Đề Xuất Một Số Giải Pháp Kỹ Thuật Phục Hồi Rừng Thứ Sinh Nghèo Trên Núi Đá Vôi Tại Vùng Đệm Vườn Quốc Gia Cát Bà

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

HOÀNG VĂN THẬP

ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP KỸ THUẬT

PHỤC HỒI RỪNG THỨ SINH NGHÈO TRÊN NÚI ĐÁ VÔI

TẠI VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA CÁT BÀ

LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP

HÀ NỘI, 2008

1

§Æt vÊn ®Ò

ViÖt Nam cã diÖn tÝch tù nhiªn 33,12 triÖu hecta, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt

l©m nghiÖp 18,77 triÖu hecta, chiÕm 56,67%. N»m trªn b¸n ®¶o §«ng D­¬ng,

chÞu ¶nh h­ëng cña khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, ®Þa h×nh chia c¾t phøc t¹p, tr¶i

dµi qua nhiÒu vïng sinh th¸i kh¸c nhau, ViÖt Nam cã nguån tµi nguyªn phong

phó, cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ ®Æc h÷u cao. Tuy nhiªn, do chiÕn tranh kÐo

dµi dÉn ®Õn sù ®ãi nghÌo, céng víi c¬ chÕ chÝnh s¸ch ch­a phï hîp dÉn ®Õn

rõng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ, nhiÒu nguån tµi nguyªn ®éng, thùc vËt rõng quý hiÕm

bÞ tuyÖt chñng (n¨m 1943 diÖn tÝch rõng lµ 14,3 triÖu hecta vµ sau 50 n¨m

diÖn tÝch rõng hiÖn nay chØ cßn xÊp xØ 13 triÖu hecta). Trong nh÷ng n¨m gÇn

®©y, §¶ng vµ Nhµ n­íc ta ®· kh«ng ngõng quan t©m tíi ph¸t triÓn l©m nghiÖp,

th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch hç trî b»ng c¸c ch­¬ng tr×nh dù ¸n nh­ ch­¬ng tr×nh

327, ch­¬ng tr×nh 661, v.v, do ®ã diÖn tÝch rõng ®· ®­îc t¨ng lªn nh­ng

kh«ng ®¸ng kÓ, bªn c¹nh ®ã c¸c loµi ®éng thùc vËt quý hiÕm cã nguy c¬ bÞ

tuyÖt chñng vÉn cßn tiÕp diÔn. §Æc biÖt rõng trªn nói ®¸ v«i ®· bÞ gi¶m sót

nhanh chãng c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng. Nh÷ng t¸c ®éng nµy ®· ¶nh h­ëng

lín ®Õn kh¶ n¨ng tån t¹i cña rõng, lµm mÊt c©n b»ng hÖ sinh th¸i, diÔn thÕ

rõng ®i theo chiÒu tiªu cùc [31].

§¶o C¸t Bµ lµ ®¶o ®Æc tr­ng cho hÖ sinh th¸i rõng - biÓn. N¬i ®©y cã

V­ên Quèc gia danh tiÕng, lµ ®Þa chØ du lÞch hÊp dÉn ®èi víi du kh¸ch trong

vµ ngoµi n­íc. §Þa danh nµy kh«ng chØ cã vÎ ®Ñp hÊp dÉn mµ cßn lµ mét kho

tµi nguyªn thiªn nhiªn phong phó, ®a d¹ng. V× vËy, viÖc nghiªn cøu qu¶n lý vµ

sö dông bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung vµ tµi nguyªn rõng

trªn nói ®¸ v«i nãi riªng cã ý nghÜa to lín vµ thiÕt thùc vÒ c¸c mÆt kinh tÕ, x·

héi, v¨n ho¸, khoa häc vµ m«i tr­êng.

