Con người trong phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932-1945

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

CAO THỊ NGUYỆT

CON NGƯỜI TRONG PHÓNG SỰ VIỆT NAM

GIAI ĐOẠN 1932 - 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 02 21

Người hướng dẫn khoa học: TS. Vũ Thị Thanh Minh

Thái Nguyên – 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Cao Thị Nguyệt

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Văn – Xã hội, Trường Đại học Khoa

học – Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp

đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng

dẫn TS. Vũ Thị Thanh Minh đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời

gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã

giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Cao Thị Nguyệt

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.............................................................. 12

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 13

5. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................... 14

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 14

7. Đóng góp của luận văn................................................................................ 14

NỘI DUNG ..................................................................................................... 15

CHƯƠNG 1: ĐIỀU KIỆN HÌNH THÀNH CON NGƯỜI TRONG VĂN HỌC

VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 – 1945............................................................. 15

1.1. Điều kiện lịch sử, văn hóa, xã hội hình thành con người trong văn học Việt

Nam giai đoạn 1930 – 1945. ........................................................................... 15

1.2. Vài nét quan niệm về con người trong văn học hiện đại Việt Nam (từ đầu

thế kỉ XX đến 1945)........................................................................................ 20

1.2.1. Khái niệm quan niệm về con người trong văn học ............................... 20

1.2.2. Con người trong văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến trước Cách

mạng tháng Tám 1945..................................................................................... 22

CHƯƠNG 2: CÁC TẦNG LỚP CON NGƯỜI TRONG PHÓNG SỰ.......... 34

VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1932 – 1945 ......................................................... 34

2.1. Một số tầng lớp dưới đáy xã hội .............................................................. 35

2.1.1. Người lao động nghèo lương thiện ....................................................... 35

2.2.1. Quan lại ................................................................................................. 72

2.2.2. Phụ nữ tân thời ...................................................................................... 75

2.2.3. Nhà văn, nhà báo................................................................................... 78

CHƯƠNG 3: CÁC HÌNH THỨC THỂ HIỆN CON NGƯỜI TRONG PHÓNG

SỰVIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1932 – 1945..................................................... 81

3.1. Phương thức lựa chọn, tiếp cận con người của phóng sự 1932 - 1945.... 81

3.1.1. Phương thức lựa chọn con người làm đối tượng phản ánh của phóng sự... 81

3.1.2. Phương thức tiếp cận và khai thác thông tin ở những con người cụ thể... 83

3.2. Bút pháp tả chân khi phản ánh con người của phóng sự 1932 – 1945 .... 89

iv

3.2.1. Bút pháp tả chân khi miêu tả con người. .............................................. 89

3.2.2. Bút pháp tả chân khi kể sự việc, tả cảnh............................................... 94

3.3. Ngôn ngữ thể hiện con người trong phóng sự 1932 – 1945 .................... 96

3.3.1. Sử dụng khẩu ngữ và tiếng “lóng” đặc thù của từng tầng lớp con người ... 96

3.3.2. Ngôn ngữ châm biếm.......................................................................... 100

3.3.3. Hệ thống ngữ liệu dân gian và ngôn ngữ đậm chất “Âu hóa” ............ 102

KẾT LUẬN................................................................................................... 106

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................. 114

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Văn học là tấm gương phản chiếu cuộc sống. Qua con người trong văn học,

ta có thể hiểu cuộc sống của con người trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Là

nhân vật chính trong văn học, nên qua con người trong văn học ta có thể hiểu

một thời đại hay một giai đoạn văn học cụ thể. Tìm hiểu vấn đề Con người trong

phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 có thể giúp nhận thức sâu sắc thêm

về văn học và xã hội Việt Nam trong giai đoạn lịch sử này.

