Ca dao, dân ca làng chài vịnh Hạ Long từ góc nhìn văn hóa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––

BÙI THỊ NGỌC ANH

CA DAO, DÂN CA LÀNG CHÀI VỊNH HẠ LONG

TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––

BÙI THỊ NGỌC ANH

CA DAO, DÂN CA LÀNG CHÀI VỊNH HẠ LONG

TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Thị Minh Thu

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận văn Thạc sĩ Ca dao, dân ca làng chài vịnh Hạ Long từ

góc nhìn văn hóa là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép của ai. Các số

liệu, kết quả trong luận văn là trung thực và chưa được công bố trong các công trình

khác. Nếu sai, tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm./.

Thái Nguyên, ngày 02 tháng 5 năm 2018

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Bùi Thị Ngọc Anh

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, với lòng biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin gửi lời cảm ơn tới cô giáo -

PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thu đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi hoàn

thành tốt luận văn này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu, các phòng ban chức

năng, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo

điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè và các bạn học

viên đã luôn động viên, khích lệ tôi trong suốt thời gian vừa qua.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 02 tháng 5 năm 2018

Học viên

Bùi Thị Ngọc Anh

iii

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan ..................................................................................................................i

Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii

Mục lục ........................................................................................................................ iii

MỞ ĐẦU...................................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài...................................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề........................................................................................................................... 2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................................................... 5

5. Phương pháp............................................................................................................................. 5

6. Đóng góp của luận văn............................................................................................................ 6

7. Cấu trúc của luận văn............................................................................................................... 7

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TẾ CỦA ĐỀ TÀI........................................... 8

1.1. Khái quát về vịnh Hạ Long và cộng đồng ngư dân ở vịnh Hạ Long............................... 8

1.1.1. Khái quát về vịnh Hạ Long............................................................................................... 8

1.1.2. Lịch sử hình thành và phát triển của cộng đồng ngư dân trên vịnh Hạ Long............10

1.2. Khái niệm ca dao, dân ca và khái quát chung về ca dao, dân ca làng chài

vịnh Hạ Long............................................................................................................................12

1.2.1. Khái niệm ca dao, dân ca ................................................................................................12

1.2.2. Khái quát chung về ca dao, dân ca làng chài vịnh Hạ Long........................................14

1.3. Khái niệm văn hóa, mối quan hệ giữa văn học & văn hóa và hướng

nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa ...........................................................................16

1.3.1. Khái niệm văn hóa...........................................................................................................16

1.3.2. Mối quan hệ giữa văn học và văn hóa ...........................................................................18

1.3.3. Hướng nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa, văn hóa biển vùng

vịnh Hạ Long............................................................................................................................20

Tiểu kết chương 1.......................................................................................................................26

iv

Chương 2: NỘI DUNG CÁC BÀI CA DAO, DÂN CA Ở LÀNG CHÀI VỊNH

HẠ LONG NHÌN TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA.................................................................27

2.1. Tình yêu biển, tình yêu nghề biển .....................................................................................27

2.1.1. Tình yêu biển....................................................................................................................27

2.1.2. Tình yêu nghề đi biển......................................................................................................31

2.2. Tình yêu lứa đôi ..................................................................................................................35

2.2.1. Làm quen, tỏ tình.............................................................................................................35

2.2.2. Tương tư, yêu đương.......................................................................................................41

2.2.3. Đôi lứa từ biệt nhau sau những cuộc vui...............................................................46

2.2.4. Đôi lứa nên duyên vợ chồng...........................................................................................48

2.2.5. Trái duyên, không xứng đôi............................................................................................55

2.3. Những tâm tình đời thường của người dân chài ..............................................................58

2.3.1. Tâm sự người dân chài bị bắt lính..................................................................................58

2.3.3. Tâm sự của người phụ nữ qua khúc hát ru con.............................................................61

Tiểu kết chương 2.......................................................................................................................63

Chương 3: NGHỆ THUẬT CỦA CÁC BÀI CA DAO, DÂN CA Ở LÀNG CHÀI

VỊNH HẠ LONG TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA.................................................................64

3.1. Biểu tượng ...........................................................................................................................64

3.2. Thể thơ .................................................................................................................................71

3.2.1. Thể thơ lục bát..................................................................................................................72

3.2.2. Thể hỗn hợp......................................................................................................................74

3.3. Kết cấu .................................................................................................................................76

3.3.1. Kết cấu đối đáp.................................................................................................................76

3.3.2. Kết cấu trần thuật.............................................................................................................79

3.4. Ngôn ngữ và biện pháp tu từ..............................................................................................81

3.4.1. Ngôn ngữ..........................................................................................................................81

3.4.2. Biện pháp tu từ.................................................................................................................83

Tiểu kết chương 3.......................................................................................................................85

KẾT LUẬN ...............................................................................................................................86

TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................................89

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Quảng Ninh, nơi có kì quan thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long, từ ngàn đời nay

đã có bao gia đình chuyên sinh sống bằng nghề chài lưới. Được các hòn đảo che

chắn, người dân chài nơi đây, đời nối đời lấy thuyền làm nhà, non xanh nước biếc là

quê hương. Trong cảnh lênh đênh giữa mây trời non nước, họ có một hình thức sinh

hoạt văn hóa tinh thần, một phương thức giao lưu tình cảm độc đáo là tiếng hát. Trai

gái tìm hiểu nhau qua tiếng hát, nên duyên, tổ chức đám cưới cũng bằng tiếng hát…

Những lúc nghiêng buồm chèo lái, ra khơi vào lộng, lời ca cất lên chứa đựng biết bao

đằm thắm, mượt mà, thiết tha, sâu lắng mà vẫn hóm hỉnh, thông minh, đôi khi đáo để

nhưng rất đỗi chân thành, ngân dài vang vọng hòa cùng sóng nước. Những lời ca ngọt

ngào, đằm thắm, tinh tế thấm đẫm nét đẹp của người dân chài Hạ Long, mang đậm

bản sắc vùng biển đảo mà không một nơi nào khác có được. Những câu ơ hò khỏe

khoắn, những làn điệu dân ca da diết rất dễ làm say đắm lòng người, hồn người.

Thăm vịnh Hạ Long trong một đêm trăng thanh, giữa mây trời, chợt đâu đó

vang vọng trên sóng nước câu hát dân ca chắc chắn sẽ để lại trong lòng mỗi du khách

ấn tượng khó phai về nét văn hóa riêng biệt trong lòng di sản thiên nhiên nơi đây.

Văn học dân gian Quảng Ninh rất phong phú về thể loại, gồm: truyền thuyết,

truyện cười, ca dao, dân ca, vè, tục ngữ, câu đố... Đáng chú ý trong văn học dân gian

Quảng Ninh là bộ phận ca dao, dân ca vịnh Hạ Long, hệ thống các bài ca của dân

chài sinh sống trên vịnh được xem là thể loại phản ánh rõ nét đặc điểm lịch sử, địa lý,

văn hóa, ngôn ngữ và bản sắc con người nơi đây.

Với mong muốn góp một phần nhỏ vào chuỗi hoạt động tìm hiểu, giới thiệu,

bảo tồn kho tàng ca dao, dân ca của địa phương, tôi đã chọn đề tài: Ca dao, dân ca ở

làng chài vịnh Hạ Long từ góc nhìn văn hóa làm vấn đề nghiên cứu. Qua đề tài này,

chúng tôi hy vọng có thể đem những câu ca dao, dân ca của người dân chài Vịnh Hạ

Long đến với độc giả, giúp họ nhận diện được vẻ đẹp, giá trị của các làn điệu dân ca

trên biển. Từ đó, khơi dậy tình yêu quê hương đất nước từ các giá trị văn hóa mà cha

ông để lại.

2

2. Lịch sử vấn đề

Ca dao, dân ca Hạ Long nói riêng và Quảng Ninh nói chung được bắt đầu sưu

tầm từ những năm 70 của thế kỉ XX. Hiện nay, theo thống kê chưa đầy đủ cũng đã có

tới hàng ngàn bài ca dao, dân ca Quảng Ninh. Hàng chục tác giả đã sưu tầm, có tác

giả đã in xuất bản thành sách. Trong đó, có thể kể đến các công trình sưu tầm tiêu

biểu như: Ca dao - Dân ca vùng biển Quảng Ninh (2007) của Vũ Thị Gái, Ca dao

vùng mỏ (2010) của Hội văn nghệ dân gian Quảng Ninh phối hợp với Tập đoàn than

khoáng sản Việt Nam, Ca dao, dân ca của dân chài trên vịnh Hạ Long (2016) của

Tống Khắc Hài, Một số loại hình ca dao, dân ca ở Quảng Ninh (2016) của Phạm

Văn Học.

Ở công trình Ca dao - dân ca vùng biển Quảng Ninh, nhà sưu tầm Vũ Thị Gái

đã sưu tầm được 220 đơn vị tác phẩm, được phân chia thành 7 loại: Cảnh đánh bắt cá

(địa danh, ngư trường), tình yêu vùng biển, phong tục nghi lễ đám cưới, hát đối đáp

khách đến chơi, thi tài hiểu biết (hát đối vui), tâm tình đôi lứa, phê phán chê trách.

Nhà văn Vũ Thảo Ngọc cho rằng: việc phân chia các loại hình một cách bài bản, khoa

học và công phu giúp cho người đọc dễ hiểu, dễ tiếp nhận. Bên cạnh việc sưu tầm và

biên soạn hệ thống các bài ca dao, dân ca vùng biển Quảng Ninh, tác giả Vũ Thị Gái

còn tái hiện quá trình đi sưu tầm văn học dân gian Quảng Ninh gắn với địa danh và

con người nơi đây. Cuốn sách được coi là tư liệu quý giá về ca dao, dân ca vùng biển

nói chung và ca dao, dân ca Quảng ninh nói riêng, góp phần bổ sung, làm phong phú

thêm kho tàng ca dao, dân ca Quảng Ninh và ca dao dân ca Việt Nam.

Công trình Ca dao vùng mỏ (2010) của Hội văn nghệ dân gian Quảng Ninh phối

hợp với Tập đoàn than khoáng sản Việt Nam sưu tầm và tập hợp được chia làm 2 giai

đoạn chính: giai đoạn trước cách mạng và sau cách mạng. Các bài ca trước cách mạng

tháng tám năm 1945 đã miêu tả chân thực cuộc sống của công nhân mỏ dưới thời Pháp

thuộc. Giai đoạn sau cách mạng, công trình ngợi ca ý thức làm chủ lao động, ngợi ca

những người thợ mỏ vừa sản xuất vừa chiến đấu với nhiều chiến công hiển hách.

Với tình yêu quê hương, yêu những làn điệu dân ca của người dân chài Hạ

Long và mong muốn giới thiệu với tất cả bạn đọc một loại hình nghệ thuật biểu diễn

dân gian đặc sắc của cộng đồng thủy cư duy nhất ven biển Việt Nam, nhà sưu tầm

3

Tống Khắc Hài đã biên soạn cuốn Ca dao, dân ca của dân chài trên vịnh Hạ Long

(2016). Bên cạnh việc giới thiệu những điều kiện đặc thù về địa lý, lịch sử và cộng

đồng dân chài thuỷ cư trên vịnh Hạ Long; công trình còn sưu tầm được gần 500 đơn

vị tác phẩm tái hiện khá đầy đủ và toàn diện diện mạo của ca dao, dân ca làng chài

vịnh Hạ Long với ba loại hình cơ bản là ca dao, hát đối và hát cưới trên thuyền. Ca

dao, dân ca của dân chài trên vịnh Hạ Long là một công trình sưu tầm có quy mô và

giá trị về một di sản văn hóa đặc biệt đã hình thành và tồn tại từ hàng ngàn năm ở

đúng đất kỳ quan của thế giới. Tác giả Tống Khắc Hài, trong lời nói đầu của cuốn

sách đã nhận định rằng: “Từ kho tàng văn học dân gian đủ thể loại này, ta không

chỉ thấy cuộc sống lao động và tình yêu nam nữ nơi mênh manh non xanh nước

biếc, nơi đầu sóng ngọn gió mà còn thấy những phẩm chất, những tính cách của

một giai tầng nghèo khổ nhưng cực kỳ hồn nhiên và chân thành” [18, tr. 9]

Dưới góc nhìn của một nhà báo, trong công trình Một số loại hình ca dao dân

ca ở Quảng Ninh (2016), tác giả Phạm Văn Học đã đề cập đến một số loại hình ca

dao, dân ca ở Quảng Ninh, như: Ca dao Vùng mỏ, hát Soóng cọ của người dân tộc

Sán Chỉ, hát giao duyên trên Vịnh Hạ Long của dân chài, hát Đúm ở Hà Nam (TX

Quảng Yên), hát Nhà tơ - Hát múa cửa đình ở các huyện miền Đông, hát Then của

người Tày, hát Sán cô của người Dao ... Ngoài ra, còn có những bài viết đề cập đến

những vấn đề thời sự mang tính báo chí như: Làm thế nào để xây dựng thương hiệu

Văn nghệ dân gian Quảng Ninh, làm thế nào để các loại hình văn nghệ dân gian trở

thành sản phẩm du lịch ...

Trên báo điện tử Quảng Ninh, trang “Văn hóa đất và người Quảng Ninh”, tác giả

Hoàng Long có bài viết “Người đi gom những câu ca trên vịnh Hạ Long” ngày

12/2/2016. Bài báo ghi lại cuộc trò chuyện giữa tác giả với nhà nghiên cứu Tống

Khắc Hài khi ông biết tin công trình nghiên cứu “Ca dao - dân ca của dân chài trên

vịnh Hạ Long” đã được trao giải nhì, giải thưởng văn nghệ dân gian năm 2015. Trong

cuộc trò chuyện, nhà nghiên cứu Tống Khắc Hài tâm sự: “Kho tàng ca dao, dâm ca

làng chài trên vịnh hạ Long rất lớn, rất đồ sộ. Những gì đã in thành sách còn quá ít,

quá nhỏ nhoi. Vậy mà trong xu thế đô thị hóa hiện nay, nếu không tổ chức sưu tầm,

gom nhặt nhanh thì chẳng còn cơ hội nào nữa. Những câu ca dao, dân ca của người

4

dân ở các làng chài tích lũy từ bao đời, nay sẽ theo người già về với cội nguồn mất

thôi.” [25, tr. 1]

Gần đây nhất, luận văn thạc sỹ “Nhân vật và đối tượng trữ tình trong ca dao

Quảng Ninh” (2017) của Nguyễn Bích Ngọc là một công trình nghiên cứu tương đối

hệ thống và toàn diện về nhân vật và đối tượng trữ tình trong ca dao Quảng Ninh, góp

phần giúp người đọc hiểu rõ hơn về đời sống, tâm tư, tình cảm, khát vọng và ước

muốn của nhân dân lao động xưa, đặc biệt là những người dân sống ở vùng mỏ và

ven biển. Thông qua việc nghiên cứu, tìm hiểu về các văn bản ca dao ở Quảng Ninh,

tác giả Nguyễn Bích Ngọc cho rằng “Luận văn sẽ làm sống lại hiện thực khách quan

về cuộc sống và tâm tư tình cảm của ông cha ta ngày trước gửi gắm qua các bài ca

dao. Từ đó, góp phần kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giúp cho con người thời nay

không quên lịch sử, nguồn cội của quê hương mình, có ý thức giữ gìn, bảo tồn và

phát huy các giá trị văn hóa nói chung và và văn học dân gian nói riêng” [27, tr. 7].

Nhìn chung, các công trình trên chủ yếu đi sâu vào việc sưu tầm các bài ca

dao, dân ca trong phạm vi tỉnh Quảng Ninh và khai thác ở khía cạnh văn hóa và du

lịch; hiện chưa có công trình nào xem xét hệ thống các bài ca dao, dân ca làng chài

vịnh Hạ Long từ góc nhìn văn hóa, tức là xem xét sự chi phối, dấn ấn của văn hóa

hiện hữu trong các bài ca dao, dân ca. Vì vậy, trong luận văn này, chúng tôi tiến

hành khảo sát nội dung và nghệ thuật của các bài ca dao, dân ca ở làng chài vịnh

Hạ Long từ góc nhìn văn hóa.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Chọn nghiên cứu Ca dao, dân ca ở làng chài vịnh Hạ Long từ góc nhìn văn hóa,

luận văn hướng tới mục đích nghiên cứu từ góc nhìn văn hóa nhằm hệ thống các bài

ca dân gian đã và đang được lưu truyền ở vùng làng chài Hạ Long về nội dung, nghệ

thuật, từ đó khẳng định giá trị, sức sống lâu bền và đặc trưng văn hóa biển được thể

hiện qua ca dao, dân ca làng chài. Qua đó, đóng góp thêm một cách tiếp cận về ca

dao, dân ca dưới góc nhìn văn hóa, giúp cho việc phân tích và giảng dạy các tác phẩm

văn học dân gian trong nhà trường phổ thông có cơ sở và có sức thuyết phục hơn.

Đồng thời, bước đầu đề xuất một số ý kiến góp phần bảo tồn và phát huy những giá

trị truyền thống quý báu ấy.