Chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

PHẠM THỊ NGỌC THU

CHỨC NĂNG BÀO CHỮA

TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

CHỨC NĂNG BÀO CHỮA

TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự

Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Ls Nguyễn Hữu Thế Trạch

Học viên: Phạm Thị Ngọc Thu

Lớp: Cao học luật, Khóa 24

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số

liệu nghiên cứu nêu trong Luận văn là trung thực và tôi xin chịu trách nhiệm về tất

cả những số liệu, kết quả nghiên cứu đó. Luận văn này chưa từng được ai công bố

trong bất kỳ công trình nào khác.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày……tháng…..năm 2018

Tác giả luận văn

Phạm Thị Ngọc Thu

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

BLHS Bộ luật Hình sự

BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự

CQĐT Cơ quan điều tra

NBBT Người bị buộc tội

NBC Người bào chữa

LS Luật sư

TTHS Tố tụng hình sự

VAHS Vụ án hình sự

VKS Viện kiểm sát

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU .........................................................................................................1

CHƯƠNG 1. NHẬN THỨC CHUNG VỀ CHỨC NĂNG BÀO CHỮA TRONG

GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ ...........................................................7

1.1. Khái quát, đặc điểm, ý nghĩa chức năng bào chữa .......................................7

1.1.1. Khái quát chức năng bào chữa......................................................................7

1.1.2. Khái quát chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự.....11

1.1.3. Đặc điểm của chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự

................................................................................................................................13

1.1.4. Ý nghĩa của việc thực hiện chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ

án hình sự...............................................................................................................14

1.2. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của chức năng bào chữa từ

năm 1945 đến năm 2013 ........................................................................................16

1.2.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1988........................................................16

1.2.2. Giai đoạn từ năm 1988 đến năm 2013........................................................18

1.3. Chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự của một số

nước trên thế giới ...................................................................................................21

1.3.1. Liên Bang Nga .............................................................................................21

1.3.2. Cộng hòa Liên bang Đức.............................................................................24

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1.........................................................................................27

CHƯƠNG 2. PHÁP LUẬT THỰC ĐỊNH VỀ CHỨC NĂNG BÀO CHỮA

TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ .........................................28

2.1. Chủ thể thực hiện chức năng bào chữa và chủ thể có trách nhiệm đảm

bảo việc thực hiện chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự

..................................................................................................................................28

2.1.1. Chủ thể thực hiện chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình

sự ............................................................................................................................28

2.1.2. Chủ thể có trách nhiệm đảm bảo chức năng bào chữa trong giai đoạn điều

tra vụ án vụ án hình sự ..........................................................................................35

2.2. Thời điểm bắt đầu và kết thúc của chức năng bào chữa trong giai đoạn

điều tra vụ án hình sự............................................................................................36

2.3. Nội dung chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự.....37

2.3.1. Pháp luật thực định về nội dung chức năng bào chữa của người bị bắt,

người bị tạm giữ trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự......................................38

2.3.2. Pháp luật thực định về nội dung chức năng bào chữa của bị can trong giai

đoạn điều tra vụ án hình sự ...................................................................................42

2.3.3. Pháp luật thực định về nội dung chức năng bào chữa của người bào chữa

trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự..................................................................44

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2.........................................................................................50

CHƯƠNG 3. THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU

QUẢ THỰC HIỆN CHỨC NĂNG BÀO CHỮA TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU

TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ............................................................................................51

3.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật thực hiện chức năng bào chữa trong giai

đoạn điều tra vụ án hình sự ..................................................................................51

3.1.1. Những kết quả đạt được...............................................................................51

3.1.2. Những hạn chế và nguyên nhân hạn chế của quá trình thực hiện chức năng

bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự..................................................54

3.2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả đảm bảo thực hiện chức năng

bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự................................................66

3.2.1. Sự cần thiết nâng cao hiệu quả đảm bảo thực hiện chức năng bào chữa

trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ..................................................................66

3.2.2. Giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả đảm bảo thực hiện chức năng bào

chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự.........................................................67

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3.........................................................................................75

KẾT LUẬN ...............................................................................................................76

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Chức năng tố tụng hình sự là những phương hướng hoạt động cơ bản nhằm

phân định các hoạt động trong lĩnh vực tố tụng hình sự của các chủ thể khác nhau,

trong những phạm vi nhất định, trên cơ sở phù hợp với nội dung, mục đích, quyền

và nghĩa vụ của các bên tham gia tố tụng. Việc nghiên cứu chức năng tố tụng có ý

nghĩa rất lớn cả về mặt lý luận và thực tiễn, là cơ sở để phân định rõ ràng chức

năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các chủ thể trong quá trình tố tụng, tránh chồng

chéo, lẫn lộn chức năng.

