C. Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập. Tập 14

C.MÁC

VÀ

PH.ĂNG-GHEN

TOÀN TẬP

4

NHÀ XỤẤT BAN ÇHÉpf TRI ÙUỌC GIA

6 ph.¨ng

-ghen

7

C.M¸c

vµ

Ph.¡ng

-ghen

Toµn tËp

14

Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia

Sù thËt

V« s¶n tÊt c¶ c¸c n­íc, ®oµn kÕt l¹i!

10 ph.¨ng-ghen qu©n ®éi 11

Toµn tËp C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen xuÊt b¶n

theo quyÕt ®Þnh cña Ban ChÊp hµnh

Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam

Héi ®ång xuÊt b¶n toµn tËp C. M¸c vµ Ph. ¡ng- ghen

GS. NguyÔn §øc B×nh Uû viªn Bé ChÝnh trÞ, BÝ th­ Trung ­¬ng

§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, Chñ tÞch Héi ®ång

GS. §Æng Xu©n Kú Uû viªn Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam,

ViÖn tr­ëng ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c￾Lª-nin vµ t­ t­ëng Hå ChÝ Minh, Phã Chñ tÞch

(th­êng trùc) Héi ®ång

GS. PTS. TrÇn Ngäc Hiªn Phã Gi¸m ®èc Häc viÖn chÝnh trÞ quèc gia Hå

ChÝ Minh, uû viªn

PGS. Hµ Häc Hîi Phã tr­ëng Ban T­ t­ëng - V¨n ho¸ Trung

­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, uû viªn

GS. PTS. Ph¹m Xu©n Nam Phã Gi¸m ®èc Trung t©m khoa häc x· héi vµ

nh©n v¨n quèc gia, uû viªn

GS. TrÇn Nh©m Gi¸m ®èc, Tæng biªn tËp Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh

trÞ quèc gia, uû viªn

GS. TrÇn Xu©n Tr­êng Trung t­íng, ViÖn tr­ëng Häc viÖn chÝnh trÞ -

qu©n sù, uû viªn

ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n:

Gi¸o s­ TrÇn Nh©m

Biªn tËp: Lª Xu©n TiÒm

Tr­¬ng §×nh Lai

Vò Hång ThÊm

Söa bµi: Ban s¸ch kinh ®iÓn

Tr×nh bµy, b×a: Nghiªm thµnh

C. M¸c

vµ

Ph. ¡ng-ghen

Toµn tËp

TËp 14

(Th¸ng B¶y 1857 - th¸ng m­êi mét 1860)

Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia

Sù ThËt

Hµ Néi - 1994

6

7

Lêi nhµ xuÊt b¶n

TËp 14 cña bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen bao gåm nh÷ng t¸c phÈm

cña hai nhµ kinh ®iÓn viÕt trong thêi gian tõ th¸ng B¶y 1857 ®Õn th¸ng

M­êi mét 1860. Vµo thêi kú nµy, cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi lÇn thø

nhÊt ®· bïng næ cao trµo ®Êu tranh c¸ch m¹ng míi cña giai cÊp v« s¶n vµ

phong trµo chèng phong kiÕn, chèng ¸p bøc giµnh ®éc lËp d©n téc vµ thèng

nhÊt ®Êt n­íc ë mét sè quèc gia ch©u ¢u ®· d©ng lªn m¹nh mÏ.

Nh÷ng t¸c phÈm in trong tËp 14 chñ yÕu lµ nh÷ng bµi viÕt vÒ ®Ò tµi

qu©n sù. Trong ®ã hai «ng ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ s©u s¾c lÞch sö nh÷ng cuéc

chiÕn tranh tõ thêi Cæ ®¹i, lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña c¸c qu©n ®éi, c¸ch

tæ chøc qu©n ®éi, c¸c ph­¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tiÕn hµnh chiÕn tranh; kÌm

theo ®ã lµ nh÷ng ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng cña c¸c nhµ c¶i c¸ch qu©n sù… Bµi

“Ngµi Ph«

-gt¬”, mét t¸c phÈm dµi n»m ë trän nöa sau tËp nµy, lµ mét t¸c

phÈm luËn chiÕn lín cña M¸c viÕt vµo buæi ®Çu cao trµo ph¸t triÓn míi cña

phong trµo c«ng nh©n quèc tÕ. T¸c phÈm kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh cuéc ®Êu

tranh kh«ng khoan nh­îng cña C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen cho ®¶ng v« s¶n vµ

b¶o vÖ c¸c nhµ c¸ch m¹ng v« s¶n mµ cßn cã gi¸ trÞ s©u s¾c vÒ néi dung t￾t­ëng vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt.