Rõng trªn nói ®¸ v«i ë C¸t Bµ cã cÊu tróc vµ tæ thµnh phong phó trªn ®Þa

h×nh phøc t¹p. Tuy nhiªn, hiÖn nay phÇn lín kiÓu rõng nµy ®· trë nªn nghÌo

kiÖt, nhiÒu loµi c©y quý trong rõng nh­; §inh, NghiÕn, Hoµng §µn, Kim Giao,

2

Cä H¹ Long ®· khan hiÕm vµ ®ang bÞ ®e do¹ biÕn mÊt. Mét khi hÖ sinh th¸i

rõng trªn nói ®¸ v«i bÞ tµn ph¸ th× kh¶ n¨ng tù phôc håi gÆp rÊt nhiÒu khã

kh¨n, ®Æc ®iÓm nµy kh¸c h¼n víi hÖ sinh th¸i rõng nói ®Êt.

MÆc dï vËy, cho ®Õn nay chóng ta vÉn ch­a x¸c ®Þnh ®­îc nh÷ng gi¶i

ph¸p ®ång bé cho ho¹t ®éng phôc håi vµ ph¸t triÓn rõng trªn nói ®¸ v«i t¹i

VQG C¸t Bµ, cô thÓ lµ: - Ch­a x¸c ®Þnh ®­îc tiªu chuÈn ph©n lo¹i ®èi t­îng cÇn t¸c ®éng cho

tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ. - Ch­a x©y dùng ®­îc hÖ thèng biÖn ph¸p kü thuËt hoµn chØnh, nh÷ng

quy tr×nh c«ng nghÖ cã hiÖu qu¶ cao cho ho¹t ®éng phôc håi vµ ph¸t triÓn

rõng trong tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ. - Ch­a x¸c ®Þnh ®­îc tËp ®oµn c©y phï hîp ®Ó ph¸t huy tiÒm lùc kinh tÕ

vµ sinh th¸i cao cña rõng trªn nói ®¸ v«i.

§Ó gãp phÇn gi¶i quyÕt nh÷ng tån t¹i trªn, ®Ò tµi "§Ò xuÊt mét sè gi¶i

ph¸p kü thuËt phôc håi rõng thø sinh nghÌo trªn nói ®¸ v«i t¹i vïng ®Öm

V­ên Quèc Gia C¸t Bµ" ®· ®­îc thùc hiÖn.

3

Ch­¬ng 1

Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu

1.1. ë ngoµi n­íc

1.1.1. Quan niÖm vÒ rõng thø sinh nghÌo vµ phôc håi rõng thø sinh

nghÌo

Tuy kh¸c nhau vÒ ng«n tõ hay c¸ch diÔn ®¹t, nh­ng cho ®Õn nay thuËt

ng÷ rõng thø sinh nghÌo (Degraded secondary forest) ®· ®­îc nhËn thøc

thèng nhÊt trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. Rõng thø sinh nghÌo lµ rõng n»m trong

lo¹t diÔn thÕ thø sinh, tiÒm n¨ng vµ c¸c chøc n¨ng cã lîi cña rõng ®· bÞ suy

gi¶m d­íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi, ®Æc biÖt lµ t¸c

®éng cña con ng­êi (A.G.Iatxenko, 1976; P.D.Iasenko, 1969; V.N. Sukasov,

1957, 1960, 1964; ITTO, 2002) (DÉn theo Vò TiÕn Hinh vµ Ph¹m V¨n §iÓn,

2006 [9]).

Quan ®iÓm hiÖn nay vÒ phôc håi rõng thø sinh nghÌo ®­îc chia thµnh

ba nhãm chÝnh nh­ sau:

Mét lµ, phôc håi rõng lµ ®­a rõng ®Õn tr¹ng th¸i hoµn chØnh, tiÕp cËn

víi tr¹ng th¸i tr­íc khi bÞ t¸c ®éng. Theo quan ®iÓm nµy cã c¸c t¸c gi¶ Cairns

(1995), Jordan (1995) vµ Egan (1996).