Phóng sự là một thể loại giữa văn học và báo chí, có nguồn gốc Tây phương,

chính thức xuất hiện ở thế kỉ XIX. Là một thể loại khó viết nhưng phóng sự

nhanh chóng khẳng định được vị trí của mình trên văn đàn. Sau Tôi kéo xe - đứa

con tinh thần đầu tiên của Tam Lang là hàng loạt các thiên phóng sự - kết quả

của những cuộc điều tra, lăn lộn với hiện thực của những cây bút tâm huyết như:

Đĩa mứt gừng (1937), Lọng cụt cán (1939), Tập ảnh (1936), Người …ngợm

(1940) của Tam Lang, Thanh niên trụy lạc (1938), Từ ái tình đến hôn nhân

(1938), Ngoại ô (1941), Ngõ hẻm (1942) của Nguyễn Đình Lạp; Hà Nội ban đêm

(1933) Hà Nội băm sáu phố phường (1943) của Thạch Lam; Làm no (1938), Tập

án cái đình (1939), Lều chõng (1939), Việc làng (1940) của Ngô Tất Tố; Một

chuyến đi (1938), Ngọn đèn dầu lạc (1941), Tàn đèn dầu lạc (1941) của Nguyễn

Tuân; Cạm bẫy người (1933), Kĩ nghệ lấy Tây (1934), Cơm thầy cơm cô (1936),

Lục xì (1937), Một huyện ăn Tết (1938) của Vũ Trọng Phụng, Hà Nội lầm than

(1937), Làm dân (1938) của Trọng Lang…

Khác với truyện ngắn và tiểu thuyết, phóng sự mang đến cho người đọc

những thông tin cụ thể, số liệu chính xác và thời sự về các vấn đề của cuộc sống,

xoay quanh một tâm điểm là con người. Nhà nghiên cứu, phê bình Vũ Ngọc Phan

cho rằng: “Phóng sự là ký sự, là có lời thẩm bình, phóng sự ghi những điều mắt

thấy tai nghe, có tính cách thời sự và có chỉ trích… Không có lối văn nào giúp

2

ích cho việc cải cách, cho nhà đương chức, nhà pháp luật và nhà xã hội học

bằng các thiên phóng sự” [30; tr. 504,505]. Vì lẽ trên, nghiên cứu con người

trong phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 - 1945 chính là tìm hiểu những mảng

hiện thực đời sống muôn màu của xã hội Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 - một

giai đoạn lịch sử đầy biến động từ chính trị đến kinh tế, văn hóa, xã hội.

Phóng sự không chỉ phản ánh hiện thực mà với tư cách “là một thể loại

đứng giữa văn học và báo chí” [3; tr. 83], phóng sự còn có “cái chất chủ quan

của chủ thể cầm bút…, ý thức xã hội - công dân chi phối mạnh mẽ đến từng sự

kiện, từng vấn đề của đời sống” [45; tr. 5,6]. Tác phẩm phóng sự thể hiện được

những quan điểm cá nhân, cách kiến giải hoặc những đề xuất giải pháp của tác

giả trước một vấn đề nóng hổi đang diễn ra trong hiện thực xã hội. Vấn đề con

người trong xã hội Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 đã được phản ánh sâu sắc

từ nhiều góc độ trong phóng sự giai đoạn này. Các tầng lớp con người, từ tầng

lớp trên như quan Ta, quan Tây, me Tây, cường hào, chức dịch làng xã đến

những tầng lớp dưới như nông dân, phu xe, gái bán dâm, vợ lẽ nàng hầu, thầy

lang, trộm cắp, cờ bạc bịp, thanh niên trụy lạc… đều được các nhà phóng sự điều

tra và đưa lên trang giấy. Ở mỗi tầng lớp, các nhà văn không chỉ đơn thuần ghi

lại những điều tai nghe mắt thấy mà còn tìm hiểu những góc khuất, những căn

nguyên của hiện tượng, đưa ra quan điểm riêng, thậm chí có những kiến nghị,

giải pháp cụ thể, có ý nghĩa lịch sử, xã hội nhất định.

