Thư viện tri thức trực tuyến
Kho tài liệu với 50,000+ tài liệu học thuật
© 2023 Siêu thị PDF - Kho tài liệu học thuật hàng đầu Việt Nam
Các truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích lịch sử và danh thắng ở Phú Yên
Nội dung xem thử
Mô tả chi tiết
Së khoa häc vµ c«ng nghÖ phó yªn
________________________________________________
b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé
c¸c truyÒn thuyÕt, huyÒn tho¹i liªn quan
®Õn di tÝch lÞch sö vµ danh lam th¾ng c¶nh
ë phó yªn
chñ nhiÖm ®Ò tµi: ®µo minh hiÖp
®oµn viÖt hïng
C¬ quan chñ tr×: héi liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt phó yªn
6302
23/2/2007
Phó yªn – 2007
1
MỤC LỤC
LỜI GIỚI THIỆU…….........................................................................................................................................................................5
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG TRONG NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI................................................7
I. Tính cấp thiết của đề tài................................................................................................................................................7
II. Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực của đề tài..........................................8
III. Mục đích nghiên cứu của đề tài.....................................................................................................................9
IV. Đóng góp của đề tài......................................................................................................................................................10
V. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................................................................11
Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA LÝ, LỊCH SỬ
VÀ VĂN HÓA VÙNG ĐẤT PHÚ YÊN.................................................................................13
I. Vị trí địa lý, địa hình của tỉnh Phú Yên..................................................................................................13
I.1-Vị trí địa lý tỉnh Phú Yên..................................................................................................................................13
I.2-Địa hình tỉnh Phú Yên.........................................................................................................................................13
II. Lịch sử Phú Yên từ thế kỷ XV đến thế kỷ XX............................................................................15
II.1-Lịch sử Phú Yên từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII ..................................................................15
II.2-Lịch sử Phú Yên trong phong trào chống thực dân Pháp ở thế kỷ XIX……….18
II.3-Lịch sử Phú Yên trong phong trào chống thực dân Pháp và đế quốc
Mỹ ở thế kỷ XX..................................................................................................................................................................19
III. Đặc điểm văn hoá vùng đất Phú Yên...................................................................................................22
III.1-Văn hóa ẩm thực...................................................................................................................................................22
III.2-Trang phục........ .........................................................................................................................................................23
III.3-Nhà ở................................................................................................................................................................................23
III.4-Phong tục tập quán..............................................................................................................................................24
III.5-Tín ngưỡng.................................................................................................................................................................24
III.6-Lễ hội...............................................................................................................................................................................25
III.7-Tôn giáo........................................................................................................................................................................25
III.8-Văn nghệ dân gian, văn học.......................................................................................................................26
III.9-Nghệ thuật .................................................................................................................................................................27
III.10-Trò chơi dân gian .......................................................................................................................... ..................27
III.11-Di tích lịch sử, văn hóa và danh thắng....................................................................... ..................28
.
Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN ĐỂ XÁC ĐỊNH CÁC TRUYỀN THUYẾT
HUYỀN THOẠI TRÊN ĐẤT PHÚ YÊN ...........................................................................31
I. Khái niệm về truyền thuyết và huyền thoại .....................................................................................31
I.1-Truyền thuyết................................................................................................................................................................31
I.2-Huyền thoại....................................................................................................................................................................32
I.3-Những điểm giống nhau và khác nhau giữa truyền thuyết
và huyền thoại.............................................................................................................................................................33
2
I.3.1-Điểm giống nhau giữa truyền thuyết và huyền thoại.........................................................33
I.3.2-Điểm khác nhau giữa truyền thuyết và huyền thoại...........................................................33
II. Truyền thuyết, huyền thoại với những thể loại sáng tác dân gian khác...34
II.1-So sánh giữa truyền thuyết với huyền sử và dã sử.................................................................35
II.2-So sánh giữa huyền thoại với thần thoại và cổ tích...............................................................36
III. Khái quát đặc điểm, diện mạo truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên....37
III.1-Phân loại các truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích
lịch sử và danh thắng ở Phú Yên .....................................................................................................................37
III.1.1-Số lượng các truyền thuyết, huyền thoại được phân theo nhóm………….…....38
III.1.2-Đặc điểm nội dung của các nhóm truyền thuyết, huyền thoại..............................38
III.2-Hình thức thể hiện của truyện truyền thuyết, huyền thoại............................................39
III.3-So sánh, đối chiếu với các dị bản..........................................................................................................40
III.3.1-Số lượng các dị bản.......................................................................................................................................40
III.3.2-Chủ đề của các dị bản..................................................................................................................................41
III.3.3-Nội dung của các dị bản............................................................................................................................41
IV. Truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên với mối quan hệ trong
khu vực Nam Trung bộ………………………………………………………………………………………...42
IV.1-Truyền thuyết ở Phú Yên với mối quan hệ trong khu vực...........................................43
IV.2-Huyền thoại ở Phú Yên với mối quan hệ trong khu vực...............................................44
Chương 3: TRUYỀN THUYẾT, HUYỀN THOẠI LIÊN QUAN ĐẾN
DI TÍCH LỊCH SỬ VÀ DANH THẮNG Ở PHÚ YÊN ......................................45
I. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Sông Cầu……………………………………...45
1-Tiếng khóc trên đèo Cù Mông.........................................................................................................................49
2-Truyền thuyết gò Cà và vực Linh Thiêng.............................................................................................51
3-Huyền thoại về tên gọi đèo Cù Mông.......................................................................................................52
4-Chiếc bánh nậm của Nữ Nhi Phù Quốc ở đầm Cù Mông......................................................53
5-Tiên nữ ở bãi Tiên.......................................................................................................................................................55
6-Truyền thuyết về dấu chân Nguyễn Ánh ở vũng La...................................................................57
7-Bàn cờ ở gành Tướng...............................................................................................................................................57
8-Truyền thuyết về hòn Bồ ở vũng Lắm.....................................................................................................58
9-Hoàng tử của Long Vương lạc vào cù lao Ông Xá......................................................................60
10-Chuyện Cao Biền chém ngựa ở gành Cây Sung..........................................................................61
II. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Tuy An...............................................................62
1-Đầm Ô Loan......................................................................................................................................................................64
2-Huyền thoại về tên gọi đầm Ô Loan..........................................................................................................65