TËp nµy ®­îc dÞch dùa vµo b¶n tiÕng Nga bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-

ghen, tËp 14, do Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia Liªn X« xuÊt b¶n t¹i

M¸t

-xc¬

-va n¨m 1959. Ngoµi phÇn chÝnh v¨n, chóng t«i cßn in kÌm theo

phÇn chó thÝch vµ c¸c b¶n chØ dÉn do ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c

- Lª

-

nin Liªn X« (tr­íc ®©y) biªn so¹n ®Ó b¹n ®äc tham kh¶o.

§ång thêi víi viÖc xuÊt b¶n bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen, chóng

t«i sÏ tæ chøc biªn so¹n s¸ch giíi thiÖu néi dung mçi tËp vµ c¸c t­ t­ëng c¬

b¶n trong c¸c t¸c phÈm chÝnh cña hai nhµ kinh ®iÓn.

Th¸ng 6

-1994

Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia

8 9

B×a phô cña tËp mét

"B¸ch khoa toµn th­ míi cña Mü"

10 11

Ph. ¡ng

-ghen

Qu©n ®éi

1

Qu©n ®éi lµ mét tËp ®oµn cã tæ chøc gåm nh÷ng ng­êi ®­îc

vò trang, ®­îc nhµ n­íc ®µi thä ®Ó thùc hiÖn chiÕn tranh tÊn

c«ng hoÆc phßng ngù. Trong c¸c qu©n ®éi cña thÕ giíi Cæ ®¹i,

qu©n ®éi ®Çu tiªn mµ chóng ta cã nh÷ng sö liÖu Ýt nhiÒu ®¸ng

tin cËy lµ qu©n ®éi Ai CËp. Thêi ®¹i vinh quang cña nã trïng

hîp víi thêi kú thèng trÞ cña Ram

-xª

-x¬ II (Xª

-x«

-xtrÝt); nh÷ng

bøc ho¹ vµ nh÷ng dßng ch÷ ghi trªn rÊt nhiÒu di tÝch thuéc thêi

kú thèng trÞ cña «ng thuËt l¹i c¸c chiÕn c«ng cña «ng lµ nguån

tµi liÖu chñ yÕu gióp chóng ta hiÓu biÕt vÒ tr×nh ®é qu©n sù cña

ng­êi Ai CËp. §¼ng cÊp qu©n sù cña Ai CËp chia lµm hai ®¼ng

cÊp: HÐc

-m«

-tÝp vµ Ca

-la

-xia

2

; ë thêi kú thÞnh v­îng nhÊt, ®¼ng

cÊp thø nhÊt cã 160 000 ng­êi, ®¼ng cÊp thø hai cã 250 000

ng­êi. Xem ra th× hai ®¼ng cÊp Êy chØ kh¸c nhau hoµn toµn vÒ ®é

tuæi hoÆc thêi gian phôc vô, cho nªn Ca

-la

-xia qua mét sè n¨m

phôc vô nhÊt ®Þnh sÏ chuyÓn lªn HÐc

-m«

-tÝp hoÆc chuyÓn sang

ng¹ch hËu bÞ. Toµn bé qu©n ®éi chia ra ®ãng ë c¸c ®Þa ®iÓm gäi lµ

binh Êp, v¶ l¹i mçi qu©n nh©n ®Òu ®­îc th­ëng mét kho¶nh ®Êt

réng v× sù phôc vô cña m×nh. Nh÷ng binh Êp Êy chñ yÕu ph©n bè

ë phÇn h¹ l­u cña ®Êt n­íc, n¬i cã thÓ x¶y ra nh÷ng cuéc tËp kÝch

tõ c¸c n­íc ch©u

