Chuyển thể cốt truyện và nhân vật từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGUYỄN HỒNG THẮM

CHUYỂN THỂ CỐT TRUYỆN VÀ NHÂN VẬT

TỪ CHÙA ĐÀN ĐẾN MÊ THẢO THỜI VANG BÓNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên, 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGUYỄN HỒNG THẮM

CHUYỂN THỂ CỐT TRUYỆN VÀ NHÂN VẬT

TỪ CHÙA ĐÀN ĐẾN MÊ THẢO THỜI VANG BÓNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: TS. VŨ THỊ HẠNH

Thái Nguyên, 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài luận văn “Chuyển thể cốt truyện và nhân vật từ

Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng” là công trình nghiên cứu của riêng tôi,

những phân tích và kết quả nghiên cứu đề tài đưa ra đều dựa trên thực tế tìm

hiểu, nghiên cứu và chưa từng được ai công bố.

Nếu những thông tin tôi cung cấp không chính xác, tôi xin chịu hoàn

toàn trách nhiệm trước những cá nhân, tổ chức có thẩm quyền.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2020

Tác giả

Nguyễn Hồng Thắm

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo -TS.Vũ Thị

Hạnh, người không chỉ hướng dẫn, góp ý trao đổi về phương pháp luận, nội

dung nghiên cứu và các hướng dẫn khoa học mà còn động viên, khích lệ đảm

bảo cho luận văn hoàn thành có chất lượng.

Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy giáo, cô giáo trong khoa

Báo chí truyền thông và Văn học, bộ phận Sau đại học - Phòng Đào tạo, Quản

lý khoa học và Hợp tác quốc tế trường Đại học Khoa học Thái Nguyên, các

thầy cô giáo ở Viện Văn học, trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi

điều kiện cho tôi trong việc học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với gia đình, bạn bè

đồng nghiệp đã luôn động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong

suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2020

Học viên

Nguyễn Hồng Thắm

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 9

4. Mục đích nghiên cứu và ý nghĩa của luận văn.............................................. 9

5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 9

6. Đóng góp của luận văn................................................................................ 10

7. Kết cấu của luận văn ................................................................................... 11

CHƯƠNG 1. LOẠI THỂ TỰ SỰ VÀ VẤN ĐỀ CHUYỂN THỂ TỪ TÁC

PHẨM TỰ SỰ SANG ĐIỆN ẢNH .............................................................. 12

1.1. Khái quát chung về loại thể tự sự......................................................... 12

1.1.1. Tự sự và những đặc trưng cơ bản của tự sự.......................................... 12

1.1.2. Truyện ngắn - một thể loại tự sự cỡ nhỏ............................................... 17

1.2. Vấn đề chuyển thể và chuyển thể tác phẩm tự sự sang điện ảnh...... 18

1.2.1. Chuyển thể và những khái niệm có liên quan....................................... 18

1.2.2. Sự phổ biến của chuyển thể .................................................................. 21

1.2.3. Bản chất kép của chuyển thể................................................................. 23

1.2.4. Các hình thức chuyển thể...................................................................... 24

1.2.5. Tác phẩm tự sự - nguồn chất liệu chuyển thể ....................................... 26

1.3. Chuyển thể từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng - khả năng, sức

hấp dẫn và những thách thức ...................................................................... 27