Hai lµ, nhÊn m¹nh hÖ sinh th¸i rõng ph¶i ®­îc phôc håi tíi møc ®é bÒn

v÷ng nµo ®ã b»ng con ®­êng tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o mµ kh«ng nhÊt thiÕt

gièng nh­ hÖ sinh th¸i ban ®Çu. §©y lµ quan ®iÓm nhËn ®­îc nhiÒu sù t¸n

®ång nhÊt. §iÓn h×nh cña quan ®iÓm nµy lµ: Harrington, 1999; Kumar, 1999;

Bradshaw, 2002; IUCN, 2003; David Lamb, 2003).

Ba lµ, tËp trung vµo viÖc x¸c ®Þnh c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè rµo c¶n cña

qu¸ tr×nh phôc håi rõng. §iÓn h×nh lµ nghiªn cøu cña ITTO (2002) khi nhÊn m¹nh,

nh÷ng khu vùc ®Êt rõng ®· bÞ tho¸i ho¸, hµm l­îng chÊt dinh d­ìng trong ®Êt thÊp,

kÕt cÊu kh«ng tèt, nhiÒu mÇm bÖnh, xãi mßn m¹nh vµ löa rõng.

4

§Ó phôc håi rõng cÇn ph¶i x¸c ®Þnh c¸c nh©n tè ¶nh h­ëng tíi sù mÊt

rõng (stress factors), tõ ®ã h¹n chÕ hoÆc lo¹i bá chóng. §©y ®­îc coi nh­ mét

quan ®iÓm, mét sù nh×n nhËn míi vÒ phôc håi rõng, v× ®· b­íc ®Çu g¾n kÕt

phôc håi rõng víi c¸c yÕu tè x· héi, khi nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn mÊt rõng

t¹i c¸c n­íc nhiÖt ®íi chÝnh lµ con ng­êi.

1.1.2. Thµnh tùu nghiªn cøu phôc håi rõng thø sinh nghÌo trªn nói ®¸

v«i

Khi nghiªn cøu th¶m thùc vËt trªn nói ®¸, ®Æc biÖt trªn nói ®¸ v«i ë nhiÖt

®íi, nhiÒu chuyªn gia vÒ thùc vËt, ®Þa lý thùc vËt, thæ nh­ìng ®· rÊt ng¹c

nhiªn tr­íc hÖ sinh th¸i hïng vÜ cã vÎ ®Ñp kú diÖu vµ cho nhiÒu s¶n phÈm quý

gi¸. Nói ®¸ cã ®Êt Ýt vµ máng, v¸ch nói gÇn nh­ dùng ®øng, sau thêi gian

kh«ng l©u phÇn lín ®Êt sÏ bÞ gét röa xuèng ch©n nói. H¬n n÷a nói ®¸ khi

kh«ng cã t¸n rõng che phñ, biªn ®é nhiÖt cao, phong ho¸ sÏ rÊt m¹nh, ®¸ nøt

thµnh tõng t¶ng vµ s¹t lë r¬i xuèng. Nh÷ng nghiªn cøu nµy còng khuyÕn c¸o

r»ng: Mét khi rõng nói ®¸ v«i bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ th× rõng rÊt khã cã thÓ tù

phôc håi trë l¹i, ®Æc ®iÓm nµy kh¸c h¼n víi hÖ sinh th¸i nói ®Êt. Sau khi th¶m

thùc vËt nói ®¸ v«i bÞ mÊt, d­íi c¸c trËn m­a lín vµ c­êng ®é m¹nh ë vïng

khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm (nh­ ë ViÖt Nam), ch©n nói bÞ thiÖt h¹i, ®e do¹ ®êi sèng

vµ s¶n xuÊt cña con ng­êi (dÉn theo TrÇn H÷u Viªn, 2004 [40]).

ViÖn l©m nghiÖp Qu¶ng T©y vµ Qu¶ng §«ng - Trung Quèc ®· nghiªn

cøu ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng cña mét sè loµi c©y trªn nói ®¸ v«i nh­: Toona

sinensis, Delavaya toxocarpa, Chukrasia tabularis, Excentrodendron

tonkinensis... trong thêi kú (1985 – 1998). Nh÷ng nghiªn cøu ®ã ®· ®­îc tæng

kÕt s¬ bé sau nhiÒu héi th¶o khoa häc ë Häc viÖn L©m nghiÖp B¾c Kinh víi sù

tham gia cña nhiÒu nhµ khoa häc l©m nghiÖp ®Çu ngµnh cña n­íc nµy vµ nh÷ng

h­íng dÉn t¹m thêi vÒ kü thuËt phôc håi rõng trªn nói ®¸ v«i ®· ®­îc x©y dùng.

