Đền, chùa, đình làng ở huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên trước năm 1945

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN KHẮC THÁI

ĐỂN, CHÙA, ĐÌNH LÀNG Ở HUYỆN ĐỒNG HỶ

TỈNH THÁI NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN KHẮC THÁI

ĐỂN, CHÙA, ĐÌNH LÀNG Ở HUYỆN ĐỒNG HỶ

TỈNH THÁI NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1945

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 62.22.54

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS - TS. Đàm Thị Uyên

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số

liệu, kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được ai công

bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Khắc Thái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban giám hiệu, khoa sau đại học, Ban chủ nhiệm, quý Thầy, Cô giáo khoa

lịch sử trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên và quý Thầy, Cô giáo trực tiếp

giảng dạy. Đồng thời tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban giám hiệu

trường THPT lương Thế Vinh, TP Thái nguyên cùng các thầy cô giáo đã giúp

đỡ tôi trong suốt quá trình học tập.

Tác giả xin chân thành cảm ơn: Sở Văn hoá thông tin và du lịch tỉnh

Thái Nguyên, huyện Uỷ huyện Đồng Hỷ, phòng văn hoá thông tin, huyện

Đồng Hỷ, Ban Tuyên giáo huyện Đồng Hỷ, UBND các xã trong huyện, các

già làng, trưởng bản đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian thực

hiện luận văn tốt nghiệp.

Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn:

PGS.TS. Đàm Thị Uyên, cô đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời

gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tác giả cảm ơn tập thể lớp cao học K17 chuyên ngành Lịch sử trường

ĐHSP Thái Nguyên đã đóng góp ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện

luận văn.

Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và

đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả để hoàn thành luận văn này.

Tác giả

Nguyễn Khắc Thái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục................................................................................................................ i

Danh mục bảng.................................................................................................. iii

MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1

Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN ĐỒNG HỶ TỈNH THÁI

NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1945 .......................................................................7

1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên ...........................................................7

1.2. Các thành phần dân tộc ...........................................................................9

1.2.1. Dân tộc kinh ...................................................................................10

1.2.2. Dân tộc Tày, Nùng .........................................................................10

1.2.3. Dân tộc Sán Dìu .............................................................................11

1.2.4. Dân tộc Sán Chay...........................................................................11

1.2.5. Dân tộc Dao....................................................................................11

1.3. Khái quát về lịch sử hành chính............................................................12

1.4.1. Về kinh tế .......................................................................................13

1.4.2. Tình hình văn hóa xã hội................................................................15

TIỂU KẾT....................................................................................................21

Chương 2. ĐỀN, CHÙA, ĐÌNH LÀNG Ở HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH

THÁI NGUYÊN TRƢỚC NĂM 1945..........................................................23

2.1. Hệ thống đền, chùa, đình làng ở Đồng Hỷ...........................................23

2.1.1. Số lượng và sự phân bố..................................................................23

2.1.2. Niên đại của đền, chùa, đình làng ..................................................30

2.1.3. Các vị Thần, Phật được thờ cúng trong đền, chùa, đình làng

huyện Đồng Hỷ ........................................................................................33

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

2.2. Cảnh quan địa lý và kiến trúc, điêu khắc của đền,chùa,đình làng........39

2.2.1. Cảnh quan địa lý ............................................................................39

2.2.2. Kiến trúc.........................................................................................40

2.2.3. Điêu khắc .......................................................................................47

2.3. Thần sự, Phật sự....................................................................................49

2.4. Khảo tả một số ngôi đền, chùa, đình làng tiêu biểu ở huyện Đồng Hỷ....52

2.4.1. Đền Gốc Sấu (Kim Sơn Từ)...........................................................52

2.4.2. Chùa Hang......................................................................................54

TIỂU KẾT....................................................................................................65

Chương 3. GIÁ TRỊ LỊCH SỬ,VĂN HOÁ, XÃ HỘI CỦA ĐỀN, CHÙA,

ĐÌNH LÀNG Ở HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN.................67