Bào chữa là một trong ba chức năng cơ bản của tố tụng hình sự. Chức năng

bào chữa là chức năng đối trọng với chức năng buộc tội, trên cơ sở đó làm tiền đề

để thực hiện tốt chức năng xét xử. Đảm bảo hiệu quả thực hiện chức năng bào chữa

không chỉ là yêu cầu khách quan tồn tại trong suốt quá trình tố tụng mà xét trên

bình diện rộng đây còn là đảm bảo quyền con người được pháp luật quốc tế ghi

nhận rộng rãi1

.

Với tính chất là một giai đoạn tố tụng độc lập, Điều tra vụ án hình sự là giai

đoạn rất quan trọng trong việc tìm kiếm, củng cố chứng cứ làm rõ các vấn đề cần

phải chứng minh. Quá trình này đòi hỏi sự vận hành nhịp nhàng của các chức năng

tố tụng, đặc biệt là chức năng buộc tội và bào chữa. Tuy nhiên hiện nay tố tụng hình

sự Việt Nam nói chung và trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nói riêng đang cho

thấy thực trạng: sự không phân định rõ ràng giữa các chủ thể thực hiện các chức

năng tố tụng cơ bản; vai trò quá chủ động, mạnh mẽ từ phía cơ quan, người tiến

tụng trong khi đó những chủ thể thực hiện chức năng bào chữa là người bị buộc tội

và người bào chữa của họ có vị trí, vai trò và khả năng tố tụng bị hạn chế nhiều mặt.

Điều này không chỉ làm ảnh hưởng tới chất lượng điều tra, mà đó còn là mầm mống

của tình trạng “một nửa chân lý hoặc chân lý nguỵ tạo.”

2

Sự mờ nhạt của chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự

xuất phát từ nhiều nguyên nhân trong đó phải kể tới Bộ luật Tố tụng hình sự Việt

Nam 2003 sau nhiều năm thi hành bên cạnh những mặt tích cực cũng bộc lộ nhiều

1 Điều 11 Tuyên ngôn quốc tế nhân quyền năm 1948; Điều 14 Công ước quốc tế về các quyền dân sự và

chính trị năm 1966.

2 Đào Trí Úc (2011), “Tổng quan về mô hình Tố tụng hình sự Việt Nam thực trạng và phương hướng hoàn

thiện”, kỷ yếu Hội thảo khoa học “Hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự Việt Nam đáp ứng yêu cầu cải cách tư

pháp - kinh nghiệm CHLB Đức” do Viện kiểm sát nhân dân tối cao và Quỹ Hợp tác quốc tế về pháp luật

CHLB Đức phối hợp tổ chức ngày 9-10/6/2011.

2

điểm không còn hợp lý: quy định về thời điểm tham gia tố tụng của người bào chữa

còn tương đối muộn, thủ tục cấp giấy chứng nhận cho người bào chữa rườm rà; quy

định về quyền và nghĩa vụ của người bị bắt, tạm giữ, bị can và người bào chữa cho

họ còn thiếu và chưa cụ thể; thiếu những quy định về ràng buộc trách nhiệm của cơ

quan, chủ thể có thẩm quyền trong quá trình này… Nhận thấy những điểm tồn tại

này và đứng trước những yêu cầu khách quan của cải cách tư pháp, Bộ luật Tố tụng

hình sự năm 2015 được ban hành đã có nhiều những điểm thay đổi tiến bộ, nhưng

những vẫn chưa thật sự đủ để chức năng bào chữa có thể có khả năng đối trọng với

chức năng buộc tội trong giai đoạn điều tra nói riêng và trong cả quá trình tố tụng

nói chung, vì vậy đặt ra yêu cầu cần phải tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện.

Những phân tích trên cho thấy tính cấp thiết và ý nghĩa của việc nghiên cứu đề

tài: “Chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự”

2. Tình hình nghiên cứu

Trong khoa học pháp lý nước ta vấn đề chức năng bào chữa trong tố tụng hình

sự nói chung và trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nói riêng đã được nhiều tác

giả nghiên cứu từ nhiều góc độ với các mức độ khác nhau:

- Từ góc độ nghiên cứu chức năng tố tụng hình sự nói chung có các công trình:

+ Các chức năng tố tụng cơ bản trong tố tụng hình sự, Luận văn Thạc sĩ, tác

giả Lê Tiến Châu (2011), Đại học Luật TP.HCM. Luận văn nghiên cứu vấn đề lý

luận về các chức năng tố tụng cơ bản trong tố tụng hình sự trong đó đáng lưu ý luận

văn đã đưa ra hệ thống những khái niệm khái quát và tương đối đầy đủ về chức

năng tố tụng hình sự, các chức năng tố tụng cơ bản. Luận văn cũng nghiên cứu và

đánh giá thực tiễn thực hiện các chức năng tố tụng cơ bản ở nước ta từ năm 1990

đến năm 2000, đề ra những giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện

các chức năng.