Tuy nhiªn, nh÷ng nguyªn lý vÒ phôc håi vµ ph¸t triÓn rõng trªn nói ®¸ v«i ch­a

®­îc tæng kÕt mét c¸ch cã hÖ thèng nªn viÖc ¸p dông nh÷ng h­íng dÉn nµy cho

5

nhiÒu quèc gia kh¸c, trong ®ã cã ViÖt Nam cßn khiªm tèn vµ ®ang trong giai

®o¹n thö nghiÖm.

1.1.3. Tån t¹i nghiªn cøu phôc håi rõng thø sinh nghÌo trªn nói ®¸

v«i

Nh×n chung trªn thÕ giíi nh÷ng nghiªn cøu vÒ phôc håi rõng míi chØ

tËp trung vµo phôc håi rõng trªn nói ®Êt, nh÷ng nghiªn cøu phôc håi rõng trªn

nói ®¸ v«i rÊt Ýt. C¸c nghiªn cøu míi chØ tËp trung vµo c¸c lÜnh vùc nh­: ph©n

chia th¶m thùc vËt trªn nói ®¸ v«i, nghiªn cøu ®a d¹ng loµi trªn nói ®¸ v«i,

ph©n vïng sinh th¸i trªn nói ®¸ v«i. MÆt kh¸c, nh÷ng nguyªn lý vÒ phôc håi vµ

ph¸t triÓn rõng trªn nói ®¸ v«i ch­a ®­îc tæng kÕt mét c¸ch hÖ thèng, nªn viÖc

¸p dông nh÷ng h­íng dÉn nµy cho nhiÒu quèc gia kh¸c, trong ®ã cã ViÖt Nam

cßn khiªm tèn vµ ®ang trong giai ®o¹n thö nghiÖm.

1.2. ë trong n­íc

1.2.1. Quan ®iÓm vÒ rõng thø sinh nghÌo vµ phôc håi rõng thø sinh

nghÌo

Th¸i V¨n Trõng (1970, 1978) vµ TrÇn Ngò Ph­¬ng (1970) cho r»ng,

rõng thø sinh nghÌo lµ rõng thø sinh ®ang ë trong lo¹t diÔn thÕ theo chiÒu

h­íng tho¸i ho¸. TrÇn Ngò Ph­¬ng (2000) cßn kh¼ng ®Þnh tÊt c¶ c¸c kiÓu

rõng giµu nguyªn sinh hay thø sinh, d­íi t¸c ®éng ph¸ ho¹i liªn tiÕp cña con

ng­êi, cuèi cïng vÉn biÕn thµnh tr¶ng cá, víi ph­¬ng thøc chÆt tØa th­a vµ t¸i

sinh tù nhiªn tõ rõng nguyªn liÖu ban ®Çu sÏ trë thµnh rõng h¹t hay rõng chåi,

rõng nµy sÏ tho¸i ho¸ thµnh rõng chåi vµ cuèi cïng rõng chåi sÏ tho¸i ho¸

thµnh tr¶ng cá [27], [28].