3-Chuyện trâu thần...........................................................................................................................................................66
4-Lã Vọng câu cá..............................................................................................................................................................66
5-Cao Biền trấn yểm......................................................................................................................................................67
6-Mả Cao Biền ở Tuy An..........................................................................................................................................67
7-Ngôi miếu thờ bà Trang.........................................................................................................................................69
8-Gành Đá Đĩa và huyền thoại về kho báu biến thành đá...........................................................71
3
9-Chùa Lầu và thiên tình sử.....................................................................................................................................73
10-Xoài Đá Trắng ở chùa Từ Quang .............................................................................................................75
III. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Tuy Hoà.....................................…………....77
1-Huyền thoại về người khổng lồ dời núi lấp biển............................................................................78
2-Chuyện chùa Hang trên núi Chóp Chài và Trại Cháy ở Vân Hoà.................................79
3-Núi Nhạn Sông Đà và chuyện xây tháp...................................................................................................81
4-Chuyện hai con rắn thần trên sông Đà Rằng......................................................................................84
5-Huyền thoại Đá Bàn...................................................................................................................................................85
6-Huyền thoại hang Hổ và hang Chùa...........................................................................................................86
7-Long Thuỷ-chuyện rồng phun nước cứu dân.....................................................................................88
8-Huyền thoại về các hồn ma ở chợ Ma Liên.........................................................................................90
9-Truyền thuyết về ngôi chùa cổ trên hòn Chùa..................................................................................91
IV. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Đông Hoà.....................................................92
1-Truyền thuyết về núi Đá Bia..............................................................................................................................94
2-Truyền thuyết về hồ Hảo Sơn...........................................................................................................................97
3-Mũi Điện và huyền thoại về quả trứng vàng của Đông Hải Long Phi.......................97
4-Bàn cờ tiên ở Đập Hàn..........................................................................................................................................101
5-Ngôi miếu thờ bà Trang ở làng Hảo Sơn.............................................................................................102
V. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Tây Hoà..........................................................103
1-Huyền thoại vực Phun và sông Bánh Lái............................................................................................104
2-Tiên nữ bàu Hương..................................................................................................................................................107
3-Vườn chè trên núi Chúa.......................................................................................................................................110
4-Núi Mẹ Bồng Con......................................................................................................................................................111
VI. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Phú Hoà.......................................................114
1-Thành Hồ và thần Cao Các...............................................................................................................................115
2-Ông Ruộng và đồng Bầu Sấu..........................................................................................................................117
3-Núi Sầm và con trâu nước..................................................................................................................................118
4-Sự tích làng Cẩm Thạch hay chuyện bà Đào Thị và bầy rắn............................................119
VII. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Sơn Hoà.....................................................120
1-Hòn Ông và chiếc đầu Chi Lới......................................................................................................................121
2-Dấu chân Y Rít ở bến nước buôn Chơ...................................................................................................123
3-Ông Chăm Mùng và con thuồng luồng..................................................................................................126
4-Truông Bà Viên............................................................................................................................................................129
5-Huyền thoại sông Ba...............................................................................................................................................130
6-Huyền thoại về chiếc gươm thần trên sông Ba...............................................................................131
7-Huyền thoại về sông anh sông em..............................................................................................................132
8-Huyền thoại về con rồng lửa của người Kinh.................................................................................132
9-Huyền thoại về phụ lưu Ea Talui (Cà Lúi).........................................................................................133
10-Huyền thoại Chơ Rấk lấp sông Ba..........................................................................................................133
11-Suối Chồng Mâm ...................................................................................................................................................133
VIII. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Đồng Xuân..........................................134
1-Huyền thoại về sông Kỳ Lộ và chiếc đầu vua Lới......................................................................136
2-Ấm nước nóng của vợ Chi Lới và suối Triêm Đức....................................................................136
4
3-Huyền thoại trên núi La Hiên..........................................................................................................................137
IX. Truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Sông Hinh..................................................138
1-Chuyện tình bên thác H’Ly...............................................................................................................................139
2-Huyền thoại về con lươn ở buôn Đức....................................................................................................141
3-Nàng H’Pia, H’Lúi và con voi rừng..........................................................................................................142
4-Sự tích hang Cồ............................................................................................................................................................144
Kết luận: Ý NGHĨA VĂN HOÁ, XÃ HỘI VÀ GIÁO DỤC CỦA
CÁC TRUYỀN THUYẾT VÀ HUYỀN THOẠI TRÊN VÙNG
ĐẤT PHÚ YÊN. NHỮNG ĐÓNG GÓP VÀ KIẾN NGHỊ.............................146
Phụ lục 1: MỘT SỐ DI TÍCH LỊCH SỬ, DÁNH THẮNG CHƯA
PHÁT HIỆN TRUYỀN THUYẾT, HUYỆN THOẠI...............................................150
1-Vịnh Xuân Đài.............................................................................................................................................................................150
2-Từ vũng Dông đến vũng Lắm.......................................................................................................................................152
3-Vũng Rô.............................................................................................................................................................................................153
4-Đèo Cả.................................................................................................................................................................................................155
5-Đập Đồng Cam............................................................................................................................................................................157
Phụ lục 2: BẢNG PHÂN LOẠI CÁC TRUYỀN THUYẾT,
HUYỀN THOẠI..........................................................................................................................................................159
Phụ lục 3: BẢN ĐỒ VỊ TRÍ DI TÍCH VÀ
TRUYỀN THUYẾT, HUYỀN THOẠI.........................................................................................162
Tài liệu tham khảo............................................................................................................................................................................163
5
LỜI GIỚI THIỆU
Phú Yên là một tỉnh nằm ở duyên hải Nam Trung bộ, phía đông giáp biển Đông,
phía tây giáp tỉnh Gia Lai và tỉnh Đắc Lắc, phía nam giáp tỉnh Khánh Hòa, phía bắc giáp
tỉnh Bình Định. Diện tích tự nhiên là 5.045km2 với dân số 803.846 người (năm 2000),
gồm nhiều tộc người như: Êđê, Chăm, Bana, Hoa, Tày, Nùng, Dao...trong đó phần lớn là
người Kinh.