Một số tác phẩm văn học thuộc giai đoạn 1930 – 1945 được đưa vào

chương trình sách giáo khoa phổ thông như Hai đứa trẻ (Thạch Lam), Chữ

người tử tù (Nguyễn Tuân), Hạnh phúc của một tang gia (Trích “Số đỏ” của

Vũ Trọng Phụng), Chí Phèo (Nam Cao), Đọc thêm Nghệ thuật băm thịt gà

(Trích “Việc làng” của Ngô Tất Tố). Do vậy, việc nghiên cứu “Con người

trong phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945” sẽ cung cấp những tư liệu

hữu ích về xã hội – con người giai đoạn này cho giáo viên và học sinh trong

việc tiếp cận các tác phẩm văn học.

3

Vì những lí do cấp thiết trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề Con người trong

phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 làm đề tài nghiên cứu cho luận văn

của mình.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu về con người trong văn học

Vấn đề con người trong văn học được rất nhiều nhà nghiên cứu quan

tâm. Trong cuốn Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa (Nxb Giáo

dục, 2008) GS. TS Trần Nho Thìn đã đề cập đến sự thể hiện con người trong

văn chương thời cổ. Tác giả đã chỉ ra con người trong văn học nhà nho gồm

con người được thể hiện ở cấp độ nhân vật văn học (trong các truyện thơ, khúc

ngâm) và con người không được thể hiện ở cấp độ nhân vật văn học (trong thơ

vịnh sử). Chuyên luận Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam (Nxb

Giáo dục, 2010), nhóm tác giả Nguyễn Hữu Sơn, Trần Đình Sử, Huyền Giang,

Trần Ngọc Vượng, Trần Nho Thìn, Đoàn Thị Thu Vân đã nghiên cứu con người

cá nhân trong văn học cổ Việt Nam. Các tác giả đã chỉ ra hoàn cảnh lịch sử, xã

hội dẫn đến sự xuất hiện và đề cao con người cá nhân trong văn học, những

biểu hiện của con người cá nhân trong những tác phẩm tiêu biểu của thời đại

và ý nghĩa của bước tiến này trong dòng chảy phát triển của văn học.

Con người trong văn học hiện đại được đề cập đến trong nhiều công trình

nghiên cứu. Gần gũi với đề tài là bài viết Con người trong văn học Việt Nam

hiện đại (1987) của GS Trần Đình Sử, các luận văn, luận án: Quan niệm về con

người trong tiểu thuyết của Tự lực văn đoàn qua ba tác giả Nhất Linh – Khái

Hưng – Hoàng Đạo (LATS, 1994, Lê Thị Dục Tú); Con người trong truyện

ngắn Việt Nam 1945 – 1975 (bộ phận văn học cách mạng) (LATS, 1996, Phùng

Ngọc Kiếm); Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới (LATS,

2012, Nguyễn Thị Kim Tiến). Các tác giả đã lí giải quan niệm về con người,

biểu hiện của nó trong tư duy nghệ thuật và trong tác phẩm cụ thể. Tác giả Lê

Thị Dục Tú nghiên cứu hình tượng con người trong tiểu thuyết từ góc nhìn bản

4

chất xã hội và loại hình văn học. Tác giả Phùng Ngọc Kiếm chỉ ra con người sử

thi và con người cá nhân trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975.

Tác giả Nguyễn Thị Kim Tiến lại triển khai theo hướng tìm hiểu con người cá

nhân, thế giới nội tâm và vẻ đẹp thể chất của con người trong tiểu thuyết Việt

Nam thời kì đổi mới. Các công trình trên đã nghiên cứu về con người trong văn

học theo các giai đoạn lịch sử văn học hoặc theo thể loại, có những nhận định

bao quát, sâu sắc về sự thể hiện con người trong văn học. Tuy vậy, con người

trong thể loại phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932-1945 vẫn chưa được các nhà

nghiên cứu đề cập đến một cách toàn diện và sâu sắc.

Kế thừa và phát triển thành tựu của những người đi trước, chúng tôi triển

khai vấn đề con người trong phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 theo

hướng chỉ ra môi trường sống và làm việc, đời sống vật chất, đời sống tinh thần

của từng tầng lớp con người cụ thể được phản ánh trong phóng sự giai đoạn này.