+ Các chức năng trong tố tụng hình sự Việt Nam: Những vấn đề lý luận và

thực tiễn, tác giả Nguyễn Mạnh Hùng, Học viện Khoa học xã hội năm 2012. Luận

án đã xác định cơ sở lý luận của việc xác định các chức năng trong tố tụng hình sự;

ý nghĩa, nội hàm, phạm vi của từng chức năng. Luận án đã nêu lên thực trạng thực

hiện các chức năng tố tụng hình sự tại Việt Nam, trên cơ sở đó đề xuất một số giải

pháp hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về tổ chức và hoạt động của các chủ thể

tố tụng hình sự.

+ Về bài viết hội thảo, tạp chí, đáng lưu ý có những nghiên cứu sau: Chức

năng tố tụng hình sự và vấn đề hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự ở Việt Nam, bài

3

tham luận Hội thảo khoa học “Các chức năng của tố tụng hình sự trong bối cảnh cải

cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay” tổ chức ngày 28/11/2015, Học viện Khoa học xã

hội, Hà Nội; Các chức năng buộc tội, bào chữa và xét xử trong tố tụng hình sự, tác

giả Hoàng Thị Sơn bài đăng trên tạp chí Luật học số 2/1998, trang 37; Hoàn thiện

các chức năng tố tụng hình sự trong tiến trình cải cách tư pháp ở nước ta, tác giả

Nguyễn Mạnh Hùng, tạp chí Nhà nước và Pháp luật, Viện Nhà nước và Pháp luật,

2008, Số 3, trang 9.

Trong các công trình này, các tác giả đã nghiên cứu khái niệm, đặc điểm của

chức năng tố tụng hình sự; các chức năng tố tụng hình sự cơ bản; chủ thể thực hiện,

nội dung, phạm vi của từng chức năng và mối quan hệ giữa các chức năng này. Đây

là những nghiên cứu có đóng góp lớn cả về mặt lý luận và thực tiễn. Tuy nhiên ở

nhiều góc độ khác nhau, các công trình còn tồn tại một số hạn chế như vấn đề đồng

nhất chức năng tố tụng với các hoạt động tố tụng cụ thể. Ngoài ra, do phạm vi

nghiên cứu rộng, các công trình chưa đi sâu nghiên cứu về chức năng bào chữa

trong giai đoạn điều tra.

- Từ góc độ nghiên cứu về chức năng bào chữa và chức năng bào chữa trong giai

đoạn điều tra vụ án hình sự, có những công trình được nghiên cứu và công bố như:

+ Chức năng bào chữa trong tố tụng hình sự, Luận văn thạc sĩ luật học tác giả

Huỳnh Thị Trúc Linh (2007). Luận văn trên cơ sở kế thừa, phát triển các công trình

khoa học trước đó đã làm rõ được nhiều vấn đề lý luận về chức năng bào chữa trong

tố tụng hình sự, nêu lên thực trạng thực hiện chức năng bào chữa chưa hiệu quả, chỉ

ra nguyên nhân và qua đó tác giả cũng đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu

quả thực hiện chức năng bào chữa.

+ Chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Luận văn thạc

sĩ luật học, tác giả Lê Nhật Bình (2011). Đây là luận văn nghiên cứu chuyên sâu về

chức năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Trên cơ sở nghiên cứu

chức năng bào chữa trong tố tụng hình sự nói chung và trong giai đoạn điều tra vụ

án hình sự nói riêng tác giả đã làm rõ khái niệm, chủ thể thực hiện và nội dung chức

năng bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Tác giả cũng đã đưa ra một số

hạn chế, bất cập trong quá trình thực hiện chức năng bào chữa trong giai đoạn điều

tra từ đó đề xuất một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng bào

chữa trong giai đoạn này. Tuy nhiên công trình mới chỉ dừng lại ở việc phân tích,

đánh giá những chế định cụ thể liên quan đến việc thực hiện chức năng bào chữa

của người bị tạm giữ, bị can và người bào chữa của họ, chưa nghiên cứu tổng thể