Kể từ năm 1597, khi Lương Văn Chánh đưa dân từ các vùng Thanh-Nghệ, Thuận
Quảng đến Trấn Biên khẩn hoang lập ấp, tạo dựng cơ nghiệp và lập nên phủ Phú Yên vào
năm 1611 thì Phú Yên thực sự có tên gọi chính thức.
Với một vị trí chiến lược quan trọng, vào thế kỷ 18 Phú Yên là nơi đối đầu quyết
liệt giữa nhà Tây Sơn và nhà Nguyễn, nơi đã ghi chiến công vang dội của Nguyễn Huệ
vào tháng 7-1775, tiêu diệt 2 vạn quân ngũ dinh (Bình Khang, Bình Thuận, Trấn Biên,
Phiên Trấn và Long Hồ) của Tống Phước Hiệp.
Từ thế kỷ XIX trở về sau này, trong phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp,
Phú Yên đã phát huy hào khí của ông cha ngày trước, hưởng ứng phong trào Cần Vương
do Lê thành Phương lãnh đạo và cuộc khởi nghĩa của Võ Trứ và Trần Cao Vân, đập tan
chiến dịch Atlante của thực dân Pháp, góp phần làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ của
cả nước. Trong công cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ, phong trào đồng khởi Hoà
Thịnh của Phú Yên cùng với nhiều chiến công vang dội khác đã tô đậm thêm truyền thống
chống ngoại xâm vẻ vang của tỉnh, kết thúc bằng cuộc tổng tiến công nổi dậy giải phóng
tỉnh Phú Yên 1-4-1975, góp phần giải phóng hoàn toàn miền Nam thống nhất đất nước.
Phú Yên cũng chính là nơi đã phát hiện ra nhiều di sản văn hoá, như bộ trường ca
quý giá của các dân tộc thiểu số, bộ đàn đá Tuy An có độ chuẩn về cung bậc thuộc loại
chính xác nhất và những chiếc kèn đá có một không hai.
Địa hình Phú Yên được cấu tạo bởi núi non, đồng bằng, sông ngòi và biển cả nên
có nhiều ưu thế về cảnh trí thiên nhiên. Khi đặt chân đến một số nơi trong tỉnh, du khách
sẽ không khỏi ngạc nhiên bởi vẻ đẹp gần như còn hoang sơ, chưa bị con người khai thác
một cách quá mức.
Những cảnh đẹp ấy chạy dài suốt dọc bờ biển Phú Yên có chiều dài 198km với
những gành đá lô nhô ven bờ, những đầm vũng xanh biếc một màu xanh ngọc bích và
những bãi cát vàng mịn, thấp thoáng những chiếc thuyền câu của ngư dân trôi êm như
chiếc lá trên mặt nước, cùng với những cánh hải âu nghiêng lượn trên những con sóng.
Những dòng sông chảy ngang qua tỉnh từ thượng nguồn đổ về biển, để lại hai bên bờ
những bãi bồi phù sa màu mỡ, tạo thành những cánh đồng xanh mượt thì con gái và vàng
ruộm màu mật ong mẩy vàng của lúa chín.
Những cảnh trí thiên nhiên tuyệt vời đó, cùng với bề dày lịch sử và văn hoá đã tạo
nên những câu chuyện truyền thuyết và huyền thoại độc đáo trên vùng đất Phú Yên. Đó là
những câu chuyện về đạo đức, nhân nghĩa, lễ tín ở đời, luôn ca ngợi cái đẹp và phê phán
cái xấu, cái ác, hay những câu chuyện mang đậm màu sắc lãng mạn trong tình yêu đôi
lứa. Nghe lại những câu chuyện kể này, trong khung cảnh đã từng xảy ra sự việc sẽ làm
6
cho chúng ta cảm nhận được đầy đủ hơn cái đẹp cao quý của người và cảnh. Những
truyền thuyết và huyền thoại này tuy đã tồn tại cách đây hàng trăm năm, nhưng mỗi khi
nghe lại có cảm giác như vừa mới xảy ra hôm nay…
Để khai thác hết vẻ đẹp của thiên nhiên ban tặng, rất cần đến bàn tay và khối óc
của con người. Và khởi đầu cho công việc không mấy dễ dàng này, chúng tôi đã bỏ nhiều
công sức để sưu tầm, ghi chép, nghiên cứu và mô tả một cách trung thực và chính xác
nhất những cảnh đẹp ấy cùng nội dung câu chuyện, với mong muốn không bỏ hoài những
kho báu mà thiên nhiên và cha ông đã để lại.
Tuy Hoà, tháng 11 năm 2006
Nhân kỷ niệm 395 năm Phú Yên (1611-2006)
Lời cảm ơn
Các tác giả công trình chân thành cảm ơn:
Các Ông (Bà): Trần Sĩ Huệ, Ka Sô Liễng, Nguyễn Định, Nguyễn Đình Chúc, Ngô
Sao Kim, Dương Thái Nhơn, Tấn Lộc, Nguyễn Đích, Nguyễn Vinh, Nguyễn Điệm, Trần
Văn Bương, Hà Thị Thỉ, Nguyễn Trọng, Nguyễn Bá Quát, Nguyễn Hốc, Đào Thị Kiết,
Đoàn Thị Minh, Phan Sưu, thầy Ba Nghiêu (Tường Quang), Nguyễn Hoanh, Nguyễn
Hoang, Võ Thại, Đỗ Thạnh, Nguyễn Hốc, Nguyễn Công, Đoàn Tợ, Đoàn Trở, Nguyễn
Hoạt, Đào Chuyên, Đào Thị Kiết, Mô Lô YChoi, H’Lao, M’Bưck cùng các cụ ông cụ bà…
Và các nghệ sĩ nhiếp ảnh: Dương Thanh Xuân, Trần Quỳ, Lê Ngọc Minh, Võ Anh
Cường, Ngọc Ánh, Nguyên Lưu, Thế lập, Phong Phú…
Đã cung cấp tư liệu và ảnh cho chúng tôi để thực hiện công trình này.
