Cải cách giáo dục của thực dân pháp ở thuộc địa việt nam (1906 – 1939)

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HỒ THỊ NGỌC HÀ

CẢI CÁCH GIÁO DỤC CỦA THỰC DÂN PHÁP

Ở THUỘC ĐỊA VIỆT NAM

(1906 – 1939)

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM

Đà Nẵng - Năm 2021

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HỒ THỊ NGỌC HÀ

CẢI CÁCH GIÁO DỤC CỦA THỰC DÂN PHÁP

Ở THUỘC ĐỊA VIỆT NAM

(1906 – 1939)

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đặng Văn Chƣơng

Đà Nẵng - Năm 2021

i

LỜI CAM ĐOAN

Đây là đề tài nghiên cứu của riêng tôi. Tôi xin đảm bảo những số liệu, kết quả

nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, khách quan và chưa có ai công bố trong

bất cứ công trình nào khác.

Học viên

Hồ Thị Ngọc Hà

ii

LỜI CẢM ƠN

Để thực hiện và hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ

tận tình về nhiều mặt của các cá nhân và tổ chức.

Với tình cảm chân thành và lòng quý trọng, trước hết tôi xin gởi lời biết ơn sâu

sắc đến: Thầy giáo, PGS.TS Đặng Văn Chương đã nhiệt thành, tận tình giúp đỡ, chỉ

dẫn để tôi có được định hướng đúng đắn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành

luận văn này.

Đồng thời tôi cũng bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc đến Lãnh đạo, các Thầy giáo, Cô

giáo trong Ban Giám hiệu và Khoa Lịch sử - trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà

Nẵng đã luôn giúp đỡ, tận tình giảng dạy trong suốt quá trình học tập, tạo mọi điều

kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành chương trình học và luận văn của mình.

Trân trọng cảm ơn lãnh đạo và cán bộ Thư viện tổng hợp thành phố Đà Nẵng,

Thư viện tỉnh Quảng Nam đã giúp đỡ tôi trong công tác thu thập tài liệu và hoàn thành

luận văn.

Cùng với sự giúp đỡ, hỗ trợ trên, trong quá trình học tập và nghiên cứu, gia đình,

bạn bè, đồng nghiệp đã luôn động viên, khích lệ, tiếp thêm động lực giúp tôi vượt qua

khó khăn để hoàn thành chương trình học tập và thực hiện luận văn.

Đặc biệt, tại Hội đồng bảo vệ luận văn, tôi đã nhận được những ý kiến đóng góp

thẳng thắn, khoa học và chân tình của các nhà khoa học, các thầy, các cô trong Hội

đồng. Đây là cơ sở quý báu để tôi bổ sung, hoàn chỉnh luận văn của mình.

Dù rất cố gắng, song luận văn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong

quý Thầy, Cô và bạn đọc góp ý để luận văn được hoàn chỉnh hơn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Tác giả luận văn

Hồ Thị Ngọc Hà

v

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................. ii

TRANG THÔNG TIN LUẬN VĂN THẠC SĨ.......................................iii

THE INFORMATION OF MASTER'S THESIS .....................................................iv

MỤC LỤC ......................................................................................................................v

DANH MỤC CÁC BẢNG.......................................................................................... vii

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ..................................................................................2

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................3

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................4

5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .................................................4

6. Đóng góp của khóa luận .....................................................................................4

7. Bố cục của luận văn............................................................................................4

CHƢƠNG 1. TÌNH HÌNH GIÁO DỤC CỦA VIỆT NAM TRƢỚC CẢI CÁCH

CỦA THỰC DÂN PHÁP..............................................................................................5

1.1. Khái quát về Giáo dục Việt Nam trước thế kỷ XX ..................................................5

1.1.1. Giáo dục truyền thống ..................................................................................5

1.1.2. Tình hình giáo dục Việt Nam những năm đầu thế kỉ XX.............................9

1.2. Sự xâm nhập của giáo dục Pháp vào nền giáo dục bản xứ (1862-1905) ...............11

1.2.1. Giáo dục Pháp – Việt từ 1862 đến 1885.....................................................11

1.2.2. Giáo dục Pháp – Việt từ 1886 đến 1895.....................................................14

1.2.3. Giáo dục Pháp – Việt từ 1896 đến 1905.....................................................17

Tiểu kết chương 1..........................................................................................................21

CHƢƠNG 2. HAI CUỘC CẢI CÁCH GIÁO DỤC (CHỦ YẾU) CỦA PHÁP Ở

VIỆT NAM (1906-1939)..............................................................................................22

2.1. Những tiền đề để thực dân Pháp thực hiện cải cách giáo dục ở Việt Nam thời

thuộc địa ........................................................................................................................22

