Chính sách pháp luật tố tụng dân sự đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 ở Việt Nam

TS. NGUYỀN “ 'CH THẢO

(Chủ f"ê")

-

CHÍNH $ÁCH

PHÁP LUẬT TỐ ĨỤNG DÂN sự

ĐÁP ÚNG VÊU CẦU

CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

LÂN THƠ Tư 0 VIỆT NAM

(Sách chuyền khảo)

CHÍNH SÁCH

PHÁP LUẬT TÓ TỤNG DÂN sự

ĐÁP ÚNG YÊU CẨU

CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

LAN THỨ Tư ớ VIỆT NAM

(Sách chuyên khảo)

TS. NGUYỄN BÍCH THẢO

(Chủ biên)

CHÍNH SÁCH

PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN sự

ĐÁP ÚNG YÊU CẦU

CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CỒNG NGHIỆP

LAN THỨ Tư è VIỆT NAM

(Sách chuyên khảo)

’ TRƯỞNG DẠI HỌC QUY NHOM

ị______ THƯ VIÊM

I vvt>. j

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA sự THẬT

TẬP THÊ TÁC GIẢ

TS. NGUYỄN BÍCH THẢO Chủ biên

TS. NGÔ THANH HƯƠNG Mục

ThS. NCS. TRẦN CÔNG THỊNH Mục

ThS. LÊ THỊ HÒA

8 Chương V

3.1 Chương I,

Mục 4.1 Chương II,

Mục 4 Chương IV

Mục 6 Cỉiũóng II,

Mục 1.6 Chương III,

Mục 6 Chương rv,

Mục 6 Chương V

LỜI GIỚI THIỆU

uộc cách m ạng công nghiệp lần th ứ tư đã và đang có

tác động sâu rộng, m ạnh mẽ đến mọi lĩnh vực của đòi

sống xã hội Việt Nam. Thời gian qua, Đ ảng và N hà nước ta

đã lãnh đạo, chỉ đạo việc đẩy m ạnh ứng dụng, p h át triển

khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực

tiếp cận và chủ động tham gia cuộc cách m ạng công nghiệp

lần th ứ tư theo tin h th ần Nghị quyết sô" 52-NQ/TW ngày

27/9/2019 của Bộ Chính trị. Đảng và N hà nước ta cũng

đang thực hiện m ạnh mẽ chủ trương ứng dụng công nghệ

thông tin nhằm cải cách hành chính, cải cách tư pháp, hiện

đại hóa cơ quan nhà nước, hướng đến xây dựng một chính

quyền hiệu lực, hiệu quả hơn, thực sự của N hân dân, do

N hân dân, vì N hân dân.

Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của

Đảng Cộng sản Việt Nam tiếp tục đặt ra nhiệm vụ “đẩy

m ạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học

và công nghệ, đổi mới sáng tạo, n h ất là những th àn h tựu

của cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư, thực hiện

chuyển đổi sô" quốc gia... hoàn thiện hệ thông pháp luật,

5

CHỈNH SÁCH PHÁP LUẬT T ố TỤNG DÂN s ự -

n h ấ t là pháp lu ậ t về bảo hộ sỏ hữu trí tu ệ và giải quyết các

tra n h chấp dân sự, khắc phục những điểm nghẽn cản trở

sự p h á t triể n của đất nước”. N hư vậy, hoàn th iện pháp lu ật

về giải quyết các tra n h chấp dân sự nói chung, pháp lu ật tô"

tụ n g dân sự nói riêng, là m ột lĩnh vực ưu tiên trong chiến

lược của Đ ảng về hoàn th iện hệ thống pháp lu ật Việt Nam

đáp ứng yêu cầu p h á t triể n mới của đất nước trong bốì

cảnh nưốc ta chủ động tham gia cuộc cách m ạng công

nghiệp lần th ứ tư.