7
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG TRONG NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI --------------------------------------------------------
I- TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Muốn tìm hiểu về một vùng đất, thông thường người ta hay tìm đọc các công trình
nghiên cứu về lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội… Tùy theo nhu cầu ta có thể
nghiên cứu một cách tổng thể về các nội dung đã nêu hay từng chuyên ngành. Chẳng hạn
để tìm hiểu về lịch sử Phú Yên, có thể tìm đọc các bộ lịch sử của Đảng bộ địa phương và
của các ngành như: “Phú Yên kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954)” Ban Tuyên
giáo Tỉnh ủy Phú Yên xuất bản 1995, “Phú Yên kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954-
1975)” Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Phú Yên xuất bản 1996, “Địa chí Phú Yên” do UBND
tỉnh xuất bản, hoặc các bộ sử của Lực lượng vũ trang tỉnh, Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh, Ban
Tổ chức tỉnh ủy, ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, ngành Bưu điên, Giáo dục, Y tế…và của các
Đảng bộ địa phương trong tỉnh (cấp xã, huyện, thành phố), các tập hồi ký của các bậc
cách mạng lão thành…Tương tự như vậy, để tìm hiểu về các lĩnh vực khác như kinh tế,
văn hóa, xã hội… người ta có thể tìm đọc “Địa chí Phú Yên” của UBND tỉnh, “Dư địa chí
Phú Yên” của Thư viện Hải Phú hoặc các tập sách chuyên ngành về các lĩnh vực đó. Các
tập sách nói trên là những tài liệu rất quan trọng, dày hàng trăm trang, được viết bằng một
giọng văn chính luận hoặc báo chí, rất phù hợp cho những đối tượng nghiên cứu chuyên
sâu, nhưng không phù hợp với bạn đọc bình dân, hoặc khách tham quan, du lịch, các nhà
đầu tư chỉ ghé qua tỉnh vài ngày.
Như vậy, để phục vụ cho các đối tượng nói trên, góp phần giúp cho họ có điều kiện
tìm hiểu thêm về lịch sử, văn hóa, xã hội của một vùng đất, bên cạnh các tài liệu, các công
trình nghiên cứu quy mô rất cần có những ấn phẩm ngắn gọn, dễ hiểu và hấp dẫn người
đọc là các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến các di tích lịch sử danh
thắng. Đặc biệt là đối với công tác du lịch, khi giới thiệu với du khách về một di tích lịch
sử, danh thắng nào đó, bên cạnh các tư liệu chính thống có trong chính sử (thường là rất
ngắn gọn), các hướng dẫn viên còn kể cho các du khách nghe các câu chuyện kể dân gian
có liên quan đến di tích đó và thông thường các câu chuyện dân gian này lại rất hấp dẫn
du khách. Chẳng hạn như núi Đá Bia, người dân Phú Yên không thể hình dung nổi núi Đá
Bia lại không có câu chuyện vua Lê Thánh Tông khắc bia lên vách núi, mặc dù giờ đây
theo các nhà khoa học đó chỉ là một truyền thuyết.
Các câu chuyện dân gian này có thể được in thành sách bỏ túi, hoặc thành các tờ
gấp-mỗi tờ gấp liên quan đến một di tích hay một điểm danh thắng. Ngoài ra để phục vụ
cho công tác nghiên cứu hay quảng bá du lịch, các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại
nói trên có thể được xuất bản dưới dạng đĩa VCD. Ngoài phần nội dung và ảnh nghệ thuật
như trong bản thảo có thể bổ sung thêm hình ảnh các sinh hoạt văn hóa, lễ hội và các làn
điệu dân ca, các điệu hò, bài hát…liên quan đến điểm di tích. Sách và đĩa VCD có thể
dùng làm quà tặng rất có ý nghĩa cho du khách.
Như đã nêu ở trên, đối tượng nghiên cứu của đề tài là những câu chuyện kể dân
gian dưới hình thức truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến các di tích lịch sử danh
thắng Phú Yên.
8
Ở Phú Yên, du lịch đang là một ngành rất cần được sự quan tâm và đầu tư của các
cấp, các ngành. Để thu hút khách du lịch phải đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá
bằng các ấn phẩm, bằng truyền miệng và bằng các phương tiện thông tin đại chúng. Tiềm
năng du lịch của Phú Yên khá phong phú, không chỉ bằng các điểm di tích lịch sử và danh
thắng mà còn tồn tại dưới hình thức các di sản văn hóa phi vật thể qua các câu chuyện kể
dân gian, là các truyền thuyết, huyền thoại và các lễ hội. Những tiềm năng đó cần phải
được khai thác để phát huy hiệu quả của chúng.
Hiện nay số người hiểu biết và còn nhớ về các câu chuyện truyền thuyết, huyền
thoại liên quan đến các điểm di tích lịch sử, danh thắng ở Phú Yên còn rất ít và phần lớn
trong số họ tuổi đã cao. Nếu không kịp thời ghi chép lại các câu chuyện đó để lưu giữ,
một khi những người này qua đời thì các câu chuyện kể kia cũng sẽ bị biến mất cùng với
họ. Vì vậy, việc sưu tầm biên soạn và xuất bản những câu chuyện đó là rất cần thiết.
II- TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU THUỘC LĨNH VỰC CỦA
ĐỀ TÀI
Ngoài nước:
Thông thường, khi đến tham quan một di tích, ngoài các số liệu trong chính sử, du
khách thường đặc biệt quan tâm đến các câu chuyện dân gian dưới dạng huyền thoại,
truyền thuyết. Các câu chuyện này nội dung tư tưởng thường là ca ngợi nhân nghĩa, đạo
đức, phê phán cái xấu, cái ác để hướng con người vươn đến Chân-Thiện-Mỹ. Thông qua
lăng kính huyền thoại, truyền thuyết, dã sử các câu chuyện thường khá ly kỳ, độc đáo,
thậm chí có chuyện còn rất hoang đường, song cũng chính vì vậy chúng lại rất hấp dẫn
người đọc, người nghe, giúp cho họ hiểu thêm về các di tích lịch sử và danh thắng bằng
các câu chuyện kể dân gian thú vị. Ở nhiều điểm du lịch trên thế giới, các nhà làm công
tác quản lý du lịch thường cho in những tập sách bỏ túi, hay tờ gấp, tờ bướm với những
truyền thuyết, huyền thoại kèm theo những bức ảnh màu để tặng cho du khách. Những ấn
phẩm đó thường được các du khách mang về và lưu truyền cho nhiều người khác đọc.