Theo Ph¹m V¨n §iÓn (2006): (1) Rõng thø sinh nghÌo lµ rõng nghÌo vÒ

tr÷ l­îng vµ tµi nguyªn sinh häc, nghÌo nµn vÒ loµi c©y môc ®Ých, vÒ chñng

lo¹i, sè l­îng vµ chÊt l­îng l©m s¶n. (2) Rõng thø sinh nghÌo lµ rõng nghÌo

c¶ vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ, vÒ kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu kinh tÕ – x· héi cña con

ng­êi. (3) Rõng thø sinh nghÌo cßn lµ rõng nghÌo vÒ n¨ng lùc tù phôc håi,

6

biÓu hiÖn râ nhÊt th«ng qua n¨ng lùc t¸i sinh. Ngoµi ra, rõng thø sinh nghÌo

cßn lµ rõng nghÌo vÒ kh¶ n¨ng dÞch vô, nghÌo vÒ vai trß b¶o vÖ m«i tr­êng

sinh th¸i, nh­ ®iÒu hoµ khÝ hËu, gi÷ vµ ®iÒu tiÕt n­íc, h¹n chÕ xãi mßn ®Êt, v.v

[7], [9].

Phôc håi rõng tr­íc hÕt lµ phôc håi l¹i thµnh phÇn chñ yÕu cña rõng lµ

th¶m thùc vËt c©y gç. Phôc håi rõng lµ mét qu¸ tr×nh sinh häc gåm nhiÒu giai

®o¹n vµ kÕt thóc b»ng sù xuÊt hiÖn mét thÕ hÖ míi th¶m c©y gç b¾t ®Çu khÐp

t¸n. Qu¸ tr×nh phôc håi rõng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù c©n b»ng sinh häc xuÊt

hiÖn, ®¶m b¶o chi sù c©n b»ng nµy tån t¹i liªn tôc vµ còng v× thÕ mµ chóng ta

sö dông chóng liªn tôc ®­îc (Vâ §¹i H¶i vµ céng sù, 2003) [14].

1.2.2. Nghiªn cøu vÒ th¶m thùc vËt rõng trªn nói ®¸ v«i

Trong qu¸ tr×nh ph©n lo¹i th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam, Th¸i V¨n Trõng

(1978) ®· xem xÐt lo¹i h×nh thùc vËt trªn nói ®¸ v«i. Theo ®ã rõng trªn nói ®¸ v«i

®­îc x¸c ®Þnh thuéc kiÓu phô thæ nh­ìng kiÖt n­íc trªn ®Êt ®¸ v«i x­¬ng xÈu

(§k) vµ n»m trong c¸c kiÓu th¶m thùc vËt sau: - KiÓu rõng kÝn th­êng xanh, m­a Èm nhiÖt ®íi (Rkx).

§©y lµ kiÓu th¶m thùc vËt chñ yÕu cña rõng trªn nói ®¸ v«i víi ­u hîp

NghiÕn + Trai lý xuÊt hiÖn ë nh÷ng lÌn, s­ên nói ®¸ v«i cã ®é dèc lín, ®Æc tr­ng

cña ®Þa h×nh Karst, cã nhiÒu kho¶ng trèng lín ®Ó lé ®¸ gèc, s­ên nói th­êng lëm

chëm thÊp d­íi 700m thuéc mét sè tØnh miÒn B¾c ViÖt Nam (Cao B»ng, L¹ng

S¬n, Hµ Giang, Tuyªn Quang, B¾c C¹n, Ninh B×nh). Tuy nhiªn, do qu¸ tr×nh khai

th¸c vµ sö dông qu¸ møc nªn diÖn tÝch rõng nguyªn sinh Ýt bÞ t¸c ®éng cßn l¹i rÊt

Ýt, th­êng n»m ë c¸c VQG vµ c¸c KBTTN nh­ Cóc Ph­¬ng, Pï Lu«ng, v.v. KiÓu

th¶m thùc vËt nµy hiÖn nay lµ nh÷ng khu rõng thø sinh trªn nói ®¸ v«i, ph©n bè

chñ yÕu ë vïng gÇn d©n c­, ven c¸c trôc ®­êng, n¬i mµ viÖc khai th¸c vËn

chuyÓn gÆp nhiÒu thuËn lîi. T¹i nhiÒu n¬i, do khai th¸c m¹nh vµ ch¸y, rõng ®·

trë nªn nghÌo kiÖt, cßn Ýt nh÷ng loµi c©y gç, tæ thµnh rõng thay ®æi, c¸c loµi c©y

mäc nhanh chiÕm ­u thÕ nh­ M¹y tÌo, ¤ r«, Ba bÐt, Rµng rµng mÝt, ChÈn,... Do

7

vËy, kiÓu th¶m thùc vËt nµy cßn ®­îc x¸c ®Þnh lµ kiÓu phô thø sinh nh©n t¸c trªn

®Êt ®¸ v«i x­¬ng xÈu. - KiÓu rõng kÝn nöa rông l¸, Èm nhiÖt ®íi (Rkn):