1.3.1. Nguyễn Tuân với tác phẩm Chùa Đàn ................................................. 27

1.3.2. Sức hấp dẫn khi chuyển thể Chùa Đàn................................................. 29

1.3.3. Việt Linh và những thách thức khi chuyển thể Chùa Đàn ................... 31

CHƯƠNG 2. CHUYỂN THỂ CỐT TRUYỆN TỪ CHÙA ĐÀN ĐẾN MÊ

THẢO THỜI VANG BÓNG .......................................................................... 36

2.1. Cốt truyện trong tác phẩm văn học và điện ảnh................................. 36

2.2. Cốt truyện của Chùa Đàn...................................................................... 38

2.2.1. Cách mở đầu và kết thúc Chùa Đàn ..................................................... 38

2.2.2. Cách tổ chức, sắp xếp sự kiện trong Chùa Đàn.................................... 40

2.3. Cốt truyện phim Mê Thảo thời vang bóng ........................................... 42

2.3.1. Cách mở đầu và kết thúc phim Mê Thảo thời vang bóng..................... 42

2.3.2. Cách tổ chức, sắp xếp sự kiện phim Mê Thảo thời vang bóng............. 45

2.4. Chuyển thể cốt truyện từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng ... 48

2.4.1. Kế thừa cốt truyện và các chi tiết nghệ thuật........................................ 48

2.4.2. Sáng tạo cốt truyện và các chi tiết nghệ thuật....................................... 53

2.4.3. Sáng tạo cách mở đầu và kết thúc......................................................... 57

CHƯƠNG 3. CHUYỂN THỂ NHÂN VẬT TỪ CHÙA ĐÀN ĐẾN MÊ

THẢO THỜI VANG BÓNG .......................................................................... 60

3.1. Nhân vật trong tác phẩm văn học và phim truyện điện ảnh ............. 60

3.2. Nhân vật trong Chùa Đàn ..................................................................... 61

3.2.1. Hệ thống nhân vật và mối quan hệ giữa các nhân vật. ......................... 61

3.2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .............................................................. 63

3.3. Nhân vật trong Mê Thảo thời vang bóng.............................................. 66

3.3.1. Hệ thống nhân vật và mối quan hệ giữa các nhân vật .......................... 66

3.3.2. Nhân vật được xây dựng bằng ngôn ngữ điện ảnh ............................... 68

3.4. Chuyển thể nhân vật từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng...... 72

3.4.1. Kế thừa hệ thống nhân vật .................................................................... 72

3.4.2. Sáng tạo hệ thống nhân vật ................................................................... 73

3.4.3. Thay đổi tình tiết và mối quan hệ giữa các nhân vật ............................ 82

KẾT LUẬN.................................................................................................... 88

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 91

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Văn học và điện ảnh là hai loại hình quan trọng trong “gia đình nghệ

thuật”. Chúng mang tính nghệ thuật cao, đều chịu ảnh hưởng của các loại hình

khác và giữa chúng có sự thâm nhập, và ảnh hưởng lẫn nhau. Chính vì thế mà

nhà văn Tô Hoài cho rằng: “Văn học và điện ảnh - cuộc nhân duyên này đã

nằm ngay từ trong bản chất” [22, tr.23]. Ngay từ khi điện ảnh ra đời (cuối thế

kỷ 19), văn chương và điện ảnh luôn song hành cùng nhau trong tòa lâu đài

nghệ thuật. Hai ngành nghệ thuật ấy đi song song bên nhau, tự kiến tạo cho

mình những đặc trưng riêng và không ít lần văn chương đã đến với điện ảnh để

thăng hoa và tỏa sáng.

Kể từ khi nghệ thuật điện ảnh ra đời, việc chuyển thể các tác phẩm văn

học sang điện ảnh ngày càng được chú trọng trên thế giới cũng như ở Việt Nam.

Nhiều bộ phim lấy cảm hứng từ tác phẩm văn học đã trở thành những tác phẩm

điện ảnh kinh điển như Đồi gió hú; Tiếng chim hót trong bụi mận gai; Tam

quốc diễn nghĩa; Chiến tranh và hòa bình…và đặc biệt cũng có không ít những

tác phẩm điện ảnh chuyển thể thành công dành được nhiều giải thưởng lớn như

Cuốn theo chiều gió (10 giải Oscar).

