Đề xuất một số biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần Sinh học Vi sinh vật (Sinh học 10 THPT)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––––––

PHẠM THỊ HUYỀN TRANG

ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG

HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH

TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT

(SINH HỌC 10 THPT)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––––––

PHẠM THỊ HUYỀN TRANG

ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG

HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH

TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT

(SINH HỌC 10 THPT)

Ngành: LL&PPDH bộ môn Sinh học

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết

quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình

nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018

Tác giả luận văn

Phạm Thị Huyền Trang

ii

LỜI CẢM ƠN

Với tấm lòng kính trọng và biết ơn, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám

Hiệu trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy giáo, Cô giáo

phòng Đào tạo, tập thể các Thầy giáo, Cô giáo khoa Sinh học đã tận tình giảng

dạy, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và viết luận văn.

Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo hướng dẫn

khoa học - PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh - người đã tận tình định hướng, chỉ

dẫn giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, giáo viên, học sinh các trường

THPT tỉnh Ninh Bình, gia đình và bạn bè đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ và

khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Mặc dù đã hết sức cố gắng, nhưng luận văn không tránh khỏi thiếu sót.

Tôi xin trân trọng tiếp thu các ý kiến chỉ bảo của các nhà khoa học và góp ý

bạn đọc để các công trình tiếp theo của bản thân có chất lượng tốt hơn.

Xin được trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018

Tác giả luận văn

Phạm Thị Huyền Trang

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt ..................................................................... iv

Danh mục các bảng.............................................................................................. v

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1

2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 3

3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu................................................................. 3

4. Giả thuyết khoa học......................................................................................... 3

5. Nội dung nghiên cứu ....................................................................................... 3

6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 4

7. Dự kiến đóng góp của luận văn....................................................................... 4

8. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 5

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI..................... 6

1.1. Tổng quan nghiên cứu rèn luyện kĩ năng HTHKT ...................................... 6

1.1.1. Trên thế giới .............................................................................................. 6

1.1.2. Ở Việt Nam................................................................................................ 7

1.2. Cơ sở lí luận của đề tài ................................................................................. 8

1.2.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu ........................... 8

1.2.2. Vai trò của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học sinh

học nói chung và dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) nói riêng....... 10

1.2.3. Các nhóm kĩ năng HTHKT cần hình thành trong quá trình dạy học ...... 11

1.2.4. Các thao tác tư duy cần sử dụng để rèn luyện kĩ năng HTHKT trong

dạy học............................................................................................................... 13

iv

1.3. Cơ sở thực tiễn của đề tài ........................................................................... 15

1.3.1. Thực trạng rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần

sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) ................................................................... 15

1.3.2. Thực trạng HS tham gia rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy

học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT).................................................... 17

Tóm tắt chương 1............................................................................................... 20

Chương 2: CÁC BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG HỆ THỐNG

HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN

SINH HỌC VI SINH VẬT (SH 10 THPT).................................................... 21

2.1. Đặc điểm cấu trúc, nội dung phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT)..... 21

2.2. Những nguyên tắc của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT............................. 24

2.2.1. Quán triệt mục tiêu bài học ..................................................................... 24

2.2.2. Quán triệt quan điểm tiếp cận cấu trúc hệ thống..................................... 24

2.2.3. Đảm bảo tính chính xác chặt chẽ, phù hợp ............................................. 25

2.2.4. Phát huy tính tích cực của HS ................................................................. 25

2.2.5. Đảm bảo nâng dần mức độ từ dễ đến khó............................................... 25

2.3. Quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT ......................................................... 26

2.4. Các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học phần sinh học

vi sinh vật (SH 10 THPT).................................................................................. 31

2.4.1. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định nhiệm vụ học tập ........................ 31

2.4.2. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định kiến thức thành phần .................. 31

2.4.3. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung

kiến thức ............................................................................................................ 34

2.4.4. Biện pháp rèn luyện kĩ năng trình bày hệ thống hóa kiến thức............... 36

2.5. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học phần

Sinh học vi sinh vật ........................................................................................... 37

2.5.1. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong khâu hình

thành kiến thức mới ........................................................................................... 37

v

2.5.2. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong khâu củng

cố, hoàn thiện kiến thức..................................................................................... 41

