tiết ........................................120

4.2.2. Cách viết các phụ âm không thống nhất................................................121

4.2.2.1. Viết không thống nhất phụ âm và tổ hợp phụ âm đầu âm tiết ........121

4.2.2.2. Viết không thống nhất phụ âm và tổ hợp phụ âm cuối âm tiết.......123

4.2.3. Cách viết các nguyên âm không thống nhất ..........................................125

4.2.4. Chuyển tự không thống nhất..................................................................126

4.2.5. Phiên âm kết hợp với sự chuyển dịch “trùng lặp về nghĩa” ..................128

4.2.6. Nhận xét:................................................................................................129

4.3. CÁCH PHIÊN CHUYỂN ĐỊA DANH GỐC DTTS SANG TIẾNG VIỆT 134

4.3.1. Một số đặc điểm ngữ âm - chữ viết các DTTS ở Thừa Thiên Huế (so

sánh với tiếng Việt và chữ Quốc ngữ).............................................................134

4.3.1.1. Những tƣơng đồng và khác biệt về ngữ âm....................................134

4.3.1.2. Những tƣơng đồng và khác biệt về chữ viết...................................135

4.3.2. Cách phiên chuyển địa danh gốc DTTS sang tiếng Việt.......................135

4.3.2.1. Một số nguyên tắc khi phiên chuyển ..............................................136

4.3.2.2. Những giải pháp cụ thể ...................................................................136

4.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 4...............................................................................144

KẾT LUẬN............................................................................................................146

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................151

CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..............166

PHỤ LỤC

MỤC LỤC BIỂU BẢNG

Trang

Bảng 2.1: Kết quả thu thập địa danh gốc DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế .................44

Bảng 2.2: Kết quả phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên ........45

Bảng 2.3: Kết quả thống kê địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ của các yếu tố ......49

Bảng 2.4: Số lƣợng và tần số chuyển hóa của các yếu tố tổng loại..........................58

Bảng 2.5: Thống kê địa danh theo số lƣợng các âm tiết của yếu tố loại biệt ...........62

Bảng 2.6: Phân loại địa danh theo kiểu cấu tạo của yếu tố loại biệt.........................68

Bảng 4.1: Thực trạng cách viết địa danh gốc DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế .........133

MỤC LỤC SƠ ĐỒ

Trang

Sơ đồ 1.1:Vị trí của địa danh học trong ngôn ngữ học .............................................27

Sơ đồ 1.2: Mối quan hệ giữa địa danh học với các ngành khoa học khác ................28

Mô hình 2.1: Cấu trúc phức thể địa danh nói chung.................................................55

Mô hình 2.2: Cấu trúc phức thể địa danh gốc DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế ..........55

1

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Địa danh học là một bộ phận đặc biệt của từ vựng học, chuyên nghiên

cứu nguồn gốc, ý nghĩa và đặc điểm cấu tạo các tên gọi chỉ các đối tƣợng địa lý tự

nhiên và nhân văn. Vì vậy, qua nghiên cứu địa danh, chúng ta có thể chỉ ra các

phƣơng thức và nguyên tắc tạo địa danh đặc thù gắn với mỗi vùng phƣơng ngữ và

các khu vực địa - văn hóa khác nhau.

1.2. Là một cán bộ giảng dạy ở một trƣờng đại học trên địa bàn Thừa Thiên

Huế, một vùng đất giàu truyền thống văn hoá và lịch sử, chúng tôi hƣớng đến một

nguyện vọng thiết thực: góp phần nghiên cứu những đặc trƣng văn hoá - ngôn ngữ

xứ Huế bằng việc khảo sát hệ thống địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ DTTS ở Tây

Thừa Thiên Huế, qua đó chỉ ra quá trình tiếp xúc, giao thoa văn hóa ngôn ngữ dân

tộc - Việt trên địa bàn.

1.3. Đặc biệt, cho đến nay, việc nghiên cứu địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ

DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế chƣa đƣợc tìm hiểu, nghiên cứu một cách kỹ lƣỡng,

nếu không muốn nói là đang bỏ sót, chƣa một cá nhân hay tổ chức khoa học nào

quan tâm đến việc này một cách đúng mực. Vì vậy, lựa chọn đề tài này, chúng tôi

hƣớng đến mục đích nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên sâu về địa danh có

nguồn gốc ngôn ngữ DTTS ở đây, góp phần giữ gìn các đặc trƣng văn hóa - tộc

ngƣời đƣợc ký thác qua mỗi địa danh, cung cấp tƣ liệu cần thiết cho việc lập từ điển

bách khoa và từ điển từ nguyên địa danh Thừa Thiên Huế.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

2.1.Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới

Địa danh học là một bộ phận đặc biệt của từ vựng học, chuyên tìm hiểu

nguồn gốc, cấu tạo và ý nghĩa của các từ ngữ chỉ các địa danh. Việc nghiên cứu địa

danh đã xuất hiện từ lâu trên thế giới.