Các bộ sách hoặc tờ gấp này được viết bằng một giọng văn giản dị nhưng hấp dẫn,
sinh động, đặc biệt bao giờ cũng kèm theo một bộ ảnh nghệ thuật minh họa để thu hút
người đọc, thường được các Công ty Du lịch mua để phát cho khách hoặc bán lẻ trong các
quầy sách báo, văn hóa phẩm.
Trong nước:
Ở Việt Nam, một số tỉnh cũng đã bắt đầu thực hiện công việc này để thu hút khách
du lịch mà điển hình là tỉnh Long An. Năm 2004 Sở Văn hóa-TT tỉnh Long An phối hợp
với Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật thành phố Hồ Chí Minh đã cho xuất bản bộ
sách bỏ túi bằng 2 thứ tiếng Anh và Việt giới thiệu ngắn gọn và súc tính về các di tích lịch
sử và danh thắng của địa phương, dĩ nhiên bao gồm cả các huyền thoại, truyền thuyết và
dã sử. Đó là các tập sách bỏ túi: “Chùa Tôn Thạnh”, “Đồn Rạch Cát”, “Nhà Trăm Cột”,
“Đám Lá Tối Trời”, “Lăng Nguyễn Huỳnh Đức”, “Vàm Nhựt Tảo”…Ở An Giang thì có
các tờ gấp về “Đền Bà Chúa Xứ”…Đây là những ấn phẩm có nội dung tương tư như công
trình “Các truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích lịch sử và danh thắng ở Phú
9
Yên”. Tuy nhiên các ấn phẩm này mới chỉ là những tờ gấp còn khá sơ sài, hình thức in ấn
chưa đẹp, chỉ kể lại một số câu chuyện truyền thuyết huyền thoại, nhằm phục vụ kịp thời
cho công tác quảng bá du lịch, chưa phải là một công trình nghiên cứu quy mô và đầy đủ.
Ở Phú Yên, cho đến nay đã có một số ấn phẩm về các câu chuyện cổ do nhà nghiên
cứu văn nghệ dân gian Ngô Sao Kim sưu tầm, như “Truyện cổ, truyện dân gian Phú Yên”
NXB Văn hoá dân tộc xuất bản năm 1996 và “Truyện dân gian và truyện cổ Phú Yên”
Hội Văn nghệ dân gian và Văn hoá các dân tộc Phú Yên xuất bản năm 2003. Những câu
chuyện cổ này được tập hợp một cách ngẫu nhiên, phần lớn không liên quan đến các di
tích lịch sử danh thắng, không có các hình ảnh minh hoạ hấp dẫn, do đó không thể phục
vụ trực tiếp cho công tác quảng bá du lịch. Ngoài ra, số lượng các câu chuyện cổ được
sưu tầm cũng còn rất hạn chế, nhất là ở vùng miền núi.
Năm 2005, cùng với việc đăng ký đề tài “Các truyền thuyết, huyền thoại liên quan
đến di tịch lịch sử và danh thắng ở Phú Yên” với Sở Khoa học và Công nghệ, Hội Liên
hiệp VHNT Phú Yên đã đầu tư kinh phí cho các hội viên chuyên ngành văn nghệ dân gian
bắt đầu thực hiện công trình này với sự chủ trì của nhà nghiên cứu Đoàn Việt Hùng. Đầu
năm 2006, Hội Liên hiệp VHNT Phú Yên đã tiến hành chọn lọc một số câu chuyện truyền
thuyết và huyền thoại được nhiều người biết đến để in thành tập sách “Huyền thoại Phú
Yên” phục vụ cho các hoạt động chào mừng kỷ niệm 395 năm Phú Yên (01.4.2006). Tập
sách “Huyền thoại Phú Yên” mặc dù đã đề cập đến một số truyền thuyết và huyền thoại
liên quan đến di tích lịch sử và danh thắng ở Phú Yên, nhưng số lượng các câu chuyện
còn ít, lại thiếu hẳn phần nghiên cứu-là cơ sở cho một công trình khoa học hoàn chỉnh.
So với các công trình trước đó vừa được đề cập ở trên, đề tài “Các truyền thuyết,
huyền thoại liên quan đến di tịch lịch sử và danh thắng ở Phú Yên” được đầu tư nghiên
cứu một cách đầy đủ và toàn diện hơn. Đề tài này, ngoài phần nội dung chính là các
truyền thuyết và huyền thoại được bố cục theo các huyện và thành phố, còn bổ sung thêm
các phần sau:
-Những vấn đề chung trong nghiên cứu đề tài. (trình bày về phương pháp luận
nghiên cứu đề tài).
-Đôi nét về địa lý, lịch sử và văn hoá vùng đất Phú Yên.
-Khái quát về các truyền thuyết, huyền thoại trên đất Phú Yên.
-Kết luận: Ý nghĩa văn hoá, xã hội và giáo dục của các truyền thuyết và huyền thoại
trên vùng đất Phú Yên.
-Phụ lục.
Kết quả của đề tài, ngoài phần bản thảo, còn có thêm bộ ảnh màu nghệ thuật chụp
các di tích lịch sử và danh thắng được đề cập đến, một đĩa CD về đề tài được thể hiện như
một trang VEB nhằm phục vụ cho công tác quảng bá du lịch.
III- MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
Mục đích của đề tài là tổ chức sưu tầm và nghiên cứu một cách có hệ thống các
truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến các di tích lịch sử và danh thắng trên đất Phú
Yên. Sau đó, nội dung của đề tài có thể được xuất bản dưới hình thức ấn phẩm (sách cẩm
10
nang) và đĩa VCD, có nội dung hấp dẫn và lôi cuốn người đọc, người xem, phục vụ một
cách thiết thực và có hiệu quả cho công tác quảng bá về lịch sử, văn hóa và du lịch.
-Nhiệm vụ trọng tâm của đề tài là sưu tầm, tuyển chọn, phân loại và viết lại các câu
chuyện truyền thuyết, huyền thoại có liên quan đến các di tích lịch sử và danh thắng Phú
Yên dưới dạng văn học dân gian.
-Trong đề tài cũng nêu những nét khái quát về đặc điểm địa lý, lịch sử, văn hoá
vùng đất Phú Yên, nhằm giúp cho người đọc có một cái nhìn tương đối đầy đủ về vùng
đất Phú Yên trước khi tiếp cận với các truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích
lịch sử và danh thắng Phú Yên. Đề tài cũng đề cập đến cơ sở lý luận để xác định các
truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên, giúp cho người đọc hiểu sâu thêm về các truyền
thuyết, huyền thoại ở Phú Yên và mối quan hệ của chúng trong khu vực Nam Trung bộ.