¸ l¸ng giÒng; chØ cã mÊy binh Êp ®­îc ®Æt ë

Th­îng l­u s«ng Nin, v× r»ng ng­êi £

-ti

-

«

-pi lµ kÎ ®Þch kh«ng

12 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 13

®¸ng sî l¾m. Søc m¹nh cña qu©n ®éi lµ ë bé binh cña nã, nhÊt lµ ë c¸c

lÝnh b¾n cung cña nã. Ngoµi nh÷ng lÝnh b¾n cung, qu©n ®éi cßn cã c¸c

®éi bé binh vò trang kh¸c nhau vµ biªn chÕ thµnh c¸c tiÓu ®oµn3

tuú

theo lo¹i vò khÝ: lÝnh gi¸o dµi, lÝnh kiÕm ng¾n, lÝnh cÇm c«n, lÝnh b¾n

®¸ v.v.. Bé binh cã nhiÒu chiÕn xa chi viÖn, trªn mçi chiÕn xa cã hai

chiÕn sÜ: mét ng­êi cÇm c­¬ng ngùa, mét ng­êi b¾n cung. Trong c¸c di

tÝch kh«ng thÊy vÏ kþ binh. Bøc ho¹ duy nhÊt vÏ ng­êi c­ìi ngùa,

thuéc vµo thêi ®¹i La M·, vµ xem ra sÏ lµ ®óng nÕu gi¶ ®Þnh r»ng

ng­êi Ai CËp biÕt dïng ngùa ®Ó c­ìi vµ dïng kþ binh chØ lµ häc ë c¸c

n­íc l¸ng giÒng ch©u ¸. Vµo thêi kú muén h¬n, nh­ ta cã thÓ thÊy

kh«ng chót nghi ngê g× qua sù x¸c nhËn nhÊt trÝ cña c¸c nhµ sö häc

Cæ ®¹i vÒ vÊn ®Ò nµy, ng­êi Ai CËp cã nhiÒu kþ binh, kþ binh nµy ho¹t

®éng bªn s­ên cña bé binh, nh­ bÊt cø kþ binh nµo thêi x­a. Vò khÝ

phßng vÖ cña ng­êi Ai CËp gåm cã méc, mò trô, gi¸p ngùc hoÆc gi¸p

bµo ®­îc chÕ t¹o b»ng nh÷ng vËt liÖu kh¸c nhau. Trong c¸c ph­¬ng

ph¸p tÊn c«ng thµnh luü cña hä ng­êi ta thÊy cã nhiÒu ph­¬ng ph¸p

vµ m­u kÕ quen thuéc cña ng­êi Hy L¹p vµ ng­êi La M·. Hä cã

testudo hoÆc vå ®Ëp, vi-nª-a

4 vµ thang tÊn c«ng; nh­ng lêi kh¼ng ®Þnh

cña ngµi H. Uyn-kin-x¬n cho r»ng hä còng biÕt sö dông th¸p di ®éng

vµ giái ®µo ®­êng ngÇm d­íi ch©n t­êng th× chØ lµ gi¶ thuyÕt mµ th«i5

.

Tõ thêi Pxam-me-tÝch, ng­êi Ai CËp ®· cã nh÷ng ®¬n vÞ lÝnh ®¸nh

thuª Hy L¹p còng ®ån tró ë H¹ Ai CËp.

¸t-xi-ri cho chóng ta mét h×nh mÉu sím nhÊt vÒ nh÷ng qu©n

®éi ch©u ¸ ®· chiÕn ®Êu trªn mét ngµn n¨m ®Ó chiÕm c¸c ®Êt ®ai

ë gi÷a §Þa Trung H¶i vµ s«ng Ên. ë ®©y còng nh­ ë Ai CËp,

nguån t­ liÖu chñ yÕu cña chóng ta lµ c¸c di vËt. Ph¸n ®o¸n theo

c¸c di vËt ®ã th× bé binh ®­îc trang bÞ gièng nh­ bé binh Ai CËp,

tuy r»ng xem ra còng gi÷ vai trß nhá h¬n, cßn vò khÝ phßng vÖ

vµ tÊn c«ng th­êng ®­îc chÕ t¹o tinh vi vµ h×nh d¸ng ®Ñp h¬n.