H oàn th iện pháp lu ậ t tô" tụ n g dân sự trước tiên phải

x u ất p h át từ việc nghiên cứu, xây dựng, hoàn th iện chính

sách pháp lu ậ t tô" tụnsr dân sự trong giai đoạn mới (từ nay

đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045). Chính sách pháp

lu ật tô" tụng dân sự là những tư tưỏng, quan điểm, định

hướng cho việc xây dựng và thực hiện pháp lu ật tô" tụng

dân sự trong từng thời kỳ, từng giai đoạn, bao gồm các tư

tưỏng, quan điểm, định hướng về mục tiêu của tô" tụng dân

sự, về các nguyên tắc cơ bản của lu ật tô" tụng dân sự, về

thẩm quyền dân sự của Tòa án, về hệ thông tổ chức tư

pháp dân sự, về chứng cứ trong tô" tụng dân sự, về th ủ tục

tô" tụng dân sự, về lồng ghép các phương thức giải quyết

tran h chấp thay thê" trong tô" tụng dân sự và về hoạch định

các điều kiện bảo đảm thực th i pháp lu ật tô" tụng dân sự.

Xây dựng và hoàn thiện chính sách pháp lu ật tô" tụng

dân sự trong giai đoạn hiện nay không tách rời định hướng

6

LÒI GIÓI THIỆU

cải cách tư pháp trong Nghị quyết về tiếp tục xây dựng và

hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam

trong giai đoạn mới được Ban Chấp h àn h T rung ương Đảng

thông qua vào th án g 11/2022 tại Hội nghị T rung ương lần

thứ sáu khóa XIII, đặc biệt là không tách rời định hưóng

xây dựng Tòa án điện tử.

Đáp ứng nhu cầu của bạn đọc cũng như các nhà hoạch

định chính sách trong việc áp dụng, tìm hiểu pháp lu ật về

lĩnh vực này, N hà xuất bản Chính trị quốc gia Sự th ậ t xuất

bản cuôh sách C h ín h sá ch p h á p lu ậ t tô 'tụ n g d â n s ự đ á p

ứ n g y ê u cầ u của cu ộ c cách m ạ n g c ô n g n g h iệ p lầ n th ứ

tư ở V iệ t N a m do TS. Nguyễn Bích Thảo làm chủ biên.

Cuốn sách này nghiên cứu một cách tương đốì toàn diện và

có hệ thống về chính sách pháp lu ật tố tụng dân sự đáp

ứng yêu cầu của cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư ở

Việt Nam. X uất p h át từ việc phân tích khái niệm, nội dung

của chính sách pháp lu ật tô" tụng dân sự, nhận diện những

tác động của cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư đối với

chính sách pháp lu ật tô" tụng dân sự, nghiên cứu kinh

nghiệm quốc tê", đánh giá thực trạn g chính sách pháp luật

tô" tụng dân sự Việt Nam từ góc độ đáp ứng yêu cầu của

cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư, cuôn sách đề xuất

mô hình lý luận tổng thể của chính sách pháp lu ật tô" tụng

dân sự từ nay đến năm 2030, định hướng đến năm 2045.

Đây là những luận điểm khoa học góp phần cụ thể hóa

7

CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT T ố TỤNG DÂN sự...

định hướng cải cách tư pháp của Đ ảng trong lĩnh vực tư

pháp dân sự, cung cấp thêm cơ sồ lý lu ận và thực tiễn cho

việc hoàn th iện chính sách pháp lu ậ t tố tụ n g dân sự. Các

kiến nghị, đề x u ất trong cuốn sách đặc biệt có ý nghĩa th iết

thự c cho việc sửa đổi, bổ sung Bộ lu ậ t Tô" tụ n g dân sự

năm 2015 và b an h à n h đạo lu ậ t mói về tô" tụng điện tử

nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong bốì cảnh

cách m ạng công nghiệp lần th ứ tư.

T rân trọng giối th iệu cùng bạn đọc.

Tháng 11 năm 2022

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ Q uốc GIA sự THẬT

8

LỞI MỞ BẨU

gày 27/9/2019, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết sô"

52-NQ/TW về một sô" chủ trương, chính sách chủ động

tham gia cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trong đó

khẳng định cuộc cách mạng này yêu cầu phải đổi mới tư duy

về quản lý kinh tế, quản lý xã hội và xây dựng, hoàn thiện thể

chế cho phù hợp. Nghị quyết đề ra chủ trương hoàn thiện hệ

thống pháp luật tạo thuận lợi cho việc chủ động tham gia cuộc

cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Việt Nam.