2.2. Cải cách giáo dục lần thứ nhất (1906-1917) ..........................................................24

2.2.1. Mục tiêu cải cách ........................................................................................24

2.2.2. Nội dung cải cách .......................................................................................24

2.2.3. Kết quả của cuộc cải cách...........................................................................36

2.3. Cải cách giáo dục lần thứ hai (1917-193) ..............................................................39

vi

2.3.1. Mục tiêu cải cách ........................................................................................39

2.3.2. Cách thức tổ chức giáo dục của thực dân Pháp ..........................................40

2.3.3. Kết quả........................................................................................................55

2.3.4. Một số điều chỉnh sau cải cách giáo dục lần hai ........................................58

2.3.5. Kết quả cải cách giáo dục lần hai ...............................................................65

Tiểu kết chương 2..........................................................................................................67

CHƢƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CẢI CÁCH GIÁO DỤC CỦA

THỰC DÂN PHÁP Ở THUỘC ĐỊA VIỆT NAM ....................................................68

3.1. Tác động của cải cách.............................................................................................68

3.1.1. Tác động tích cực........................................................................................68

3.1.2. Tác động tiêu cực........................................................................................72

3.2. Đặc điểm.................................................................................................................77

3.2.1. Nền giáo dục Việt Nam được xây dựng và từng bước hoàn thiện hệ thống

giáo dục mới từ tiểu học đến đại học.............................................................................77

3.2.2. Nền giáo dục Việt Nam sau cải cách phát triển theo khuynh hướng thế tục,

hiện đại và mang tính chất đại chúng ............................................................................77

Tiểu kết chương 3..........................................................................................................81

KẾT LUẬN ..................................................................................................................82

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................85

PHỤ LỤC ................................................................................................................. PL1

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI (Bản sao)

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Số hiệu

bảng

Tên bảng Trang

1.1.

Mức lương quy định đối với giáo viên tiểu học bản xứ thuộc Sở

Học chính Bắc Kì năm 1892

16

1.2. Bảng thống kê trường Pháp – Việt năm 1900 20

2.1.

Bảng nội dung về các môn thi viết và vấn đáp trong kì thi lấy bằng

tiểu học Pháp – Việt

26

2.2.

Bảng nội dung về các môn thi viết và vấn đáp trong kì thi lấy bằng

trung học Pháp – Việt

27

2.3.

Bảng chi tiêu cho giáo dục công được đăng kí từ năm 1913 đến

1916 (không kể chi cho xây dựng và bảo trợ các cơ sở)

35

2.4.

Số lượng giáo viên và học sinh bậc Cao đẳng Tiểu học nữ sinh

năm học 1922 – 1923

43

2.5.

Bảng lương và ngạch lương giáo viên Tiểu học (Nhân sự người

Pháp)

44

2.6.

Bảng lương và ngạch lương giáo viên Tiểu học (Nhân sự người

bản xứ)

44

2.7.

Thời gian và hệ số của từng bài thi tốt nghiệp Tiểu học theo

chương trình bản xứ

50

2.8.

Thời gian và hệ số của từng bài thi tốt nghiệp Trung học theo

chương trình bản xứ

51

2.9. Bảng phân chia thời gian học trong tuần 63

2.10. Số học sinh có bằng Tiểu học Pháp – Việt 64

2.11. Số học sinh có bằng Tiểu học bản xứ 64

3.1. Số học sinh có bằng tiểu học Pháp – Việt 76

3.2.

Kinh phí mua sách và đóng sách của thư viện Trung ương Đông

Dương giai đoạn 1918-1937

79

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Từ nửa sau thế kỷ XIX, các cường quốc phương Tây cạnh tranh quyết liệt về thị

trường và xâm chiếm thuộc địa, nhất là ở khu vực châu Á và Đông Nam Á. Ngày 1-9-

1858, thực dân Pháp nổ súng tấn công Đà Nẵng xâm lược Việt Nam. Sau một thời gian

tiến hành và mở rộng chiến tranh xâm lược ở Việt Nam, thực dân Pháp đã chiếm được

toàn bộ nước ta vào năm 1884 với hiệp ước Patenotre. Việt Nam chính thức trở thành

thuộc địa của thực dân Pháp.

Sau khi chiếm được 3 nước Đông Dương, người Pháp tiến hành tổ chức bộ máy

cai trị. Sự tổ chức bộ máy cai trị được tiến hành trên tất cả các lĩnh vực như kinh tế,

chính trị, văn hóa, giáo dục, y tế… Giáo dục cũng được người Pháp chú trọng cho

công cuộc khai thác thuộc địa của mình. Lúc đầu với mục đích đào tạo những thông

dịch cho đội quân xâm lược và những thư ký làm việc trong các cơ quan hành chính.

Mặc dù vậy nhưng số lượng thông dịch viên vẫn không thể nào đáp ứng cho đội quân

viễn chinh đông đến hang chục nghìn người. Việc mở trường đào tạo thông dịch viên

là cơ sở đầu tiên để Pháp thiết lập nền giáo dục hiện đại vào các nước Đông Dương mà

Việt Nam là một thuộc địa “quan trọng” của Pháp ở khu vực này.

