Cảm hứng và giọng điệu trong thơ Nguyễn Minh Khiêm

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––

NGUYỄN VĂN HIỆP

CẢM HỨNG VÀ GIỌNG ĐIỆU

TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ,

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––

NGUYỄN VĂN HIỆP

CẢM HỨNG VÀ GIỌNG ĐIỆU

TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ,

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN KIẾN THỌ

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Nguyễn Văn Hiệp

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn

là TS Nguyễn Kiến Thọ - người đã tận tình hướng dẫn, động viên, tạo điều kiện

tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ khoa Ngữ văn, khoa

Sau đại học Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, nhà thơ Nguyễn Minh

Khiêm đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn

thành luận văn.

Tôi vô cùng cảm ơn sự quan tâm và ủng hộ của gia đình, bạn bè, đồng

nghiệp. Đó chính là nguồn động viên tinh thần rất lớn để tôi theo đuổi và hoàn

thành luận văn.

Thái Nguyên, ngày ….. tháng 6 năm 2020

Tác giả luận văn

Nguyễn Văn Hiệp

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề.................................................................................................. 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 5

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 6

5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 6

6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 7

7. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 8

Chương 1: THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM TRONG NỀN THƠ VIỆT

NAM HIỆN ĐẠI................................................................................................ 9

1.1. Một số vấn đề thơ Việt Nam đương đại từ sau 1986.................................... 9

1.2. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm.................................................................... 12

1.2.1. Vài nét về tiểu sử và con người............................................................... 12

1.2.2. Hình trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật.......................................... 14

Tiểu kết chương 1.............................................................................................. 22

Chương 2: CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG THƠ NGUYỄN

MINH KHIÊM................................................................................................. 23

2.1. Khái niệm về cảm hứng và cảm hứng trong thơ ........................................ 23

2.1.1. Khái niệm cảm hứng................................................................................ 23

2.1.2. Cảm hứng trong thơ................................................................................. 24

2.2. Một số cảm hứng nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm................... 26

2.2.1. Cảm hứng ngợi ca khi viết về làng và dòng sông quê hương ................. 26

2.2.2. Cảm hứng thiêng liêng khi viết về người Mẹ.......................................... 35

iv

2.2.3. Cảm hứng ám ảnh, suy tư khi viết về chiến tranh................................... 41

Tiểu kết chương 2.............................................................................................. 52

Chương 3: GIỌNG ĐIỆU NGHỆ THUẬT TRONG THƠ NGUYỄN

MINH KHIÊM................................................................................................. 53

3.1. Khái niệm về giọng điệu và giọng điệu nghệ thuật trong thơ .................... 53

3.1.1. Khái niệm giọng điệu .............................................................................. 53

3.1.2. Giọng điệu nghệ thuật trong thơ.............................................................. 54

3.2. Một số giọng điệu nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm.................. 55

3.2.1. Giọng điệu ngợi ca, tự hào ...................................................................... 55

3.2.2. Giọng điệu đồng cảm, sẻ chia.................................................................. 62

3.2.3. Giọng điệu "giải mã", tự vấn cá nhân...................................................... 72

Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 78

KẾT LUẬN....................................................................................................... 79

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 82

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Công cuộc đổi mới của Đảng được khởi xướng năm 1986 ở nước ta là

sự kiện chính trị và xã hội quan trọng, kích hoạt sự đổi mới văn học, trong đó,

có sự khởi sắc và lên ngôi của tất cả các thể loại văn học, mà thơ được xem là

thể loại xung kích, tiên phong, tạo bước ngoặt chuyển mình của đời sống xã hội

và đời sống văn học. Để tạo nên diện mạo của nền thơ ca Việt Nam đương đại,

cần có cả một quá trình với sự đóng góp của nhiều thế hệ, nhiều tác giả. Họ đã

làm nên dòng chảy đầy sức sống sáng tạo và đa dạng của nền thơ đương đại.

Có một Nguyễn Quang Thiều đã tạo nên từ - trường - thơ mới; một Mai Văn

Phấn đang hành trình tới bến bờ cách tân; một Nguyễn Việt Chiến đang cố tìm

tòi và làm mới thơ trên cái nền của bản sắc thơ Việt; một Nguyễn Bình Phương

trong cõi thơ lạ với dạng thức mới kỳ ảo của ngôn ngữ thơ; một Đỗ Minh Tuấn

lập trình thơ bằng những suy tưởng mới; một Inrasara cất cánh từ văn hoá

Chăm sang chân trời mới; một Thảo Phương luôn khát vọng đổi mới thơ ....

Nguyễn Minh Khiêm, thuộc lớp nhà thơ không còn trẻ nhưng cũng đầy nhiệt

huyết cách tân và đã có những thành tựu.

1.2. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm có một khối lượng sáng tác hết sức

phong phú và đa dạng. Những ngày đầu cầm bút, ông viết nhiều thể loại văn

học khi thì viết kí, khi thì làm thơ, khi thì sáng tác truyện ngắn và cả tiểu thuyết

nên thành công không nhiều. Phải đến khi ông chuyển hẳn sang sáng tác thơ thì

đã gặt hái khá nhiều thành công, cùng với thơ ông cũng khá thành công về

trường ca. Ông trở thành hội viên thơ của Hội nhà văn Việt Nam cũng từ những

thành công ấy.