3.1. Giá trị kiến trúc .....................................................................................67

3.2. Giá trị văn hóa tâm linh.........................................................................70

3.3. Đình, chùa là nơi lưu giữ nhiều hoài niệm lịch sử................................72

3.4. Giá trị du lịch, gắn kết khối cộng đồng xã hội......................................74

TIỂU KẾT....................................................................................................77

KẾT LUẬN .....................................................................................................79

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................82

PHỤ LỤC........................................................................................................86

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

DANH MỤC BẢNG

Trang

Bảng 1.1. Các thành phần dân tộc của huyện Đồng Hỷ năm 2006 .................12

Bảng 2.1. Hệ thống đền và sự phân bố ............................................................27

Bảng 2.2. Số lượng và sự phân bố của đình làng ở huyện Đồng Hỷ............28

Bảng 2.3. Hệ thống chùa ở huyện Đồng Hỷ ....................................................30

Bảng 2.4. Hệ thống đình làng và các vị thần được thờ cúng ở huyện Đồng Hỷ..37

Bảng 2.5. Hệ thống đền ở huyện Đồng Hỷ và các vị thần được thờ cúng......38

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Đất nước ta có một nền văn hóa đa dạng phong phú, nó như một bức

tranh sống động bởi sự hòa quện nhiều màu sắc mà ở đó đền, chùa, đình làng

ở nông thôn là một gam màu chủ đạo để làm nên bức tranh đó. Ai xa xứ về

quê tới đầu làng những ngôi đền, chùa, đình làng rêu phong văng vẳng

chuông ngân đã tạo nên sự hối thúc mãnh liệt, đầy sức sống cho mỗi con

người, để ai đi xa cũng mong sớm có ngày trở lại.

Người xưa có câu "Dĩ nông vi bản" là một nước nông nghiệp chính vì

thế hệ thống đền, chùa, đình làng luôn gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần

của mỗi người dân nông thôn. Nó không chỉ có vị trí đặc biệt trong văn hóa

làng mà còn có tác động sâu sắc, toàn diện đến xã hội cổ truyền. Đền, chùa,

đình làng của người Việt không chỉ là không gian tôn giáo, nơi phục vụ các

hoạt động thờ cúng, tâm linh, thể hiện lòng hiếu mộ của con người, là nơi sinh

hoạt cộng đồng, in dấu những hương ước, lệ làng, những thiết chế lâu đời. Vì

thế, đã từ lâu chủ đề này đã được các nhà khoa học xã hội đặc biệt quan tâm

nghiên cứu, đặc biệt là ở vùng đồng bằng Bắc Bộ chủ đề này đã khá quen

thuộc, và đã có nhiều công trình nghiên cứu thành công.

Tuy nhiên, tìm hiểu về một địa bàn cụ thể như huyện Đồng Hỷ, tỉnh

Thái Nguyên trước năm 1945 từ tước đến nay chưa được thực hiện bởi sự

khan hiếm các nguồn tư liệu và đi lại khó khăn.

Bởi vậy tác giả chọn đề tài: “Đền, chùa, đình làng ở huyện Đồng Hỷ

tỉnh Thái Nguyên trước năm 1945”, làm luận văn thạc sỹ với hy vọng nghiên

cứu một cách hệ thống về hệ thống đền, chùa, đình làng ở địa phương. Qua đó

làm rõ được những giá trị văn hoá, lịch sử tích cực để giáo dục thế hệ trẻ

Đồng Hỷ biết trân trọng văn hoá truyền thống ngay trên mảnh đất quê hương.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ

Hình ảnh các ngôi đền, chùa, đình làng đã rất đỗi quen thuộc ở làng quê

Việt Nam. Là một trong những biểu tượng của làng xã Việt Nam truyền thống.

Chùa gắn liền với một cơ sở lý luận, là nơi thờ tự của đạo Phật. Một tôn

giáo gắn bó với nhân dân ta từ lâu đời, nó có sự ảnh hưởng đáng kể đến đời

sống tinh thần.