2.5.3. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT để tổ chức hoạt

động tự học ở nhà của HS.................................................................................. 45

2.6. Giáo án minh họa........................................................................................ 46

Tóm tắt chương 2............................................................................................... 53

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 54

3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm..................................... 54

3.1.1. Mục đích .................................................................................................. 54

3.1.2. Nhiệm vụ ................................................................................................. 54

3.2. Nội dung thực nghiệm................................................................................ 54

3.3. Phương pháp thực nghiệm.......................................................................... 54

3.3.1. Chọn trường, lớp thực nghiệm ................................................................ 54

3.3.2. Bố trí thực nghiệm................................................................................... 55

3.3.3. Phương pháp phân tích kết quả thực nghiệm .......................................... 55

3.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 56

3.4.1. Kết quả phân tích định lượng .................................................................. 56

3.4.2. Phân tích kết quả định tính ...................................................................... 65

Kết luận chương 3.............................................................................................. 67

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 68

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 70

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Kí hiệu Chữ viết tắt

1 ĐC Đối chứng

2 GV Giáo viên

3 HS Học sinh

4 HTH Hệ thống hóa

5 HTHKT Hệ thống hóa kiến thức

6 MT Môi trường

7 Nxb Nhà xuất bản

8 PHT Phiếu học tập

9 SGK Sách giáo khoa

10 SL Số lượng

11 STK Sách tham khảo

12 SH Sinh học

13 THPT Trung học phổ thông

14 TN Thực nghiệm

15 VK Vi khuẩn

16 VSV Vi sinh vật

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1: Kết quả điều tra việc sử dụng một số phương pháp trong dạy học

Sinh học............................................................................................. 15

Bảng 1.2: Kết quả điều tra tình hình GV hiểu biết về hệ thống hóa kiến thức............ 16

Bảng 1.3: Nhận thức của GV về vai trò của HTH kiến thức trong dạy học ..... 16

Bảng 1.4: Kết quả điều tra tình hình GV rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa

kiến thức cho HS trong các khâu của quá trình dạy học................... 17

Bảng 1.5: Kết quả điều tra phương pháp học của HS lớp 10 đối với bộ môn

Sinh học............................................................................................. 18

Bảng 1.6: Kết quả điều tra về hệ thống hóa kiến thức của HS trong phần

Sinh học vi sinh vật ........................................................................... 19

Bảng 2.1: Phân loại kiến thức thành phần Sinh học vi sinh vật........................ 23

Bảng 2.2: Các giai đoạn nhân lên của virut trong tế bào chủ............................ 30

Bảng 2.3: So sánh cấu tạo của virut trần và virut có vỏ ngoài.......................... 40

Bảng 2.4: Các đặc điểm của hoạt động chuyển hoá vật chất và năng lượng

ở VSV................................................................................................ 44

Bảng 3.1: Danh sánh các bài lí thuyết trong chương trình dạy TN................... 54

Bảng 3.2: Bảng phân phối tần số điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm..... 56

Bảng 3.3: Bảng phân phối tần suất điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm.. 58

Bảng 3.4: Tần suất hội tụ tiến điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm ......... 59

Bảng 3.5 : Kiểm định

X

điểm kiểm tra trong thực nghiệm............................... 60

Bảng 3.6: Phân tích phương sai điểm kiểm tra trong thực nghiệm................... 61

Bảng 3.7: Bảng phân phối tần số điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm.............. 61

Bảng 3.8: Bảng phân phối tần suất điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm........... 62

Bảng 3.9: Tần suất hội tụ tiến điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm................... 63

Bảng 3.10: Kiểm định

X

điểm kiểm tra sau thực nghiệm................................. 64

Bảng 3.11: Phân tích phương sai điểm kiểm tra sau thực nghiệm.................... 65

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Sơ đồ thành phần kiến thức phần Sinh học VSV (SH 10 - THPT)... 22

Hình 2.2: Quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT................................................ 26

Hình 2.3: Các loại môi trường sống của VSV................................................... 33

Hình 2.4: Sơ đồ phân loại các dạng hô hấp ở VSV........................................... 35

Hình 2.5: Sơ đồ các cơ chế bảo vệ chống lại bệnh tật....................................... 39