IV- ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI
Như đã nêu ở mục II (Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài), ta thấy ở trên thế
giới, nhiều nước có ngành du lịch phát triển đã tổ chức xuất bản các ấn phẩm quảng bá du
lịch. Trong đó có đề cập đến những câu chuyện truyền thuyết và huyền thoại liên quan
đến các điểm du lịch. Ở nước ta, những ấn phẩm như vậy hầu như chưa có, chỉ mới xuất
hiện một số tờ bướm về các truyền thuyết, huyền thoại của ngành Văn hoá-Thông tin tỉnh
Long An. Tuy nhiên một công trình chuyên đề về các câu chuyện kể dưới dạng truyền
thuyết, huyền thoại liên quan cụ thể đến các di tích lịch sử danh thắng thì chưa có tác giả
nào đề cập đến. Có một số ấn phẩm dưới dạng truyện cổ tích, nhưng chúng hầu như
không gắn với một địa danh di tích cụ thể nào nên không thể phục vụ trực tiếp cho các
hoạt động du lịch.
Công trình này có nhiệm vụ sưu tầm, nghiên cứu một cách toàn diện về các truyền
thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích lịch sử và danh thắng Phú Yên, giúp cho người
đọc hiểu thêm về đất nước, con người Phú Yên thông qua các câu chuyện truyền thuyết,
huyền thoại, góp phần bổ sung nội dung phi vật thể cho hệ thống di tích lịch sử và danh
thắng ở Phú Yên, đóng góp vào việc giáo dục lịch sử, văn hoá và phát triển ngành du lịch
của tỉnh, làm tài liệu tham khảo trong công tác đào tạo, nghiên cứu, quảng bá du lịch.
Ngoài việc xuất bản thành sách, công trình này còn có thể được xuất bản dưới dạng
đĩa VCD và bằng các phương tiện thông tin đại chúng để tuyên truyền, quảng bá về kho
tàng văn hóa phi vật thể của tỉnh, đồng thời giới thiệu về tiềm năng du lịch của tỉnh, nhất
là trong giai đoạn hiện nay, loại hình du lịch văn hóa và du lịch sinh thái đang có xu
hướng phát triển mạnh. Sách và đĩa VCD ngoài chức năng là những ấn phẩm văn hóa còn
là những món quà lưu niệm văn hóa rất có ý nghĩa về Phú Yên.
Để phù hợp với từng điểm di tích lịch sử danh thắng, ngoài các ấn phẩm có dung
lượng lớn như tập sách hoặc đĩa VCD, các ngành chức năng có thể sử dụng tư liệu trong
công trình này để in thành những tờ gấp, tờ rơi, có kích thước bằng 01 tờ A4 hoặc 1/2 tờ
A4 (gấp lại), chỉ viết về một điểm di tích. Nội dung của tờ gấp gồm: Những đặc điểm cơ
bản của di tích, lịch sử hình thành, những huyền thoại, truyền thuyết, cùng với những tấm
ảnh màu về di tích hoặc lễ hội có liên quan đến di tích.
11
V- PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
IV.1-Cách tiếp cận:
Để sưu tầm được các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại cần phải thống kê các
di tích lịch sử danh thắng. Tiến hành điền dã tại các địa phương, tìm hiểu qua các bậc cao
tuổi hoặc những người am hiểu về văn nghệ dân gian, ghi chép các câu chuyện truyền
thuyết, huyền thoại có liên quan đến các di tích lịch sử danh thắng. Viết lại các câu
chuyện bằng thể loại văn học dân gian, kèm theo các tấm ảnh nghệ thuật.
IV.2- Phương pháp nghiên cứu:
Áp dụng phương pháp luận nghiên cứu văn học (chủ yếu là văn học dân gian),
phương pháp thống kê, phân loại, so sánh, đối chiếu để xử lý các tư liệu đã thu thập được.
Khái quát đặc điểm, diện mạo các truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên. So sánh, đối
chiếu các truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên với các dị bản trong khu vực và cả nước
(nếu có).
IV.3- Các bước nghiên cứu:
1-Tiến hành điền dã, sưu tầm, thu thập các tư liệu về các truyền thuyết, huyền thoại.
2-Tuyển chọn trong số các truyền thuyết, huyền thoại đã sưu tầm được có liên quan
đến các di tích lịch sử, danh thắng. Phân biệt chúng với các câu chuyện cổ tích thông
thường, hoặc không liên quan đến các di tích lịch sử, danh thắng.
3-Hệ thống và phân loại các truyền thuyết, huyền thoại theo từng thể loại và vùng
lãnh thổ (phân theo các huyện và thành phố).
4-Nghiên cứu đặc điểm, diện mạo các truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên.
5-Nghiên cứu mối quan hệ giữa các truyền thuyết, huyền thoại ở Phú Yên và trong
khu vực Nam Trung bộ.
6-So sánh, đối chiếu với các dị bản (nếu có).
7-Trên cơ sở những tư liệu đã thu thập được, viết lại các câu chuyện truyền thuyết,
huyền thoại bằng thể loại văn học dân gian theo vùng lãnh thổ, từ Bắc vào Nam và từ
đồng bằng lên miền núi (theo bước chân của các bậc tiền nhân trên đường mở cõi).
8-Tổ chức chụp ảnh các di tích lịch sử, danh thắng có liên quan đến các truyền
thuyết, huyền thoại (kể cả các hoạt động lễ hội văn hóa của di tích).
9-Tiến hành thực hiện đĩa VCD.
IV.4-Phạm vi, giới hạn nội dung nghiên cứu của đề tài:
-Không nghiên cứu về các câu chuyện cổ nói chung. Chỉ giới hạn nghiên cứu các
truyền thuyết, huyền thoại có liên quan đến các di tích lịch sử, danh thắng.
-Nhiệm vụ trọng tâm của đề tài là sưu tầm, tuyển chọn, phân loại và viết lại các câu
chuyện truyền thuyết, huyền thoại có liên quan đến các di tích lịch sử và danh thắng Phú
Yên dưới dạng văn học dân gian.