1.3. Thơ Nguyễn Minh Khiêm luôn quan tâm đến hiện thực đời sống và

con người. Nhiều tác phẩm của nhà thơ phản ánh hiện thực của đất nước và con

người, bàn về nhiều vấn đề đa dạng của hiện thực hướng tới đời thường, với số

2

phận cá nhân. Đây là những đổi mới trong quan niệm về hiện thực và cách nhìn

nhận về con người trong tư duy nghệ thuật của nhà thơ. Chính sự chuyển biến

sâu sắc như vậy đã giúp Nguyễn Minh Khiêm có được sức sáng tạo bền bỉ và

có những đóng góp cho nền thơ ca Việt Nam đương đại. Vì lẽ đó, chúng tôi

mạnh dạn nghiên cứu “Cảm hứng và giọng điệu trong thơ Nguyễn Minh

Khiêm” làm đề tài luận văn của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Ngòi bút tài ba và khối lượng tác phẩm mà nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm

đã cho ra mắt bạn đọc đã khẳng định thế đứng vững chãi của mình trên nền thi

ca Việt Nam. Một nhà thơ luôn song hành cùng công cuộc cách mạng của đất

nước, ông có tầm tư tưởng, có bản lĩnh của người chiến sĩ và có tài hoa trong

nghệ thuật thi ca. Thơ của Nguyễn Minh Khiêm đã thu hút sự quan tâm nghiên

cứu, đánh giá, nhận diện của khá đông đảo bạn đọc cũng như đồng nghiệp và

các nhà nghiên cứu - phê bình.

Đánh giá chung về nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm, PGS.TS Hỏa Diệu Thúy

nhận xét “Trong làng thơ xứ Thanh, Nguyễn Minh Khiêm hiện đang là cái tên

nổi bật. Không phải hiện tượng đột xuất, cây "thơ" Nguyễn Minh Khiêm ngày

càng tỏa bóng bởi bộ rễ bám rất chắc và cần cù chắt chiu mỡ màu từ mảnh đất

xứ Thanh quê hương. Với hơn hai mươi năm cầm bút, Nguyễn Minh Khiêm đã

cho ra mắt 8 tập thơ dày dặn, 3 tập truyện, một tiểu thuyết và một tập ký (in

chung), ấy là chưa kể còn hàng trăm bài thơ chưa in (!). Nguyễn Minh Khiêm

nhiều lần được vinh danh ở các giải văn chương: giải nhất cho tập thơ Giải Mã

của UBTQ Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam năm 2012; nhiều

lần đoạt giải nhất, nhì trong các cuộc thi thơ do các báo và tạp chí tổ chức, 5

lần đoạt giải trong các cuộc thi truyện kí... Nguyễn Minh Khiêm đã và đang

bộc lộ nội lực của một cây bút lớn”.

Bàn về nội dung, chủ đề thơ, Nguyễn Văn Bảy trong bài “Cây thơ”

Nguyễn Minh Khiêm có viết: “Thơ Nguyễn Minh Khiêm (bài lẻ hay bài dài),

3

đều xây dựng trên bốn chủ đề: 1.Tu thân đức tin (lập ngôn) làm người tử tế. 2.

Tình yêu làng quê non nước cụ thể của người thơ. 3. Thơ viết về Mẹ (mẹ của

riêng anh). 4. Và sau cùng, thơ về chiến tranh, với một cách nhìn của người

lính, một cách nhìn nhân bản” [6].

Nhân kỉ niệm 60 năm ra số đầu tiên, Tạp chí Văn nghệ Quân đội đã trao

giải Cuộc thi thơ 2015-2016. Có trên 700 tác phẩm của hơn 200 tác giả. “Các

tác phẩm đã tập trung vào mảng đề tài thế sự, quân đội, lịch sử, chiến tranh,

những giá trị truyền thống và những đổi thay đi lên của đất nước trong thời kì

mới. Những tác phẩm thơ góp mặt trong cuộc thi, bên cạnh việc ngợi ca vinh

quang của đất nước, cũng nhắc nhớ về những hi sinh mất mát của dân tộc, của

gia đình, cá nhân (những người mẹ, người vợ, người con…) trong hai cuộc

chiến tranh bảo vệ Tổ quốc. (…). Góp mặt tại cuộc thi, Nhà thơ Nguyễn Minh

Khiêm vinh dự khi được “BTC đã quyết định trao một giải Nhất cho tác giả

Nguyễn Minh Khiêm với chùm bài: Đối thoại ở rừng; Xin về nhận lại; Nhận

hoa” [55]. Như vậy, Có thể nhận thấy sức sống mạnh mẽ của dòng cảm hứng

này trong thơ trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội nói riêng và thơ Việt đương đại

nói chung.

Đánh giá về tác phẩm “Nhận hoa” mới đạt giải của nhà thơ, Viên Lan

Anh viết “Toàn bộ bài thơ là nỗi xót thương vô hạn những liệt sĩ đã ngã xuống

vì hòa bình, độc lập dân tộc và những người đã mất đi một phần nhân dạng,

tính dạng mình qua cuộc chiến tranh. (…). Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã

viết như trong cơn mộng du đau đớn của chính mình về “nỗi buồn chiến tranh”

khiến người còn sống luôn đau đáu vọng nhớ người đã khuất. Hơn thế, tác giả

còn khẳng định đó là món nợ ba sinh mà người còn sống phải trả bằng cách

này hay cách kia, sao cho xứng đáng với máu thịt những thanh tân đã ngã giữa

chiến trường cho hồi sinh Tổ Quốc” [1].

Gần hai mươi tập thơ đã xuất bản là nỗ lực sáng tạo không ngừng nghỉ

của Nguyễn Minh Khiêm. Mỗi tập thơ được xuất bản, luôn được độc giả đón