Hình 2.6: Sơ đồ hình thái cấu trúc các loại virut............................................... 42

Hình 3.1: Biểu đồ biểu diễn tần suất (fi%) điểm kiểm tra trong thực nghiệm .. 58

Hình 3.2: Đồ thị biểu diễn tần suất hội tụ tiến các bài kiểm tra trong thực nghiệm.......59

Hình 3.3: Biểu đồ biểu diễn tần suất (fi%) điểm kiểm tra sau thực nghiệm ..... 62

Hình 3.4: Đồ thị biểu diễn tần suất hội tụ tiến điểm kiểm tra sau TN .............. 63

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học của Bộ Giáo dục

và Đào tạo

Đổi mới căn bản và toàn diện GD&ĐT không chỉ là đòi hỏi tất yếu của

thời đại, mà còn là nhu cầu tự thân của nền giáo dục Việt Nam nhằm đáp ứng

yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập Quốc tế.

Luật Giáo dục 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009) của Quốc hội

nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ở Khoản 2, Điều 5 ghi rõ: “Phương

pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo

của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành,

lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [10].

Một trong các giải pháp để phát triển chiến lược Giáo dục và đào tạo

được đề ra tại Hội nghị lần thứ 8, BCH TW Đảng khóa XI đó là: “Tiếp tục đổi

mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích

cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc

phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách

học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi

mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang

tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa,

nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông

trong dạy và học” [5].

1.2. Xuất phát từ vai trò của hệ thống hóa kiến thức trong dạy học

Trong dạy học, việc HTHKT được sử dụng để GV hệ thống một nội

dung nào đó. Đồng thời, GV cho HS nghiên cứu các nguồn tài liệu và diễn đạt

những thông tin đọc được, xử lí tài liệu đó theo một hướng nhất định để rút ra

những mối quan hệ có tính quy luật giữa các sự vật hiện tượng. Như vậy, việc

2

HTHKT không những giúp HS hình thành được kiến thức mới, củng cố những

điều đã học, mà còn biết sắp xếp chúng thành một hệ thống chặt chẽ, lí giải

được ý nghĩa sâu xa của kiến thức, biết cách diễn đạt ý tưởng của mình bằng

ngôn ngữ của chính mình.

1.3. Xuất phát từ đặc điểm của kiến thức sinh học vi sinh vật trong SH

10 THPT

SH là một ngành khoa học thực nghiệm, kiến thức SH được ứng dụng

vào thực tiễn sản xuất. Đặc biệt Chương trình SH 10 THPT cấu trúc gồm 3

phần: Phần một, “Giới thiệu chung về thế giới sống”; Phần hai, “Sinh học tế

bào”; Phần ba, “Sinh học vi sinh vật”. Phần ba giới thiệu các quá trình sinh học

cơ bản đặc trưng ở cấp cơ thể, nhưng dành riêng cho những sinh vật có kích

thước nhỏ bé, hấp thụ nhiều, chuyển hóa nhanh, sinh trưởng phát triển mạnh, là

những sinh vật xuất hiện đầu tiên trên trái đất, đây là phần mang tính trừu

tượng cao. Để lĩnh hội được kiến thức đòi hỏi HS phải biết xử lí thông tin, nội

dung kiến thức theo các mạch logic, cho phép hiểu sâu bản chất của sự vật hiện

tượng tức là phải phân tích - tổng hợp, so sánh - đối chiếu, khái quát hóa, hệ

thống hóa để từ đó rút ra những kết luận bản chất, quy luật vận động của đối

tượng nghiên cứu. Do vậy trong quá trình dạy học GV cần hình thành kĩ năng

HTHKT cho người học.

1.4. Xuất phát từ thực tế của việc rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến

thức trong dạy học sinh học nói chung và dạy học phần sinh học vi sinh

vật nói riêng

Ở các trường THPT hiện nay, thực trạng dạy học SH nói chung và

dạy học phần SH VSV nói riêng vẫn còn nhiều bất cập. GV còn quá chú

trọng tới việc truyền tải cho hết nội dung kiến thức của bài học mà chưa

chú ý đến việc dạy cho HS biết cách tư duy, HTHKT. Do vậy vấn đề cấp

thiết đặt ra là phải tăng cường sử dụng các phương pháp, biện pháp dạy học