Tuy được ca ngợi là “cha đẻ của toàn bộ công cuộc khai thác xứ thuộc địa Đông

Dương” nhưng Paul Doumer rất ít quan tâm đến việc xây dựng cơ sở xã hội, văn hóa

và khoa học ở thuộc địa. Trong nhiệm kỳ của Paul Doumer, hiếm thấy cơ sở xã hội,

văn hóa và khoa học xuất hiện ở thuộc địa. Nền giáo dục ở thuộc địa thực sự chỉ có

những thay đổi tích cực kể từ khi có người kế nhiệm của Paul Doumer – Toàn quyền

Paul Beau với cuộc cải cách giáo dục đầu tiên (1906-1916). Để rồi sau đó, những cuộc

cải cách tiếp theo của người Pháp đã làm cho bộ mặt giáo dục ở Việt Nam thay đổi.

Công cuộc cải cách của thực dân Pháp đã đặt nền tảng quan trọng cho nền giáo dục

hiện tại của Việt Nam sau này.

Trong bối cảnh Việt Nam đang tiếp tục đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo

dục nước nhà thì việc nghiên cứu về “Cải cách giáo dục của thực dân Pháp ở thuộc

địa Việt Nam (1906-1939)” có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc.

* Về mặt khoa học:

- Công trình nghiên cứu hệ thống về quá trình cải cách giáo dục của thực dân

Pháp ở thuộc địa Việt Nam.

- Công trình phân tích, làm sáng tỏ đặc điểm và hệ quả của công cuộc cải cách

giáo dục của thực dân Pháp ở thuộc địa Việt Nam.

2

* Về mặt thực tiễn:

- Luận văn sẽ rút ra một số bài học kinh nghiệm, những yếu tố tích cực từ công

cuộc cải cách giáo dục ở Việt Nam trong bối cảnh thuộc địa, góp phần gợi mở cung

cấp thêm về phương thức và cách tiến hành cho công cuộc cải cách, đổi mới giáo dục

hiện nay ở nước ta.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Tình hình giáo dục của Việt Nam trong thời kỳ bị thực dân Pháp đô hộ đó là một

vấn đề hay, vấn đề này đã được nhiều nhà nghiên cứu, nhiều tác giả quan tâm ở nhiều

mức độ khác nhau. Có thể khái quát về tình hình nghiên cứu giáo dục ở Việt Nam.

Đầu tiên phải kể đến các tác phẩm của tác giả nước ngoài. Công trình “Lịch sử

Đông Nam Á” của D. G. E. Hall (Bùi Thanh Sơn, Nguyễn Thái Yên Hương, Hoàng

Anh Tuấn, Nguyễn Vũ Tùng, Đoàn Thắng dịch), xuất bản năm 1997 đã nghiên cứu

quá trình hình thành và phát triển của các quốc gia khu vực Đông Nam Á từ thời cổ

đại cho đến thế kỷ XX. Trong tác phẩm cũng đề cập đến một vài nét cơ bản về tình

hình giáo dục ở các nước Đông Dương, trong đó có Việt Nam. Tác phẩm của Charles

Bilodeau, Somlith Pathammavong, Le Quang Hong mang tên “Compulsory Education

in Cambodia, Lao and Vietnam” (Giáo dục bắt buộc ở Campuchia, Lào và Việt Nam)

đề cập một cách chi tiết đến tình hình giáo dục của Việt Nam bao gồm cả giáo dục

truyền thống và giáo dục do người Pháp tiến hành. Trong đó nổi bậc là quá trình hình

thành nền giáo dục công lập, bắt buộc Pháp-bản xứ ở thuộc địa Việt Nam. Tác phẩm

“Examing the Social Impacts of French Education Reform in Tonkin, Indochina

(1906-1939)” của tác giả Milkie Vu nói về tác động xã hội của cải cách giáo dục ở

Pháp ở Bắc Kỳ. Nội dung tác phẩm đề cập đến giáo dục truyền thống ở Bắc Kỳ và các

cuộc cải cách giáo dục mà Pháp tiến hành ở đây.

Ở Việt Nam, nhiều công trình nghiên cứu về tình hình giáo dục ở Việt Nam thời

thuộc Pháp, trong đó các bài nghiên cứu về giáo dục ở Việt Nam đăng trên các tạp chí

chuyên ngành là nhiều hơn cả.

Tác phẩm “Việt Nam thời Pháp đô hộ” của Nguyễn Thế Anh (2017) trình bày

nhiều nội dung, từ lúc thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam rồi sau đó tiến hành

chiến tranh mở rộng phạm vi xâm lược, cho đến lúc thực dân Pháp đã đặt được ách cai

trị trên toàn cõi Việt Nam. Công trình này trình bày rất chi tiết những việc mà thực dân

Pháp đã tiến hành khi chiếm được Việt Nam, trong đó Phần 2 là phần nêu cụ thể nhất

về chính sách cai trị của Pháp trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã

hội, giáo dục…, nhưng giáo dục thì chỉ được đề cập ở mức độ khái quát. Tiếp đến là

tác phẩm “Chế độ thực dân Pháp trên đất Nam Kỳ 1859-1945” của Nguyễn Đình Tư

(2016) cũng đã đề cập tương đối đầy đủ đến hoạt động giáo dục ở Nam Kỳ trước và