2.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Con người trong phóng sự Việt Nam giai

đoạn 1932 – 1945

Vấn đề Con người trong phóng sự Việt Nam 1932 – 1945 thực chất đã

được các nhà văn, nhà báo, nhà nghiên cứu phê bình quan tâm từ khi thể loại

phóng sự Việt Nam chính thức ra đời (1932), bởi con người là tâm điểm của

văn học và thể loại phóng sự cũng không ngoại lệ. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Con người trong phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 – 1945 có thể chia thành

ba thời kì: Thời kì 1932 – 1945; thời kì 1945 – 1985; thời kì sau 1986.

a. Thời kì 1932 – 1945

Ở thời kì 1932 – 1945, con người trong phóng sự đã được một số nhà phê

bình đề cập đến. Năm 1932, Tôi kéo xe ra đời như một phát súng lệnh khẳng định

sự xuất hiện của thể loại phóng sự và vấn đề hiện thực đời sống, quyền sống, quyền

làm người của tầng lớp phu kéo xe mà Tam Lang đặt ra trong thiên phóng sự này

5

đã tìm được sự thấu hiểu, đồng tình của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình. Trên tạp

chí Tiểu thuyết thứ bảy, số ra ngày 26/10/1935, nhà nghiên cứu Hoài Thanh đã

nhấn mạnh ý nghĩa của phóng sự Tôi kéo xe trong việc đánh thức thái độ trân trọng

đối với tầng lớp “dưới đáy” của xã hội lúc bấy giờ:“Nếu trong bao nhiêu người

xem thiên phóng sự này, mà có một người nhân đó, mà để ý đến cái thế giới u ám

của người kéo xe, biết động lòng trắc ẩn vì người kéo xe, biết nới tay ra một tí

trong lúc đi xe thì cái việc ông Tam Lang đã làm là việc có ích rồi” [32; tr. 83].

Cũng vì đã phản ánh hiện thực cuộc sống của những kiếp phu xe, mạnh dạn đưa

ra những giải pháp để phu xe được làm Người chứ không phải làm ngựa mà Tôi

kéo xe của Tam Lang được nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan trong cuốn Nhà văn

hiện đại (Nxb Tân Dân, năm 1942) đã khẳng định “Tôi kéo xe là một quyển phóng

sự có giá trị” [30; tr. 562]. Không chỉ nhìn ra những vấn đề bức thiết về tầng lớp

phu xe trong Tôi kéo xe, Vũ Ngọc Phan còn nhấn mạnh đến giá trị hiện thực của

Đêm sông Hương trong việc phản ánh chân xác đời sống của những người hành

nghề mãi dâm.

Vấn đề con người trong các thiên phóng sự của Vũ Trọng Phụng được

giới nghiên cứu phê bình đề cập đến trong nhiều bài báo, chuyên luận. Trong

lời tựa cuốn Kĩ nghệ lấy Tây, nhà phê bình Phùng Tất Đắc đã khẳng định tác phẩm

là một cuộc khảo cứu về một tầng lớp con người (me Tây) trong xã hội đương thời,

nên “có thể vạch phương hướng cho văn nghệ… giúp được tài liệu cho đời sau

khảo xét về buổi này” [37; tr. 132]. Tác giả Lê Thanh trên tờ Tin văn (in lại trên Hà

Nội báo số 34 ra ngày thứ tư 26/08/1936) thì cho rằng trong Kĩ nghệ lấy Tây, Vũ

Trọng Phụng đã phản ánh “một tấn bi kịch...hiện đang diễn ra ở xứ ta, do sự gặp

gỡ của hai làn sóng, của hai thế giới gây nên”[37; tr. 137]. Đó là bi kịch về sự xuất

hiện của tầng lớp me Tây – kết quả của sự gặp gỡ của hai làn sóng Tây và Ta trong

xã hội đương thời. Bằng cách khảo cứu chi tiết về cả nội dung và nghệ thuật các

phóng sự của Vũ Trọng Phụng, nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan đã nhận thấy mỗi

tác phẩm của Vũ Trọng Phụng chính là một thiên điều tra giá trị về một tầng lớp