Ngoµi ra, do ®Êt ®ai cña ®Õ quèc nµy réng h¬n, nªn vò khÝ còng

nhiÒu chñng lo¹i h¬n. Vò khÝ chñ yÕu lµ gi¸o, cung, kiÕm vµ dao

g¨m. Ng­êi ¸t-xi-ri trong qu©n ®éi cña Cre-rc¬-x¬ còng ®­îc vÏ

trong bøc ho¹ víi chiÕc c«n bäc s¾t. Vò khÝ phßng vÖ gåm cã mò

trô (th­êng ®­îc chÕ t¹o rÊt ®Ñp), gi¸p b»ng nØ hoÆc b»ng da, vµ

méc. ChiÕn xa vÉn lµ bé phËn quan träng cña qu©n ®éi; trªn xe

chë hai ng­êi, mµ ng­êi cÇm c­¬ng ngùa ph¶i cÇm méc che ®ì cho

lÝnh b¾n cung. NhiÒu chiÕn sÜ chiÕn ®Êu trªn xe ®­îc vÏ kho¸c ¸o

gi¸p dµi cã vÈy. Ngoµi ra cã kþ binh mµ chóng ta gÆp lÇn ®Çu tiªn

ë ngay ®©y. Trªn nh÷ng di tÝch ®iªu kh¾c thuéc thêi kú sím h¬n,

kþ sÜ ngåi trªn ngùa kh«ng th¾ng yªn; vÒ sau míi sö dông mét

thø g× nh­ lµ yªn mÒm vµ trªn mét bøc di vËt ®iªu kh¾c cho thÊy

chiÕc yªn cao gièng nh­ nh÷ng c¸i hiÖn nay ®­îc sö dông ë ph­¬ng

§«ng. Kþ binh ch­a h¼n ®· cã g× kh¸c nhiÒu so víi kþ binh Ba T￾vµ kþ binh cña nh÷ng d©n téc ph­¬ng §«ng sau nµy. §ã lµ kþ binh