Theo nhà nghiên cứu Lê Trung Hoa [49], ở Trung Quốc, ngay từ đầu Công

nguyên, nhiều sách địa lí, lịch sử đã ghi chép và chỉ ra cách đọc, ngữ nghĩa của các

2

địa danh. Đầu thời Đông Hán (32-92), Ban Cố đã viết “Hán thư” ghi chép trên 4000

loại địa danh, chỉ ra lý do gọi tên và quá trình diễn biến của địa danh; Lệ Đạo

Nguyên trong “Thủy kinh chú” thời Bắc Nguỵ (466-527) có ghi chép trên hai vạn

địa danh, số đƣợc giải thích là 2.300. Ở phƣơng Tây, từ điển địa danh đầu tiên xuất

hiện ở Ý thế kỷ XVII (Poyares Dicionario de nomes proprios de Regiónes, Rome,

1667) nhƣng Địa danh học thì mãi đến cuối thế kỷ XIX mới ra đời. J.J.Egli, ngƣời

Thuỵ Sĩ có “Địa danh học” công bố năm 1872. Và 30 năm sau (1903), J.W.Nagl

ngƣời Áo cũng cho ra đời công trình “Địa danh học”.

Bƣớc sang thế kỷ XX, các Uỷ ban địa danh của nhiều nƣớc trên thế giới ra

đời, nhiều tài liệu khảo cứu bắt đầu quan tâm đến nguồn gốc các địa danh. Từ năm

1902 đến 1910, J.Gillénon xuất bản “Atlat ngôn ngữ Pháp”, nghiên cứu địa danh

theo hƣớng địa lí học. Vào năm 1926, A.Dauzsat, nhà địa danh học Pháp, đã viết

“Nguồn gốc và sự phát triển của địa danh”, đề xuất phƣơng pháp văn hoá địa lí học

để nghiên cứu các lớp niên đại của địa danh. Năm 1948, ông lại cho xuất bản “Địa

danh học Pháp” (La toponymie Francaise). Năm 1963, A.Dauzat và Ch.Rostaing lại

cho ra đời cuốn “Từ điển ngữ nguyên học các địa danh ở Pháp” (Dictionnaire

étymologique des noms de lieux en France). Qua các công trình này, “cơ sở lí luận

đã được xác lập, đối tượng địa danh đã được xác định, sự phân loại địa danh tương

đối hợp lí, phương pháp nghiên cứu đã mang tính khoa học” [49, tr.22].

Đi đầu và đạt đƣợc nhiều thành tựu trong nghiên cứu, xây dựng hệ thống lí

luận địa danh học là các công trình của các tác giả Xô Viết trƣớc đây. Từ những

năm 60 của thế kỷ XX, nhiều công trình nghiên cứu về địa danh có giá trị đã ra đời.

Đáng chú ý trong số đó là: “Dẫn luận địa danh học” (1965) và “Từ điển địa danh

bỏ túi” (1968) của V.N. Nhikonov; “Môn địa lí trong các tên gọi” (1979) của

E.M.Muzaev; “Địa danh Matxcơva” (1982) của G.P. Xmolixkaja và M.V.

Gorbanhexki. Đặc biệt, công trình “Địa danh học là gì?” của A.V.Superanxkaja là

“tác phẩm quan trọng nhất đã tổng kết, thu gọn các tri thức cơ bản của địa danh

học” [33, tr.9], và là công trình “mang tính tổng hợp, trình bày toàn diện những kết

quả nghiên cứu địa danh” [145, tr. 12-13]. Hơn nữa, đây là công trình lớn “có giá

3

trị tổng kết những kết quả nghiên cứu mới, làm cơ sở vững chắc cho việc nghiên

cứu địa danh tiếp theo ở Liên bang Xô Viết trước đây” [80, tr.11-12].

Một số chuyên luận dành riêng để bàn luận về lý thuyết địa danh nằm trong

hệ thống tên riêng gắn với từng ngôn ngữ. Đáng chú ý là chuyên luận “The Theory

of Proper Names” [170] của Alan Gardiner công bố vào năm 1953. Trong công

trình này, địa danh đƣợc tác giả lí giải trong hệ thống các tên riêng về các mặt ý

nghĩa, nguồn gốc ra đời của chúng. Ở một góc độ khác, trong chuyên luận “The

Grammar of Names” [162], John M. Anderson đã dành hơn 300 trang để bàn luận

về danh xƣng học (onomastics), trong đó có địa danh (toponym), từ quan điểm triết

học ngôn ngữ.