Rõng trªn nói ®¸ v«i cã sù kÕt hîp cña nhiÒu loµi c©y kh¸c nhau nh￾NghiÕn + Trai lý + Chß nhai + ¤ r« cïng c¸c loµi rông l¸ nh­ Tr­êng s©ng, Xoan

nhõ, G¹o, D©u da xoan, Lßng mang, Cui rõng, v.v. th­êng gÆp trªn nh÷ng s­ên

nói ®¸ v«i dèc ®øng hoÆc t¹i c¸c thung lòng nói ®¸ v«i víi ®Êt dèc tô, thÊp Èm,

thùc vËt ph¸t triÓn cao lín, gÇn gièng víi thùc vËt trªn nói ®Êt. - KiÓu rõng kÝn th­êng xanh, m­a Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp (Rka):

KiÓu rõng nµy ph©n bè ë ®ai cao trªn 700m: Chî R· (B¾c C¹n), Nguyªn

B×nh (Cao B»ng), Qu¶n B¹, §ång V¨n (Hµ Giang), vµ vïng T©y B¾c... §Æc ®iÓm

næi bËt lµ thùc vËt thuéc ngµnh H¹t trÇn cã tû lÖ t­¬ng ®èi lín vµ tËp trung, cã c¸c

loµi nh­ Th«ng Pµ cß, Sam kim hû, Tr¾c b¸ch Qu¶n b¹,... ë ®é cao 1000m thuéc

vïng T©y B¾c, xuÊt hiÖn ­u hîp Kiªng + Heo (Burretiodendron brilletti + Croton

pseudoverticillata) thuéc kiÓu phô thæ nh­ìng kiÖt n­íc trªn ®Êt rendzina giµu

chÊt dinh d­ìng. - KiÓu rõng kÝn hçn hîp c©y l¸ réng, l¸ kim Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp (Rkh)

ë Hµ Giang, Tuyªn Quang vµ Ninh B×nh ®é cao d­íi 700m, víi ­u hîp NghiÕn +

Kim giao + Hoµng ®µn (Burretiodendron hsienmu + Podocarpus latiofolia +

Cupressus terulus) cïng mét sè loµi c©y thuéc c¸c hä ThÝch, DÎ,...

Ngoµi ra, t¹i nh÷ng khu vùc sau ho¹t ®éng n­¬ng r·y hoÆc nh÷ng khu

rõng ®· bÞ khai th¸c nhiÒu lÇn ®Õn c¹n kiÖt ë L¹ng S¬n, Cao B»ng, Hµ Giang,

Hoµ B×nh, Qu¶ng B×nh, v.v., xuÊt hiÖn d¹ng thùc b× cã diÖn tÝch t­¬ng ®èi lín víi

nh÷ng loµi c©y bôi, c©y gç nhá nh­ ¤ r«, M¹y tÌo, XÎn gai, v.v. D¹ng thùc b×

nµy ®­îc gäi lµ QuÇn l¹c c©y bôi, c©y gç r¶i r¸c trªn nói ®¸ v«i [28]. TrÇn Ngò Ph­¬ng (1970), khi ®Ò cËp ®Õn rõng ë miÒn B¾c ViÖt Nam ®·

xÕp rõng trªn nói ®¸ v«i vµo: (1) ®ai rõng nhiÖt ®íi m­a mïa víi kiÓu rõng nhiÖt

®íi l¸ réng th­êng xanh nói ®¸ v«i, kiÓu nµy cã 4 kiÓu phô thæ nh­ìng nguyªn