nhÑ, kh«ng chÝnh qui, khi xung trËn th× chôm l¹i thµnh mét khèi

lén xén, dÔ bÞ bé binh trang bÞ tèt vµ kiªn c­êng ®¸nh lui, nh­ng l¹i

lµ sù uy hiÕp ®èi víi ®éi qu©n ®· bÞ rèi lo¹n hoÆc ®· bÞ ®¸nh b¹i. Do

®ã, trªn c¸c bøc ho¹ ng­êi ta thÊy nã ®­îc vÏ ë trong ®éi h×nh phÝa

sau c¸c chiÕn sÜ chiÕn ®Êu trªn c¸c chiÕn xa, nh÷ng chiÕn sÜ nµy

xem ra t¹o thµnh mét thø binh chñng quÝ téc. Trong chiÕn thuËt bé

binh râ rµng lµ ®· ®¹t ®­îc mét sè tiÕn bé vÒ qui t¾c vËn ®éng vµ bè

trÝ ®éi h×nh. Nh÷ng lÝnh b¾n cung hoÆc chiÕn ®Êu ë phÝa tr­íc, th×

trong tr­êng hîp nµy, mçi ng­êi trong sè hä ®Òu ®­îc c¸c lÝnh

mang méc yÓm hé, hoÆc khi dµn hµng ngang ë phÝa sau, th× trong

tr­êng hîp nµy, c¸c chiÕn sÜ cÇm gi¸o ë hµng thø nhÊt vµ thø hai

sÏ cói xuèng hoÆc qu× xuèng ®Ó c¸c tay cung cã thÓ b¾n ®­îc. Kh«ng

nghi ngê g× n÷a, ng­êi ¸t-xi-ri ®· biÕt sö dông th¸p di ®éng vµ ®µo

®­êng hÇm khi bao v©y, vµ c¨n cø vµo mét ®o¹n trong cuèn I-ª-dª-kin6

cã thÓ kÕt luËn r»ng hä ®· dùng lªn mét thø chiÕn luü hoÆc gß ®Êt

®Ó cã thÓ khèng chÕ c¸c t­êng thµnh bÞ v©y, - mÇm mèng ban

®Çu cña agger1

* La M·. Nh÷ng th¸p di ®éng vµ cè ®Þnh cña hä

_____________________________________________________________

1* - t­êng luü

14 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 15

còng ®­îc x©y cao b»ng vµ cao h¬n t­êng cña thµnh luü bÞ bao

v©y ®Ó cã thÓ khèng chÕ ®­îc thµnh luü ®ã. Ng­êi ¸t-xi-ri còng sö

dông vå ®Ëp vµ l¸ ch¾n; v× qu©n ®éi cña hä rÊt ®«ng nªn hä cã thÓ

thay ®æi c¶ dßng ch¶y cña mét con s«ng nhá ®Ó tiÕp cËn c¸c ®o¹n

yÕu trªn chÝnh diÖn cña thµnh luü bÞ tÊn c«ng, hoÆc lîi dông lßng

s«ng c¹n lµm ®­êng tiÕn vµo thµnh luü. Qu©n ®éi cña ng­êi Ba￾bi-lon xem ra gièng víi qu©n ®éi cña ng­êi ¸t-xi-ri, nh­ng chóng

ta kh«ng biÕt nh÷ng chi tiÕt cô thÓ vÒ hä.

§Õ quèc Ba T­ cã ®­îc sù vÜ ®¹i cña nã lµ nhê nh÷ng ng­êi s¸ng

lËp ra nã - nh÷ng ng­êi du môc thiÖn chiÕn cña xø Ph¸c-xi-xtan hiÖn

nay, ®Êt n­íc cña nh÷ng kþ sÜ, ë ®ã kþ binh chiÕm ngay ®­îc ®Þa vÞ

thèng trÞ, c¸i ®Þa vÞ mµ nã vÉn gi÷ trong tÊt th¶y c¸c qu©n ®éi

ph­¬ng §«ng suèt tõ håi ®ã, cho tíi m·i thêi gian gÇn ®©y, khi mµ

trong c¸c qu©n ®éi Êy ng­êi ta ®em ¸p dông lèi huÊn luyÖn qu©n sù

theo kiÓu ch©u ¢u hiÖn ®¹i. §a-ri Ghi-xt¸p x©y dùng qu©n ®éi

th­êng trùc ®Ó khèng chÕ c¸c tØnh bÞ chinh phôc, còng nh­ ®Ó ng¨n

ngõa nh÷ng cuéc næi lo¹n th­êng x¶y ra cña c¸c xa-tr¸p, tøc lµ c¸c

tØnh tr­ëng d©n sù. Nh­ vËy lµ mçi tØnh ®Òu cã ®éi c¶nh vÖ cña

m×nh ®Æt d­íi quyÒn chØ huy cña mét viªn t­ lÖnh ®Æc ph¸i; ngoµi

ra, c¸c ®¬n vÞ qu©n ®éi chia ra ®ãng gi÷ c¸c thµnh luü. Chi phÝ ®Ó

duy tr× ®éi qu©n Êy lµ do c¸c tØnh chÞu. Trong qu©n th­êng trùc Êy

còng cã qu©n cËn vÖ cña hoµng ®Õ – 10 000 bé binh tinh nhuÖ (“®éi

bÊt tö”, Athanatoi) víi mò gi¸p léng lÉy vµng son; trong c¸c cuéc

hµnh qu©n cña hä cã ®oµn xe cé dµi chë vî con vµ ®Çy tí còng nh￾c¸c ®oµn l¹c ®µ chë l­¬ng thùc, ®¹n d­îc ®i kÌm theo; ngoµi ra,