Dƣới góc nhìn ngôn ngữ học ứng dụng, các luận án tiến sĩ của Polina

P.Kobeleva [178] và của Barry Cowan [166] đã miêu tả chi tiết địa danh nhƣ một

loại tên riêng đặc biệt có vai trò trong việc giảng dạy và thụ đắc ngôn ngữ thứ hai.

Nghiên cứu tên riêng và địa danh từ tiếp cận triết học ngôn ngữ vốn có

truyền thống lâu đời ở châu Âu. Nhiều công trình khảo cứu sâu về tên gọi đƣợc tiến

hành trên nhiều khía cạnh khác nhau. Nổi bật trong số đó là các công trình nghiên

cứu: “Naming and Nessecity” [179]; “Kripke: Names, Necessity and Identity” [174]

và “Reference without Refenrents” [181]. Kết quả nghiên cứu của các chuyên khảo

này giúp lí giải hình thành tên gọi và sự cần thiết của việc đặt tên, trong đó, địa

danh là một lớp tên gọi tiêu biểu, phổ biến trong mọi ngôn ngữ.

Ở cấp độ chuẩn hóa quốc gia và chuẩn hóa quốc tế địa danh, việc nghiên cứu

địa danh còn thu hút các tổ chức quốc tế có uy tín trên thế giới nhƣ UNESCO với

hội thảo “African ethnonyms and toponyms” [186]; tổ chức United Nations bàn về

việc chuẩn hóa địa danh trong “Manual for the national standardization of

geographical names” [187]. Cơ sở pháp lí của những quy định chuẩn hóa quốc tế

này sẽ là tiền đề cho việc chuẩn hóa địa danh quốc gia trong từng ngôn ngữ và dân

tộc khác nhau.

Gần đây, có nhiều bài báo nghiên cứu về địa danh trên tạp chí quốc tế

chuyên ngành, điều này càng chứng tỏ ngành địa danh học đang ngày một phát triển

4

và có tính ứng dụng thực tiễn cao. Đó là các nghiên cứu về ý nghĩa của địa danh

trong “What is a Name? Reflections on Onomastics” của William Bright [164]; về

vấn đề kế hoạch hóa ngôn ngữ và địa danh trong “Language Planning and

Placenaming in Australia” của Flavia Hodges [173]; về chức năng và vấn đề chính

trị của địa danh trên bản đồ trong các bài viết “Some Considerrations on the

Function of Place Names on Maps” của Peter Jordan [175], “The Political problem

of Bi- and Multilingual Maritime Names in Maps” của Naftali Kadmon [177],

“Motivations for Naming: The Development of a Toponymic Typology for

Australian Placenames” của Jan Tent and David Blair [183]. Hiện nay, ở Mỹ có cả

tạp chí “Name” thuộc Hiệp hội nghiên cứu tên gọi Mỹ, xuất bản định kỳ mỗi tháng

một số chuyên đề về danh xƣng học và địa danh trên thế giới.

Một trong những công trình nghiên cứu có tính chuyên sâu về địa danh học

đƣợc giới nghiên cứu đặc biệt chú ý là: Toponymy - the Lore, Laws and Language

of Geographical Names [176] của nhà nghiên cứu Naftali Kadmon. Đây là một

chuyên luận có tầm ảnh hƣởng đến hầu hết các nghiên cứu về địa danh học thế giới

hiện nay bởi giá trị của nó cả trên phƣơng diện lý thuyết (địa danh) lẫn tính ứng

dụng cao trong thực tiễn. Nội dung chuyên luận xoay quanh 5 vấn đề chính: (1)

Một số chủ đề dẫn luận địa danh học (Some introductory topics); (2) Tên gọi địa lí

(địa danh) nhƣ một hiện tƣợng văn hóa (Geographical name as a cultural

phenomenon); 3) Quá trình biến đổi của địa danh (Transformation of geographical

names); 4) Vấn đề chuẩn hóa địa danh (Standardization and its agents); 5) Địa danh

trên bản đồ và cơ sở dữ liệu số (Toponyms in map and digital databases).

Có thể nói, địa danh học đang là một hƣớng nghiên cứu đƣợc nhiều nhà ngôn

ngữ học, nhân học, địa lí học trên thế giới quan tâm. Những công trình nghiên cứu

địa danh trên thế giới nói trên đã vạch ra một khung lý thuyết tƣơng đối khái quát,

từ cách phân loại đến việc miêu tả các lớp địa danh, phƣơng thức định danh. Đây là

những lƣu ý hết sức quan trọng đối với chúng tôi trƣớc khi bắt tay vào nghiên cứu

địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế.