Các đặc điểm của hội đồng quản trị tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

o0o

PHAN NGỌC HUYỀN

CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA HỘI ĐỒNG QUẢN TRỊ

TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN

CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG

CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ KẾ TOÁN

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

o0o

PHAN NGỌC HUYỀN

CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA HỘI ĐỒNG QUẢN TRỊ

TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN

CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG

CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

Chuyên ngành : Kế toán

Mã số chuyên ngành : 8340301

LUẬN VĂN THẠC SĨ KẾ TOÁN

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGÔ HOÀNG ĐIỆP

TP. Hồ Chí Minh - Năm 2022

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng luận văn “Các đặc điểm của hội đồng quản trị tác

động đến hành vi quản trị lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng

khoán Việt Nam” hoàn toàn là bài nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn

khoa học của TS. Ngô Hoàng Điệp.

Ngoại trừ phần trích dẫn tài liệu tham khảo trong luận văn này, tôi cam đoan

các số liệu, nội dung nghiên cứu và kết quả nghiên cứu được trình bày trong đề tài là

trung thực và chưa được công bố dưới bất kỳ công trình nghiên cứu nào.

Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước nhà trường về kết quả nghiên cứu

của mình.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm

Học viên

ii

LỜI CẢM ƠN

Đầu tiên em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến Thầy TS. Ngô

Hoàng Điệp, người hướng dẫn khoa học của em. Nhờ sự hướng dẫn, nhận xét, đánh

giá và chỉ bảo tận tình của Thầy đã giúp em hoàn thành tốt luận văn với đề tài “Các

đặc điểm của hội đồng quản trị tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận của các

công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam”.

Em xin gởi lời cảm ơn sâu sắc đến Quý Thầy, Cô trường Đại học Mở Thành

phố Hồ Chí Minh đã tận tình giảng dạy cho em trong các môn học tại lớp Cao học

Kế toán khóa 2020 - MACC020A của học phần thạc sỹ. Những kiến thức của quý

Thầy, Cô truyền đạt sẽ là hành trang để em có thể đi tiếp trên con đường sự nghiệp

và nghiên cứu sau này.

Em xin gởi lời biết ơn sâu sắc đến gia đình, đặc biệt là ba mẹ em. Trong suốt

quá trình học cũng như thực hiện luận văn, gia đình luôn là chỗ dựa vững chắc và tạo

mọi điều kiện tốt nhất cho em.

Dù em đã cố gắng nỗ lực hết sức mình, song do thời gian có hạn và kinh

nghiệm nghiên cứu của em chưa nhiều nên chắc chắn không tránh khỏi những thiếu

sót trong luận văn. Em rất mong nhận được sự thông cảm và chỉ bảo tận tình từ Quý

Thầy/ Cô.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm

Học viên

iii

TÓM TẮT

Đại dịch Covid-19 xảy ra trên phạm vi toàn cầu, hầu hết các công ty đều phải

đối mặt với những tác động tiêu cực từ sự kiên này. Nhằm cung cấp bức tranh tài

chính đẹp cho các bên liên quan thì người quản lý có thể thực hiện hành vi quản trị

lợi nhuận (QTLN) nhiều hơn thông qua việc tác động lên các thông tin trên báo cáo

tài chính (BCTC). Nghiên cứu này xem xét các đặc điểm hội đồng quản trị (HĐQT),

quy mô công ty, loại công ty kiểm toán, tỷ suất sinh lời trên tài sản (Return on assets),

dòng tiền từ hoạt động kinh doanh (Cash flow operating) tác động đến hành vi QTLN

dựa trên cơ sở dồn tích (Accrual-based Earnings Management) và liệu mức độ tác

động của các nhân tố này có sự khác biệt gì không giữa hai giai đoạn trước và sau

Covid-19. Dữ liệu nghiên cứu bao gồm 436 công ty phi tài chính đang niêm yết tại

Việt Nam trong giai đoạn 2016 - 2021. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng các nhân tố

thuộc đặc điểm HĐQT như số lượng thành viên HĐQT, sự kiêm nhiệm vị trí Tổng

giám đốc (TGĐ) và Chủ tịch HĐQT, tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập, số lần họp đều

có tác động đến hành vi QTLN trong cả hai giai đoạn.

iv

ABSTRACT

The Covid-19 pandemic occurred on global scale, companies have to face the

negative impacts of the event. In order to deliver a good financial picture to

stakeholders, the manager actively engages in earnings management behavior

(QTLN) through the manipulation of financial statement (BCTC) information. The

research data was collected from 436 non-financial listed companies in Vietnam

during 2016 - 2021. This study is to exam the impact of the board of directors (HĐQT)

characteristics, company size, type of audit firm, return on assets (ROA), cash flow

from operating activities (CFO) on Accrual-based Earnings Management, and

whether the level of impact of these factors has any difference before and after the

Covid-19 periods. The result indicated that BOD characteristics such as BOD

members, CEO and Chairman duality, the proportion of independent board members

and the number of Board meetings has significant impact on the Earnings

Management (QTLN) in both periods.

Keywords: financial statements; discretionary accruals; covid-19 pandemic;

board characteristics; earnings management.

v

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN........................................................................................................... ii

TÓM TẮT................................................................................................................ iii

ABSTRACT............................................................................................................. iv

MỤC LỤC..................................................................................................................v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT........................................................................ ix

DANH MỤC HÌNH...................................................................................................x

DANH MỤC BẢNG BIỂU ..................................................................................... xi

Chương 1: GIỚI THIỆU ..........................................................................................1

1.1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

1.2. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................3

1.2.1. Mục tiêu chung .........................................................................................3

1.2.2. Mục tiêu cụ thể .........................................................................................3

1.3. Câu hỏi nghiên cứu .........................................................................................4

1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................4

1.4.1 Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................4

1.4.2 Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................4

1.5. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................5

1.6. Ý nghĩa của nghiên cứu ..................................................................................5

1.7. Cấu trúc của luận văn.....................................................................................6

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1..........................................................................................7

Chương 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT.............................................................................8

2.1. Các khái niệm cơ bản .....................................................................................8

2.1.1. Hội đồng quản trị .....................................................................................8

2.1.2. Lợi nhuận..................................................................................................9

2.1.3. Quản trị lợi nhuận....................................................................................9

2.1.3.1. Định nghĩa quản trị lợi nhuận..................................................................9

2.1.3.2. Phân loại quản trị lợi nhuận...................................................................10

2.2. Mô hình đo lường hành vi quản trị lợi nhuận............................................11

vi

2.2.1. Mô hình của Healy (1985)......................................................................11

2.2.2. Mô hình của DeAngelo (1986)...............................................................12

2.2.3. Mô hình của Jones (1991)......................................................................12

2.2.4. Các mô hình cải tiến của Jones (1991) .................................................14

2.3. Các lý thuyết nền tảng ..................................................................................16

2.3.1. Lý thuyết người đại diện........................................................................16

2.3.2. Lý thuyết tín hiệu ...................................................................................18

2.3.3. Lý thuyết phụ thuộc nguồn lực .............................................................19

2.4. Các nghiên cứu trên thế giới........................................................................20

2.5. Các nghiên cứu ở Việt Nam .........................................................................24

2.6. Khoảng trống nghiên cứu.............................................................................27

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2........................................................................................28

Chương 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................29

3.1. Phương pháp nghiên cứu và quy trình nghiên cứu ...................................29

3.1.1. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................29

3.1.2. Quy trình nghiên cứu.............................................................................29

3.2. Mô hình nghiên cứu ......................................................................................31

3.3. Giả thuyết nghiên cứu và mô hình hồi quy ................................................34

3.3.1. Giả thuyết nghiên cứu............................................................................34

3.3.1.1. Số lượng thành viên hội đồng quản trị ...........................................34

3.3.1.2. Mô hình kiêm nhiệm TGĐ – chủ tịch HĐQT.................................35

3.3.1.3. Tỷ lệ thành viên hội đồng quản trị có chuyên môn tài chính ........36

3.3.1.4. Tỷ lệ thành viên hội đồng quản trị độc lập .....................................36

3.3.1.5. Số lần họp hội đồng quản trị ...........................................................37

3.3.1.6. Tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị...................................38

3.3.1.7. Hội đồng quản trị có người nước ngoài..........................................38

3.3.1.8. Quy mô công ty .................................................................................39

3.3.1.9. Loại công ty kiểm toán .....................................................................39

3.3.1.10. Lợi nhuận trên tài sản......................................................................40

3.3.1.11. Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh.................................................40

3.3.2. Mô hình hồi quy .....................................................................................43

vii

3.4. Đo lường các biến trong mô hình nghiên cứu ............................................45

3.4.1. Đo lường biến phụ thuộc ...........................................................................45

3.4.2. Đo lường biến độc lập và biến kiểm soát.................................................46

3.5. Thiết kế nghiên cứu.......................................................................................48

3.5.1. Mẫu nghiên cứu......................................................................................48

3.5.2. Thu thập số liệu nghiên cứu ..................................................................49

3.5.3. Xử lý và phân tích dữ liệu nghiên cứu .................................................52

3.5.4. Thống kê mô tả .......................................................................................52

3.5.5. Phân tích tương quan.............................................................................53

3.5.6. Phân tích hồi quy....................................................................................53

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3........................................................................................57

Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..................................................................58

4.1. Kết quả thống kê mô tả....................................................................................58

4.1.1. Biến phụ thuộc DA.....................................................................................58

4.1.1.1. Hành vi QTLN trong giai đoạn có covid 19 (Mô hình DA1)..............58

4.1.1.2. Hành vi QTLN trong giai đoạn không có covid 19 (Mô hình DA2)...61

4.1.1.3. Kết luận hành vi QTLN của các công ty niêm yết tại Việt Nam trong

giai đoạn có dịch covid 19 (2019 – 2021) và giai đoạn không có dịch covid 19

(2016 – 2018) .....................................................................................................63

4.1.2. Các biến độc lập.........................................................................................65

4.1.2.1. Thống kê mô tả các biến độc lập trong giai đoạn có dịch covid 19

(2019 – 2021) .....................................................................................................65

4.1.2.2. Thống kê mô tả các biến độc lập trong giai đoạn không có covid 19

(2016 – 2018) .....................................................................................................67

4.1.3. Các biến kiểm soát.....................................................................................69

4.1.3.1 Thống kê mô tả các biến kiểm soát trong giai đoạn có covid 19 (2019 –

2021)...................................................................................................................69

4.1.3.2 Thống kê mô tả các biến kiểm soát trong giai đoạn không có covid 19

(2016 – 2018) .....................................................................................................70

4.2. Kết quả phân tích tương quan ........................................................................71

4.2.1 Mô hình nghiên cứu 1 trong giai đoạn có covid 19 (2019 – 2021)..........71

4.2.2 Mô hình nghiên cứu 2 trong giai đoạn không có covid (2016 – 2018) ...74

viii

4.3. Kết quả phân tích hồi quy ...............................................................................76

4.3.1 Mô hình nghiên cứu 1 trong giai đoạn có covid 19 (2019 – 2021)..........76

4.3.2 Mô hình nghiên cứu 2 trong giai đoạn không có covid 19 (2016 – 2018)

...............................................................................................................................80

4.4. Thảo luận về các kết quả nghiên cứu .............................................................87

4.4.1. Số lượng thành viên hội đồng quản trị ....................................................87

4.4.2. Mô hình kiêm nhiệm TGĐ – chủ tịch HĐQT .........................................88

4.4.3. Tỷ lệ thành viên HĐQT có chuyên môn tài chính ..................................89

4.4.4. Tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập................................................................89

4.4.5. Số lần họp hội đồng quản trị.....................................................................90

4.4.6. Tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị...........................................91

4.4.7. Hội đồng quản trị có người nước ngoài...................................................92

4.4.8. Quy mô công ty ..........................................................................................92

4.4.9. Loại công ty kiểm toán ..............................................................................93

4.4.10. Lợi nhuận trên tổng tài sản.....................................................................94

4.4.11. Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh........................................................94

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4........................................................................................96

Chương 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................98

5.1. Kết luận.............................................................................................................98

5.2. Kiến nghị.........................................................................................................102

5.2.1. Đối với công ty niêm yết..........................................................................102

5.2.2. Đối với cơ quan nhà nước .......................................................................104

5.2.3. Đối với các bên liên quan khác ...............................................................104

5.3 Những điểm còn hạn chế của đề tài và các hướng nghiên cứu tiếp theo ...105

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5......................................................................................107

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................108

PHỤ LỤC...............................................................................................................114

ix

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BCTC : Báo cáo tài chính

BCTN : Báo cáo thường niên

BCQT : Báo cáo quản trị

CFO : Cash flow operating

DA : Discretionary accruals

HĐQT : Hội đồng quản trị

HOSE : Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh

HNX : Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội

QTLN : Quản trị lợi nhuận

TGĐ : Tổng giám đốc

TTCK : Thị trường chứng khoán

FEM : Fixed Effects Mode

ROA : Return on assets

FGLS : Feasible Generalized Least Squares

SIZE : Quy mô công ty

x

DANH MỤC HÌNH

Hình 3.1 Trình tự các bước trong quy trình nghiên cứu của luận văn................. 31

Hình 3.2 Mô hình nghiên cứu hành vi QTLN trong giai đoạn có covid 19 (2019 –

2021)..................................................................................................................... 32

Hình 3.3 Mô hình nghiên cứu hành vi QTLN trong giai đoạn không có covid 19

(2016 – 2018) ....................................................................................................... 33

Hình 3.4 Các chỉ tiêu tính biến phụ thuộc trong mô hình nghiên cứu................. 50

Hình 3.5 Các biến độc lập trong mô hình nghiên cứu ......................................... 51

Hình 3.6 Các biến kiểm soát trong mô hình nghiên cứu...................................... 52

xi

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 3.1 Bảng tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu ............................................ 41

Bảng 3.2 Bảng mô tả các biến độc lập, biến kiểm soát và phương pháp đo lường .

.............................................................................................................................. 47

Bảng 4.1 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA1 ............................................ 58

Bảng 4.2 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA1 trị tuyệt đối theo năm ........ 59

Bảng 4.3 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA1 theo xu hướng.................... 60

Bảng 4.4 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA2 ............................................ 61

Bảng 4.5 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA2 trị tuyệt đối theo năm ........ 62

Bảng 4.6 Bảng thống kê mô tả biến phụ thuộc DA2 theo xu hướng.................... 62

Bảng 4.7 Thống kê mô tả các biến độc lập định tính trong giai đoạn có dịch covid

19 (2019 – 2021) .................................................................................................. 65

Bảng 4.8 Thống kê mô tả các biến độc lập định lượng trong giai đoạn có covid 19

(2019 – 2021) ....................................................................................................... 66

Bảng 4.9 Thống kê mô tả các biến độc lập định tính trong giai đoạn không có covid

19 (2016 – 2018) .................................................................................................. 67

Bảng 4.10 Thống kê mô tả các biến độc lập định lượng trong giai đoạn không có

covid (2016 – 2018) ............................................................................................. 68

Bảng 4.11 Thống kê mô tả các biến kiểm soát định tính trong giai đoạn có covid 19

(2019 – 2021) ....................................................................................................... 69

Bảng 4.12 Thống kê mô tả các biến kiểm soát định lượng trong giai đoạn có covid

19 (2019 – 2021) .................................................................................................. 69

Bảng 4.13 Thống kê mô tả các biến kiểm soát định tính trong giai đoạn không có

covid 19 (2016 – 2018) ........................................................................................ 70

Bảng 4.14 Thống kê mô tả các biến kiểm soát định lượng trong giai đoạn không có

covid 19 (2016 – 2018) ........................................................................................ 71

Bảng 4.15 Ma trận tương quan Person của mô hình 1......................................... 73

Bảng 4.16 Ma trận tương quan Person của mô hình 2......................................... 75