trong qu©n cËn vÖ cña hoµng ®Õ cßn cã 1 000 lÝnh cÇm kÝch, 1 000

kþ binh cËn vÖ vµ nhiÒu chiÕn xa, trong ®ã mét sè chiÕn xa ®­îc

trang bÞ nh÷ng chiÕc l­ìi h¸i. §èi víi c¸c cuéc viÔn chinh lín,

nh÷ng lùc l­îng vò trang ®ã tá ra kh«ng ®ñ cho nªn ng­êi ta tiÕn

hµnh tæng tr­ng binh ë tÊt c¶ c¸c tØnh thuéc ®Õ chÕ. Tæng hîp l¹i,

nh÷ng qu©n lÝnh l¾m h×nh nhiÒu vÎ Êy h×nh thµnh mét qu©n ®éi

ph­¬ng §«ng thùc sù, gåm nh÷ng ®¬n vÞ ®ñ lo¹i kh¸c nhau vÒ

trang bÞ vµ ph­¬ng ph¸p t¸c chiÕn; ®éi vËn t¶i ®å sé vµ v« sè

nh÷ng ng­êi phôc vô qu©n ®éi ®i kÌm theo nã. ChÝnh sù tån t¹i

cña sè ng­êi phôc vô nµy gi¶i thÝch cho chóng ta vÒ sè l­îng ®å sé

cña qu©n ®éi Ba T­ mµ ng­êi Hy L¹p nãi tíi. Binh sÜ, tuú theo

thµnh phÇn d©n téc cña hä, ®­îc trang bÞ cung, lao, gi¸o, kiÕm,

chuú, dao g¨m, m¸y phãng ®¸ v.v.. Qu©n lÝnh cña mçi tØnh ®Òu ë

d­íi quyÒn mét ng­êi chØ huy riªng, theo Hª-r«-®èt, th× nh÷ng

qu©n lÝnh Êy h×nh nh­ chia thµnh c¸c ®¬n vÞ 10 ng­êi, 100 ng­êi,

1 000 ng­êi, v.v., mµ mçi ®¬n vÞ thËp ph©n Êy cã mét sÜ quan

®øng ®Çu7

. ViÖc chØ huy c¸c binh ®oµn lín hoÆc c¸c c¸nh qu©n

th­êng ®­îc giao phã cho thµnh viªn cña hoµng téc. Trong bé

binh th× ng­êi Ba T­ vµ ng­êi thuéc c¸c bé téc A-ri-an kh¸c

(ng­êi Mi-®i-an vµ ng­êi B¸c-tri-an) t¹o thµnh Ðlite1*

. Hä ®­îc vò

trang b»ng cung, gi¸o cì võa vµ kiÕm ng¾n; ®Çu quÊn mét thø

kh¨n, m×nh mÆc ¸o b¶o vÖ b»ng nh÷ng tÊm s¾t; méc phÇn lín lµm

b»ng cµnh nhá ®an. Nh÷ng Ðlite Êy, còng nh­ bé binh kh¸c cña

Ba T­, ®Òu thÊt b¹i th¶m h¹i mçi lÇn gÆp ph¶i qu©n ®éi Hy L¹p,

dï qu©n sè rÊt Ýt; ®¸m qu©n « hîp vµ vông vÒ Êy chØ cã thÓ chèng

cù mét c¸ch thô ®éng khi ®ông ®é víi ®éi h×nh chÊp kÝch s¬ khai

cña ng­êi Xp¸c-t¬ vµ ng­êi A-ten, b»ng chøng lµ c¸c trËn Ma-ra￾t«ng, Pla-t©y, Mi-ca-l¬ vµ PhÐc-m«-pin8

. Nh÷ng xe trËn xuÊt hiÖn

lÇn cuèi cïng trong lÞch sö cña qu©n ®éi Ba T­ cã thÓ cã Ých trªn

®Þa h×nh hoµn toµn b»ng ph¼ng khi chèng l¹i ®¸m ng­êi « hîp nh￾b¶n th©n bé binh Ba T­, nh­ng sÏ qu¸ ­ v« dông khi ph¶i chèng