Ở Việt Nam, việc chuyển thể tác phẩm văn học sang phim truyện điện

ảnh xuất hiện khá sớm vào thế kỷ XX đánh dấu bằng bộ phim Kim Vân Kiều

do Công ty Chiếu bóng Đông Dương thực hiện năm 1923 và công chiếu vào

năm 1924 dựa trên tác phẩm bất hủ Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du.

Từ đó trong suốt lịch sử phát triển của mình, điện ảnh Việt Nam đã tiếp tục ghi

được những dấu mốc ấn tượng với những bộ phim chuyển thể khá thành công

tạo nên bước chuyển biến quan trọng cho điện ảnh nước nhà như: Chị Dậu;

Làng Vũ Đại ngày ấy; Vợ chồng APhủ… Đặc biệt từ sau năm 1986, điện ảnh

2

chuyển thể phát triển ngày càng mạnh mẽ đánh dấu là các bộ phim: Tôi thấy

hoa vàng trên cỏ xanh của đạo diễn Victor Vũ được chuyển thể từ tiểu thuyết

cùng tên của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh; Cô gái đến từ hôm qua của đạo diễn

Phan Gia Nhật Linh được chuyển thể từ truyện dài cùng tên của nhà văn

Nguyễn Nhật Ánh; Cánh đồng bất tận của đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình

dựa trên tác phẩm cùng tên của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư và đặc biệt là bộ

phim Mê Thảo thời vang bóng của đạo diễn Việt Linh được chuyển thể từ

truyện ngắn Chùa Đàn của Nguyễn Tuân.

Chùa Đàn là truyện ngắn đặc sắc của Nguyễn Tuân. Với một cốt truyện

hấp dẫn mang màu sắc ma mị kết hợp với lối kể chuyện cuốn hút đầy bất ngờ,

với giọng tả và lối dẫn chuyện mông lung đã tạo cho người đọc nhiều cung bậc

cảm xúc khi tiếp cận tác phẩm: vừa thích thú vừa sợ hãi, vừa gợi sự tò mò và

khao khát khám phá. Đó cũng là một phương diện mang lại sự thành công của

tác phẩm Chùa Đàn. Truyện ngắn Chùa Đàn của Nguyễn Tuân một lần nữa

được tái hiện chân thực qua bộ phim Mê Thảo thời vang bóng của đạo diễn Việt

Linh.

Bộ phim Mê Thảo thời vang bóng đã giành được nhiều giải thưởng quan

trọng: Giải nhì của Qũy cổ động phát hành quốc tế (Prmotion - Internationale

des Filmsdu Sud), giải Bông hồng vàng - tại Liên hoan phim Bergamo năm

2003, giải khuyến khích Hội Điện ảnh Việt Nam năm 2002, và giải nữ diễn viên

phụ xuất sắc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 14 năm 2004. Chính những

giải thưởng này đã mang lại cho bộ phim những tiếng vang, ghi nhận thành

công của Mê Thảo thời vang bóng với tư cách là bộ phim chuyển thể hấp dẫn

của đạo diễn Việt Linh.

Dù đã được ghi nhận ở cả lĩnh vực văn học cũng như lĩnh vực điện ảnh

nhưng tính đến thời điểm hiện tại chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên

biệt về vấn đề chuyển thể Chùa Đàn sang tác phẩm điện ảnh Mê Thảo thời vang

3

bóng. Đó cũng chính là gợi mở cho chúng tôi lựa chọn vấn đề Chuyển thể cốt

truyện và nhân vật từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng làm đề tài

nghiên cứu của mình.