-Công tác nghiên cứu lý thuyết chỉ làm nhiệm vụ phân tích, đánh giá về mặt khoa
học, làm cho người đọc hiểu rõ thêm về những đặc điểm, diện mạo của các truyền thuyết,
huyền thoại lưu truyền trên vùng đất Phú Yên.
12
IV.5-Tiêu chí tuyển chọn:
Tiêu chí để tuyển chọn các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại không giới hạn
về đề tài, nhưng phải có nội dung tư tưởng tiến bộ, có ý nghĩa giáo dục truyền thống lịch
sử, đạo đức, tình yêu quê hương đất nước, con người, ca ngợi cái đẹp, phê phán cái xấu,
cái ác, hướng con người vươn tới Chân-Thiện-Mỹ, phù hợp với nhiệm vụ phát triển kinh
tế xã hội của tỉnh, nhất là công tác văn hóa, du lịch và giáo dục-đào tạo. Đặc biệt thận
trọng với những câu chuyện có nội dung nhạy cảm về mặt chính trị như tôn giáo, sắc
tộc...Trong quá trình viết lại phải luôn tôn trọng chủ đề tư tưởng của câu chuyện, nhưng
có thể xử lý các chi tiết nhằm tránh các vấn đề nhạy cảm chính trị.
IV.6-Xác định quy mô các di tích danh thắng:
Ngoài 13 di tích cấp quốc gia đã được Bộ Văn hóa-TT xếp hạng có các câu chuyện
truyền thuyết, huyền thoại, đề tài sẽ đề cập đến tất cả các di tích lịch sử và danh thắng trên
địa bàn Phú Yên từ cấp xã, phường trở lên nếu các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại
đó có giá trị về mặt lịch sử và văn hóa, có ý nghĩa giáo dục và có thể phục vụ cho các hoạt
động văn hóa và du lịch.
IV.7-Xác định giới hạn thời gian, không gian của các truyền thuyết, huyền thoại:
-Thời gian: Qua kết quả điền dã sơ bộ, các câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại
chủ yếu liên quan đến các thời kỳ từ khi vua Lê Thánh Tông đưa quân vào vùng đất Phú
Yên (1471) đến thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1954). Có một vài chuyện liên quan đến
dân tộc Chăm. Do đó mốc thời gian nghiên cứu của đề tài sẽ giới hạn từ thời tiền sơ sử và
thời kỳ vương quốc Chăm, đến thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1954).
-Không gian: Chỉ nghiên cứu các truyền thuyết, huyền thoại trên vùng đất Phú Yên
và có liên quan đến các di tích lịch sử, danh thắng.
IV.8-Bố cục của đề tài:
Các truyền thuyết, huyền thoại được phân loại và sắp xếp theo địa bàn lãnh thổ (các
huyện, thành phố, từ đồng bằng lên miền núi, từ Bắc vào Nam). Vì trên cùng một di tích
lịch sử, danh thắng có thể có nhiều câu chuyện truyền thuyết, huyền thoại và chúng có
liên quan với nhau về nội dung, thời gian diễn biến câu chuyện hoặc vai trò của nhân vật
chính...Nếu sắp xếp theo thể loại sẽ làm cho người đọc khó theo dõi và thiếu tính logic.
Các di tích lịch sử danh thắng được trình bày một cách ngắn gọn về đặc điểm và
cảnh quan của chúng nhưng phải đầy đủ và khoa học, tạo điều kiện thuận lợi cho người
đọc có thể tiếp cận một cách dễ dàng. Phần lớn dung lượng của đề tài là ghi lại các câu
chuyện truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích đã sưu tầm được.
13
Chương 1
KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA LÝ, LỊCH SỬ
VÀ VĂN HÓA VÙNG ĐẤT PHÚ YÊN
-----------------------------------
I - VỊ TRÍ ĐỊA LÝ, ĐỊA HÌNH CỦA TỈNH PHÚ YÊN
I.1-Vị trí địa lý tỉnh Phú Yên
Phú Yên là một tỉnh nằm ở duyên hải Nam Trung Bộ, có tọa độ từ 12º39’10” đến
13º45’20” vĩ độ Bắc và 108º39’45” đến 109º29’20” kinh độ Đông, phía đông giáp biển
Đông, phía tây giáp tỉnh Gia Lai và Đắc Lắc, phía nam giáp tỉnh Khánh Hòa, phía bắc
giáp tỉnh Bình Định, có diện tích tự nhiên là 5.045 km2 với dân số 803.846 người người,
phần lớn là người Kinh và các tộc người khác như: Êđê, Chăm, Bana, Hoa, Tày, Nùng,
Dao...Trong tổng số 30 tộc người đang sinh sống ở Phú Yên, thì tộc người Việt, Chăm,
Êđê, Bana, Hoa là những cư dân sinh sống lâu đời trên đất Phú Yên. Về địa hình, nhìn
vào bản đồ địa lý người ta có cảm giác Phú Yên như một chiếc quạt khổng lồ lưng tựa
vào phía rừng núi đại ngàn mặt quay ra biển bao la. Núi non chiếm phần lớn diện tích,
đồng bằng chỉ là một lõm nan nhỏ nhờ phù sa hai con sông Ba và sông Cái bồi lắng,
nhưng lại đóng vai trò quan trọng về mặt nông nghiệp trong đời sống cư dân.
I.2-Địa hình tỉnh Phú Yên
Cả ba mặt của Phú Yên đều là núi, phía Bắc có dãy Cù Mông, phía Nam là dãy Đại
Lãnh, phía Tây là mạn sườn Đông của dãy Trường Sơn. Núi ở Phú Yên, những ngọn cao
nhất tập trung ở phía tây huyện Đồng Xuân (núi Chư Treng-1.238m, núi La Hiên1.318m), ở tây nam huyện Tuy Hòa (hòn Dù-1.470m, hòn Chúa-1.310m) và phía nam
huyện Sông Hinh (núi Chư Ninh-1.636m), các núi còn lại nhìn chung không cao, dao
động từ 300-600m. Ở trong nội thị thành phố tuy Hòa có một núi tuy không cao nhưng rất
nổi tiếng vì nằm ngay bên bờ sông Ba, có Tháp Nhạn cổ kính, phong cảnh trữ tình, đó là
núi Nhạn. Do địa hình có nhiều núi đồi nên ở Phú Yên cũng lắm đèo dốc. Dọc theo quốc
lộ 1A có các đèo dốc tương đối dài và hiểm trở, nằm trên địa bàn các huyện:
-Huyện Sông Cầu: Đèo Cù Mông, nằm trên dãy núi Cù Mông, có độ cao 245m, là
điểm phân ranh giữa Phú Yên và Bình Định; Đèo Tùy Luật (xã Xuân Cảnh); Đèo Nại (xã
Xuân Phương); Dốc Găng (phía nam thị trấn Sông Cầu); Dốc Quýt (xã Xuân Thọ 1); Dốc
Gành Đỏ (còn gọi là dốc Xuân Đài, xã Xuân Thọ 2).