l¹i ®¬n vÞ cÇm gi¸o, ®éi h×nh dÇy ®Æc cña ng­êi Hy L¹p hoÆc ph¶i

chèng l¹i nh÷ng qu©n sÜ ®­îc trang bÞ nhÑ lîi dông ®­îc sù mÊp

m« cña ®Þa h×nh. Nh÷ng ch­íng ng¹i nhá nhÊt còng c¶n b­íc

®­îc chiÕn xa. Trong chiÕn ®Êu, ngùa ho¶ng sî kh«ng nghe theo

_____________________________________________________________

1* - qu©n ®éi tinh nhuÖ

16 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 17

ng­êi cÇm c­¬ng, ®· xÐo lªn bé binh cña m×nh. Cßn vÒ kþ binh th×

chóng ta cã Ýt b»ng chøng vÒ chÊt l­îng cao cña nã trong thêi kú ban

®Çu cña ®Õ quèc Êy. T¹i thung lòng Ma-ra-t«ng, - n¬i thÝch hîp cho

kþ binh, - ng­êi Ba T­ cã 10 000 kþ binh, nh­ng vÉn kh«ng ph¸ vì

®­îc hµng ngò ng­êi A-ten. Vµo thêi kú muén h¬n, kþ binh ®· næi

bËt trong trËn Gra-nÝch9

, n¬i ®©y kþ binh ®­îc bè trÝ thµnh mét

tuyÕn ®· tËp kÝch bÊt ngê vµo bé phËn ®i ®Çu cña c¸c ®oµn qu©n Ma￾xª-®oan ®ang leo lªn bê sau khi léi qua s«ng, vµ ®¸nh lui ph©n ®éi

nµy tr­íc khi nã triÓn khai. Nh­ vËy, nã ®· t¸c chiÕn th¾ng lîi trong

mét thêi gian dµi chèng l¹i ®éi tiÒn vÖ cña A-lÕch-xan-®r¬, do Pt«-le￾m©y chØ huy, cho tíi khi chñ lùc kÐo ®Õn vµ ë bªn s­ên nã ®· xuÊt

hiÖn bé binh trang bÞ nhÑ, sau ®ã nã buéc ph¶i rót lui do thiÕu tuyÕn

thø hai hoÆc ®éi dù bÞ. Nh­ng trong thêi kú Êy, qu©n ®éi Ba T­ ®­îc

t¨ng c­êng thªm nh÷ng ng­êi Hy L¹p gia nhËp hµng ngò cña hä,

chÝnh lµ c¸c lÝnh ®¸nh thuª ng­êi Hy L¹p mµ ch¼ng bao l©u sau khi

Xe-rc¬-x¬ chÕt, c¸c hoµng ®Õ ®· thuª hä vÒ, cßn chiÕn thuËt kþ binh

mµ Mem-n«n sö dông trong trËn Gra-nÝch th× râ rµng kh«ng ph¶i

theo kiÓu ch©u ¸, nªn dï thiÕu nh÷ng sö liÖu ®¸ng tin cËy, chóng t«i

còng cã thÓ m¹nh b¹o cho r»ng nã chÞu ¶nh h­ëng cña Hy L¹p.

C¸c qu©n ®éi Hy L¹p lµ nh÷ng qu©n ®éi ®Çu tiªn mµ chóng ta

cã tµi liÖu phong phó vµ chÝnh x¸c vÒ mÆt tæ chøc, víi tÊt c¶ c¸c

chi tiÕt cña nã. Cã thÓ nãi r»ng lÞch sö chiÕn thuËt, nhÊt lµ chiÕn

thuËt bé binh, b¾t ®Çu víi nh÷ng qu©n ®éi ®ã. Chóng t«i kh«ng

bµn vÒ hÖ thèng qu©n sù cña thêi ®¹i anh hïng cña Hy L¹p, nh￾H«-me m« t¶, khi mµ ng­êi ta ch­a biÕt ®Õn kþ binh, khi mµ c¸c