Luận văn xác lập một cái nhìn khái quát về vấn đề chuyển thể tác phẩm

văn học sang tác phẩm điện ảnh và nét riêng của chuyển thể cốt truyện và nhân

vật từ Chùa Đàn đến Mê Thảo thời vang bóng. Chúng tôi hy vọng luận văn sẽ

là một đóng góp nhỏ trong nghiên cứu khoa học, đồng thời có thể làm cơ sở để

gợi ra những hướng nghiên cứu mới cho các công trình sau. Chúng tôi mong

rằng, công trình nghiên cứu này sẽ giúp độc giả hiểu hơn về tác phẩm văn học

khi được chuyển thể sang tác phẩm điện ảnh đồng thời thấy được cái hay, sức

hấp dẫn và sự thành công của Chùa Đàn khi được chuyển thể thành phim Mê

Thảo thời vang bóng.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

2.1. Lịch sử nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh

Văn học và điện ảnh là hai ngành nghệ thuật có mối quan hệ gắn bó mật

thiết và tác động qua lại lẫn nhau.Văn học là nguồn chất liệu trực tiếp phong

phú và vô cùng quan trọng của điện ảnh, ngược lại với tính ưu việt vốn có của

mình (tổng hợp của các ngành nghệ thuật: âm nhạc, hội họa và văn học) điện

ảnh đã biến những con chữ trong trang văn trở thành những thực thể sinh động

có hồn.

Khi phân tích mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, các nhà lí luận đều

cho rằng bên cạnh quá trình điện ảnh hấp thu và cải tiến những kinh nghiệm

nghệ thuật của văn học, một hiện tượng không kém phần quan trọng là tác động

ngược lại rất to lớn của điện ảnh đối với văn học.

Trên thế giới cũng như ở Việt Nam, những năm gần đây đã có những

cuốn sách, những công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa hai loại hình nghệ

4

thuật này. Cuốn sách đầu tiên đề cập đến mối quan hệ này là cuốn Văn học với

điện ảnh (Mai Hồng dịch, NXB Văn học, 1961) là cuốn sách tập hợp những bài

giảng của M.Rome, I. Case Fistcher, E. Gaborilovist đã đưa ra mấy đặc trưng

quan trọng trong việc viết truyện phim, đặc điểm thành phần văn xuôi trong

truyện phim… nhằm “nâng cao tác dụng của văn học trong điện ảnh, để sáng

tạo những truyện phim và những bộ phim kiểu mới thể hiện đời sống vô cùng

phong phú một cách chân thực” [23, tr.125]. Cuốn sách mới chỉ dừng lại ở mặt

gợi mở cho những nhà làm phim khi chuyển thể từ tác phẩm văn học chứ chưa

chỉ ra một cách có hệ thống và chuyên sâu mối quan hệ giữa văn học với điện

ảnh.

Mới đây nhất là cuốn Dẫn luận và nghiên cứu “Điện ảnh và văn học”

(Timothy Corrigan). Trên cơ sở tái hiện một loạt giai đoạn lịch sử, các phong

tục văn hoá và phương pháp phê bình, người viết đã chỉ ra khá nhiều điểm

tương đồng cũng như khác biệt giữa văn học và điện ảnh. Cuốn sách gồm ba

phần. Phần một phác hoạ những khác biệt và động lực lịch sử hình thành nên

chủ đề, nhấn mạnh những đặc thù và di sản theo sau cuộc tranh luận trong suốt

những năm 1990. Phần hai, tác giả trình bày về những khái niệm cơ bản mà

văn học và điện ảnh thường đề cập đến, cái thường tạo nên đặc thù của mỗi

chuyên ngành. Phần ba là trọng tâm cuốn sách, đem đến những tuyên bố chủ

đạo về mối quan hệ giữa điện ảnh và văn chương đã xuất hiện. Nhờ vậy mà

Timothy Corrigan có được cái nhìn tổng quan nhất về mối quan hệ của hai loại

hình nghệ thuật này. Tuy nhiên, xét về góc độ cốt truyện và nhân vật có ý nghĩa

như thế nào trong việc chuyển thể dường như vẫn chưa được tác giả của cuốn

sách chú trọng.

Hai cuốn sách trên mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu lịch sử phát triển,

đặc trưng, các yếu tố phong cách của hai loại hình nghệ thuật văn học và điện