Luật tô" tụng dân sự là một ngành luật trong hệ thông pháp

luật Việt Nam, đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ quyền

dân sự, thiết lập cơ chê" và trình tự giải quyết các vụ việc dân sự

tại Tòa án một cách văn minh. Theo trình tự do pháp luật tô"

tụng dân sự quy định, khi có tranh chấp xảy ra, các chủ thể

quan hệ pháp luật dân sự có quyền khởi kiện ngưòi khác về

hành vi xâm phạm quyền dân sự nhằm yêu cầu Tòa án áp

dụng các chê" tài, các biện pháp khắc phục để ngăn chặn hành

vi xâm phạm, khôi phục quyền lợi cho bên bị xâm phạm, hoặc

các chủ thể quan hệ pháp luật dân sự có quyền nộp đơn yêu cầu

Tòa án giải quyết các yêu cầu về dân sự không mang tính tranh

9

CHỈNH SÁCH PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN s ự -

chấp như yêu cầu Tòa án công nhận hay không công nhận một

sự kiện pháp lý làm phát sinh quyền dân sự.

Tuy nhiên, hiện nay, pháp lu ật tô" tụng dân sự ở hầu hết

các quốc gia trên th ế giối, trong đó có Việt Nam, đang phải

đối m ặt với một thực tế là việc giải quyết tra n h chấp, yêu

cầu về dân sự tại Tòa án thường bị chậm trễ, tốn chi phí và

kém hiệu quả, không đem lại sự hài lòng cho người dân,

không đáp ứng được nhu cầu tiếp cận công lý dân sự ngày

càng cao của các chủ th ể trong xã hội. Xã hội hiện đại đòi

hỏi công lý được thực th i một cách nhanh chóng, hiệu quả,

th ậm chí là “theo thòi gian thực” để phù hợp với nhịp độ gấp

gáp, kh ẩn trương của thời đại internet, thiíơng mại điện tử

và công nghệ sô". Cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư với

sự bùng nổ của công nghệ thông tin - truyền thông, trí tuệ

nhân tạo, dữ liệu lớn, in tern et vạn vật kết nối, điện toán

đám mây và công nghệ blockchain đang tạo ra nhiều cơ hội

và thách thức cho hệ thông tư pháp dân sự của các quốc gia

trên thê" giới, đòi hỏi mỗi quốc gia phải có phản ứng chính

sách phù hợp để tận dụng được cơ hội, vượt qua thách thức,

tăng cường tiếp cận công lý và tính hiệu quả, công bằng của

hệ thống giải quyết tran h chấp dân sự. Vì vậy, cần có

nghiên cứu toàn diện, hệ thông để xây dựng được mô hình lý

luận của chính sách pháp lu ật tô" tụng dân sự phục vụ cho

việc xây dựng, hoàn thiện hệ thông pháp lu ật và tư pháp

trước yêu cầu của cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư

hiện nay.

10

LỜI MỞ ĐẦU

Cuốn sách này góp phần cung cấp các luận điểm cơ bản

về hoàn thiện chính sách pháp luật tô" tụng dân sự, thể chế

hóa đường lốì, chủ trương, chính sách của Đảng về chủ động

tham gia cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Đây là vấn

đề cấp bách và thòi sự trong bốỉ cảnh Nghị quyết Hội nghị

lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về

tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nưốc pháp quyền xã hội

chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới vừa được ban hành

ngày 9/11/2022.

Đến nay, trong khoa học pháp lý Việt Nam có rất ít công

trình nghiên cứu chuyên sâu về chính sách pháp luật tồ" tụng

dân sự nói chung và chính sách pháp luật tô" tụng dân sự trong

bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư nói riêng. Trong khi

đó, chính sách pháp luật tô" tụng dân sự của Việt Nam hiện nay

mới chỉ manh nha tiếp cận ỏ mức khiêm tốn một sô" thành tựu

của cách mạng công nghiệp lần thứ tư, chưa mang tính hệ

thông, toàn diện và cập nhật.