-Huyện Tuy An: Dốc Vườn Xoài (còn gọi là dốc Đá Trắng xã An Dân); đèo Tam
Giang (phía nam thị trấn Chí Thạnh); đèo Quán Cau (ranh giới giữa xã An Cư và An
Hiệp); dốc Bà Ền (xã An Hòa).
-Huyện Đông Hòa: Đèo Cả (trên dãy núi Đèo Cả, xã Hòa Xuân Nam).
14
Ngoài ra trên các đường tỉnh, huyện, xã còn nhiều đèo dốc, đáng kể là đèo Cây
Cưa ở Đồng Xuân, đèo Thị ở Tuy An, đèo Bình Thảo ở Sông Hinh, đèo Dinh Ông trên
QL25...
Cũng chính do cấu tạo địa chất có nhiều núi đèo, nên Phú Yên cũng có nhiều hang,
gộp ăn sâu vào núi tạo thành những cảnh quan thiên nhiên đẹp mắt, phân bố đều trên
khắp các địa phương trong tỉnh. Tiêu biểu là:
-Huyện Tuy Hoà có các gộp bãi Xép, hốc Gạo, hốc Võ, hốc Răm, hốc Hoành, hốc
Nhum, suối Cùng, suối Lạnh, suối Mua, suối Nước Đổ, Đá Đen, Hòn Đất, Chà Rang,
Mòng Mòng.
-Thành phố Tuy Hoà có hang Trai Thuỷ (hay còn gọi Hang Dơi) ở núi Chóp Chài,
gộp Đá Bàn.
-Huyện Tuy An có hốc Bé, hốc Tạ
-Huyện Sông Cầu có hốc Bà Beo, gộp Hoà Lợi
-Huyện Đồng Xuân có hốc Bà Chiền
-Huyện Sơn Hoà có hang Thuồng Luồng, gộp Hòn Huyệnh, gộp Ma Tửu
-Huyện Sông Hinh có hang Cồ...
Một điều đáng lưu ý là hầu hết các hang, gộp ở Phú Yên đều gắn với cuộc kháng
chiến chống Mỹ vì là nơi đóng cơ quan, đóng quân của cách mạng.
Các con sông ở Phú Yên đều bắt nguồn từ dãy núi Trường Sơn ở phía tây, dãy Cù
Mông ở phía bắc và dãy núi Đèo Cả ở phía nam, hướng chính là Tây Bắc-Đông Nam
hoặc Tây-Đông, có độ dốc lớn nên thường cạn vào mùa khô. Sông lớn nhất là sông Ba, ở
thượng lưu còn gọi là Eaba, ở hạ lưu gọi là Đà Rằng, bắt nguồn từ dãy núi Ngọc Rô (Kon
Tum) cao 1.500m và đổ ra cửa Đà Diễn (thành phố Tuy Hòa), dài 360km, phần chảy
trong tỉnh dài 90m. Sông Ba (sông Đà Rằng), cùng với núi Nhạn từ lâu đã tạo nên một
thành ngữ “Núi Nhạn sông Đà” để nói về thành phố Tuy Hòa, hay rộng hơn là nói về Phú
Yên. Sông lớn thứ 2 là sông Kỳ Lộ, còn gọi là sông La Hiên ở thượng nguồn và sông Cái
ở hạ lưu, bắt nguồn từ dãy núi cao 1.000m ở Gia Lai và Bình Định, đổ ra cửa biển Tiên
Châu ở Tuy An, có chiều dài 120km, phần chảy trong tỉnh là 76km. Ngoài 2 sông lớn là
sông Ba và sông Kỳ Lộ, trên địa bàn tỉnh còn có các sông: Bàn Thạch-còn gọi là sông
Bánh Lái, sông Đà Nông (huyện Đông Hòa), sông Hinh, sông Krông Năng (huyện Sông
Hinh), sông Cà Lúi, sông Thá, sông Con, sông Bà Lá (huyện Sơn Hòa), sông Cầu (huyện
Sông Cầu), sông Con, sông Trong, sông Đồng Bò (huyện Tây Hòa), sông Trà Bương,
sông Cô (huyện Đồng Xuân), sông Quy Hậu (huyện Phú Hòa)...
Từ các dòng sông đổ ra biển đã tạo nên các đầm, vũng, vịnh tuyệt đẹp. Ở Sông Cầu
nổi tiếng nhất là đầm Cù Mông, vịnh Xuân Đài, vũng Lắm (còn gọi là vũng Lấm), vũng
La, vũng Chao, ở Tuy An có đầm Ô Loan với nhiều hải sản quý hiếm như sò huyết, ở
Đông Hòa có Vũng Rô nổi tiếng với những con tàu không số của Đường mòn Hồ Chí
Minh trên biển. Với các đầm, vũng, vịnh đó, ngay từ thời nhà Nguyễn, triều đình cũng đã
cho mở các hải khẩu để vận chuyển, mua bán, giao lưu như những thương cảng nhỏ, đó là
6 hải khẩu: Cù Mông, Xuân Đài, Vũng Lấm, Phú Sơn, Đà Diễn, Đà Nông.
Phú Yên có bờ biển dài 198km, chạy từ Cù Mông đến vũng Rô là một trong những
bờ biển tương đối đẹp. Do đặc điểm cấu tạo địa hình có những đoạn núi ăn thông ra sát
biển tạo thành những hang, động, đầm, vịnh, vũng, mũi, đảo và bán đảo. Hai vịnh Xuân