Đình làng là nơi thờ cúng thành hoàng - người có công khai phá lập làng

và đình làng đôi khi cũng là nơi thể hiện quyền uy của giai cấp trên ở địa

phương thông qua hương ước, lệ làng. Nhưng quan trọng hơn đình làng thường

xuyên là nơi tổ chức lễ hội, nơi giao lưu văn hóa của người dân thôn xã.

Đền là nơi thờ tự các bậc quân vương thánh hiền qua các thời kỳ lịch sử

với công lao to lớn làm cho quốc thịnh dân an, được nhân dân tôn kính.

Vì thế đã từ lâu: Đền, chùa, đình làng đã trở thành đối tượng nghiên

cứu dưới nhiều góc độ văn hóa dân gian, kiến trúc, điêu khắc, tôn giáo, khảo

cổ học, dân tộc học, lịch sử học, ...

+ "Lệ làng, phép nước", nhà xuất bản Quốc gia 1985, của Bùi Xuân

Đình, hệ thống khá chân thực về lệ làng và phép nước, cũng như mối quan hệ

giữa 2 phạm trù này, đâu là mặt tích cực cũng như hạn chế của lệ làng.

+ "Hương ước lệ làng", nhà xuất bản chính trị Quốc gia 1998, của luật

gia Lê Đức Tiết chủ yếu phản ánh những giá trị tích cực gắn liền với biến cố

thăng trầm về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, ...

+ "Một số vấn đề làng xã Việt Nam", nhà xuất bản Quốc gia 2009,

của Nguyễn Quang Ngọc khái quát lại một cách phong phú về làng xã Việt

Nam cổ truyền với nếp sống linh hoạt cả về vật chất lẫn tinh thần từ đó

giúp ta có cái nhìn toàn cảnh về những nét biểu trưng của văn hóa làng xã

Việt Nam xưa và nay.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

+ "Chùa Việt" (Trần Lâm Biên), xuất bản 1996, đã khái quát về những

chuyển biến của chùa Việt, phân tích văn hóa, hướng bố cục chung và khảo tả

về hệ thống tượng thờ trong chùa.

+ "Chùa Việt Nam" (Hà Văn Tấn) khảo tả khá đầy đủ toàn cảnh chùa

Việt Nam.

+ " Đình chùa lăng tẩm nổi tiếng ở Việt Nam" (Nguyễn Mạnh Thường"

xuất bản 1999, giới thiệu các công trình kiến trúc cổ được xếp hạng cấp quốc

gia trên phạm vi cả nước.

Bên cạnh đó các tài liệu bổ xung như các cuốn dư địa chí hoặc từ điển:

"Từ điển di tích văn hóa Việt Nam" (Ngô Đức Thọ chủ biên - xuất bản 2003)

cuốn "Địa chỉ tôn giáo - lễ hội Việt Nam" (Mai Thanh Hải xuất bản năm

2004); "Thái Nguyên đất và người" (Sở văn hóa thông tin xuất bản 2003).

Ngoài ra còn có một số công trình nghiên cứu khoa học về địa bàn

huyện Đồng Hỷ nói riêng và về Thái Nguyên nói chung như:

+ “ Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Đồng Hỷ (Thái

Nguyên) nửa đầu thế kỷ XIX” (Mai Thị Hồng Vĩnh – Khoá luận tốt nghiệp

năm 2009).

+ “Tiềm năng du lịch Thái Nguyên nhìn từ góc độ lịch sử, văn hoá” (Tạ

Thị Kim Niên – Luận văn thạc sỹ năm 2009).

+ “Tìm hiểu hệ thống đền, chùa, đình làng ở huyện Phú Lương tỉnh

Thái Nguyên trước năm 1945” (Đinh Thị Thắm – Luận văn thạc sỹ năm

2005).

+ “Hệ thống chùa huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên”, (Đỗ Hằng Nga -

Luận văn thạc sỹ năm 2010).

Các tác phẩm trên đã khai thác dưới nhiều góc độ về ruộng đất, văn hoá

dân tộc. Tuy nhiên tìm hiểu hệ thống về “Đền, chùa, đình làng ở huyện Đồng

Hỷ tỉnh Thái Nguyên” thì vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