Cuô"n sách là một trong những công trình đầu tiên nghiên

cứu chuyên sâu và có hệ thông về chính sách pháp luật tô"

tụng dân sự đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công

nghiệp lần thứ tư ở Việt Nam. Việc nghiên cứu chủ đề này

này không những có ý nghĩa về m ặt lý luận, mà còn cần thiết

đối với thực tiễn xây dựng pháp luật và thực tiễn áp dụng

pháp luật tô" tụng dân sự. Cuốn sách có thể trở thành tư liệu

quan trọng cho hoạt động hoạch định chính sách pháp luật

cũng như hoạt động nghiên cứu, giảng dạy.

11

CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT T ố TỤNG DẦN s ự -

Cuốn sách tập trung vào những nội dung chủ yếu sau đây:

- Làm rõ những vấn đề lý luận về chính sách pháp lu ật tô"

tụng dân sự;

- P hân tích, luận giải, làm rõ những yêu cầu đặt ra đốỉ

với chính sách pháp lu ật tô" tụng dân sự Việt Nam trong bối

cảnh cách m ạng công nghiệp lần thứ tư trên các khía cạnh:

tổng quan, các nguyên tắc cơ bản, thẩm quyền, hệ thông tổ

chức tư pháp dân sự, chứng cứ, th ủ tục tô" tụng dân sự, lồng

ghép các phương thức giải quyết tran h chấp thay thê" Tòa án

trong tô" tụng dân sự và hoạch định các điều kiện bảo đảm

thực hiện pháp lu ật tô" tụng dân sự;

- P hân tích, đánh giá thực trạn g chính sách pháp luật tô"

tụng dân sự Việt Nam hiện nay, đánh giá mức độ đáp ứng

yêu cầu của cuộc cách m ạng công nghiệp lần thứ tư, chỉ rõ

những bất cập, hạn chê" và nguyên nhân của những bất cập,

hạn chê";

- Đề xuất mô hình lý luận về chính sách pháp luật tô"

tụng dân sự Việt Nam đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng

công nghiệp lần thứ tư.

Mặc dù đã rấ t cô" gắng trong việc biên soạn và hoàn thiện

cuô"n sách, tuy nhiên, do nội dung cuốn sách là một chủ đề

khá mới, sẽ không trán h khỏi những thiếu sót nhất định. Tác

giả rấ t mong nhận được sự quan tâm và góp ý của quý độc

giả để cuốn sách được hoàn thiện hơn trong lần tái bản.

Chủ biên

TS. NGUYỄN BÍCH THẢO

12

Chương I

LÝ LUẬN VÉ CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT

TỐ TỤNG DÂN sự

1. Khái niệm chính sách pháp luật và chính sách

pháp luật tô tụ n g dân sự

1.1. T ổng quan v ề chính sách

“Chính sách” là một th u ật ngữ được sử dụng rấ t rộng rãi

trong đòi sống xã hội, đặc biệt là trong các vấn đề liên quan

đến chính trị, nhà nước và pháp luật. Theo Từ điển tiếng

Việt, “chính sách”được hiểu là “sách lược và kế hoạch cụ thể

nhằm đạt một mục đích nhất định, dựa vào đường lối chính

trị chung và tình hình thực tế mà đề ra chính sách...”1. Từ

điển Bách khoa Việt Nam giải thích thêm: “Chính sách -

những chuẩn tắc cụ thể để thực hiện đường lốĩ, nhiệm vụ.

Chính sách được thực hiện trong một thòi gian nhất định,

trên những lĩnh vực cụ thể nào đó. Bản chất, nội dung và

1. Hoàng Phê (Chủ biên): Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng, 1997,

tr.157.

13

CHÍNH SÁCH PHẤP LUẬT T ố TỤNG DÂN s ự -

phương hướng của chính sách tùy thuộc vào tín h chất của

đường lốì, nhiệm vụ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội...

Muôn định ra chính sách đúng phải căn cứ vào tình hình

thực tiễn trong từng lĩnh vực, từng giai đoạn, phải vừa giữ

vững mục tiêu, phương hướng được xác định trong đường lối,

nhiệm vụ chung, vừa linh hoạt vận dụng vào hoàn cảnh và

điều kiện cụ thể”1. Ngoài ra, theo Từ điển Oxford Dictionary,

chính sách (policy) được định nghĩa là “một hướng hay

nguyên tắc hàn h động được đặt ra bỏi chính quyền, đảng

phái, doanh nghiệp hay cá nhân”2.

Hiện nay, ỏ Việt Nam, có nhiều quan điểm khác nhau về

chính sách. Theo họe giả Vũ Cao Đàm, “eMnh aárh là môt

tập hợp biện pháp được thể chê hóa, mà một chủ thể quyền

lực, hoặc chủ thể quản lý đưa ra, trong đó tạo sự ưu đãi một

hoặc một sô' nhóm xã hội, kích thích vào động cơ hoạt động

của họ nhằm thực hiện một mục tiêu ưu tiên nào đó trong

chiến lược phát triển của một hệ thống xã hội”3. Như vậy tác

giả tiếp cận khái niệm “chính sách” theo nghĩa chung, rộng

nhất, đó có thể là chính sách công của một quốc gia, một khu

1. Hội đồng quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam:

Từ điển Bách khoa Việt Nam, tập 1 A-Đ, Trung tâm biên soạn Từ điển

Bách khoa Việt Nam, Hà Nội, 1995, tr.475.

2. Angus Stevenson: Oxford Dictionary of English, Oxford University

Press, London, 2010, p. 1374.

3. Vũ Cao Đàm: Giáo trình Khoa học chính sách, Nxb. Đại học quốc

gia Hà Nội, 2011, tr.29.

14

Chương I: LÝ LUẬN VÉ CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT T ố T Ụ N G -

vực hành chính, hay chính sách tư của một doanh nghiệp,

một tổ chức... Trong khi đó, PGS. TS. Đinh Dũng Sỹ tiếp cận

khái niệm “chính sách” theo nghĩa hẹp hơn, từ góc độ “chính

sách công”, theo đó, chính sách là sự cụ thể hóa đường lốì

chính trị của đảng cầm quyền và dựa vào đưòng lốì chính trị

chung, cương lĩnh chính trị của đảng cầm quyền để định ra

chính sách1. Ngoài ra, có quan điểm lại hiểu chính sách trong

môì quan hệ với cơ chế là “những chủ trương thích ứng với

các đặc điểm và điều kiện kinh tế - xã hội của từng giai đoạn

phát triển và nhằm vào việc bảo đảm cho sự vận hành đúng

hướng và tích cực của cơ chế kinh tể”2. Trong văn bản pháp

lu ật thực định Việt Nam lần đầu tiên có định nghĩa pháp lý

về “chính sách”: “Chính sách là định hưống, giải pháp của

Nhà nước để giải quyết vấn đề của thực tiễn nhằm đạt được

mục tiêu nhất định”3.

Trên thực tế, các chủ thể tư (tổ chức xã hội, doanh

nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp...) cũng ban hành và thực hiện

1. Đinh Dũng Sỹ: Chính sách và mối quan hệ giữa chính sách và

pháp luật trong hoạt động lập pháp, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số

127, tháng 7/2008, tr. 38-43, 62.

2. Nguyễn Thanh Tuyền, Nguyễn Lê Anh: Mối quan hệ hữu cơ giữa

thể chế, cơ chế, chính sách, cơ chế điều hành và hành vi ứng xử, Tạp chí

Hội nhập và phát triển, số 22 (32)/tháng 5-6/2015, tr. 5.

3. Khoản 1 Điều 2 Nghị định sô' 34/2016/NĐ-CP ngày 14/5/2016 của

Chính phủ quy định chi tiết một sô" điều và biện pháp thi hành Luật Ban

hành văn bản quy phạm pháp luật (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định

số 154/2020/NĐ-CP ngày 31/12/2020).

15