nh©n vËt quý téc vµ c¸c thñ lÜnh ®· chiÕn ®Êu trªn chiÕn xa hoÆc

xuèng xe ®Ó quyÕt ®Êu víi ®Þch thñ cïng ®¼ng cÊp vµ khi bé binh

xem ra kh«ng h¬n bé binh ch©u ¸ bao nhiªu, mµ chuyÓn ngay

sang bµn vÒ lùc l­îng qu©n sù cña A-ten vµo thêi kú huy hoµng

cña nã. ë A-ten, mäi ng­êi ®µn «ng xuÊt th©n tõ d©n tù do ®Òu

ph¶i lµm nghÜa vô qu©n sù. ChØ cã nh÷ng ng­êi g¸nh v¸c nh÷ng

chøc vô nhÊt ®Þnh cña nhµ n­íc, vµ ë thêi kú sím h¬n, ®¼ng cÊp

thø t­ hoÆc nghÌo nhÊt trong d©n tù do, míi ®­îc miÔn nghÜa vô

qu©n sù10. §ã lµ chÕ ®é d©n binh dùa trªn chÕ ®é n« lÖ. Thanh

niªn hÔ ®ñ 18 tuæi lµ ph¶i lµm nghÜa vô qu©n sù trong hai n¨m,

®Æc biÖt trong viÖc b¶o vÖ biªn giíi. Trong thêi gian ®ã, anh ta

hoµn thµnh viÖc huÊn luyÖn qu©n sù cña m×nh vµ sau ®ã vÉn

thuéc diÖn nghÜa vô qu©n sù cho ®Õn 60 tuæi. Khi cã chiÕn tranh,

®¹i héi c«ng d©n sÏ qui ®Þnh sè l­îng ng­êi cÇn gäi nhËp ngò; chØ

trong tr­êng hîp ®Æc biÖt míi sö dông tíi levÐes en masse1* (pan￾xtra-ti-a). M­êi nhµ chiÕn l­îc, do nh©n d©n bÇu ra hµng n¨m cã

nhiÖm vô ph¶i tiÕn hµnh tuyÓn qu©n vµ phiªn chÕ sè qu©n sÜ Êy,

®ång thêi c¸c thµnh viªn cña mçi bé l¹c hoÆc cña phi-l¸c t¹o

thµnh mét ®¬n vÞ d­íi quyÒn chØ huy cña mét phi-l¸c chuyªn

tr¸ch. C¸c viªn phi-l¸c còng nh­ c¸c viªn ta-xi-¸c hoÆc c¸c viªn

chØ huy ®¹i ®éi còng do nh©n d©n bÇu ra. TÊt c¶ nh÷ng ng­êi

®­îc gäi nhËp ngò biªn chÕ thµnh bé binh trang bÞ nÆng (qu©n h«-

plÝt) ®Ó t¹o thµnh ®éi chÊp kÝch, hoÆc ®éi h×nh hµng ngang cã

chiÒu s©u cña binh sÜ cÇm gi¸o; bé binh Êy ban ®Çu t¹o thµnh

toµn bé lùc l­îng vò trang, cßn sau nµy, khi ®­îc bæ sung c¸c binh

sÜ trang bÞ nhÑ vµ kþ binh, th× nã trë thµnh h¹t nh©n chÝnh cña

qu©n ®éi, mét binh chñng quyÕt ®Þnh kÕt côc cña trËn ®¸nh. §éi

h×nh chÊp kÝch cã chiÒu s©u kh¸c nhau; chóng ta thÊy kÓ ®Õn

nh÷ng ®éi h×nh chÊp kÝch cã chiÒu s©u 8, 12, 25 hµng. Trang bÞ cña

bé binh nÆng gåm cã gi¸p ngùc hoÆc gi¸p trô, mò trô, méc bÇu dôc,

gi¸o vµ kiÕm ng¾n. Søc m¹nh cña ®éi chÊp kÝch A-ten lµ ë thÕ tËp

kÝch; nã næi tiÕng nhê sù tËp kÝch m·nh liÖt khi tÊn c«ng, nhÊt lµ

sau khi Min-ti-¸t ®· ¸p dông, trong trËn Ma-ra-t«ng, lèi tiÕn

tèc ®é khi tÊn c«ng, nªn bé binh võa ch¹y võa x«ng vµo qu©n

®Þch. Nh­ng trong phßng ngù, ®éi chÊp kÝch cña ng­êi Xp¸c-t¬

_____________________________________________________________

1* - tæng tr­ng binh, gäi toµn d©n nhËp ngò

18 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 19

v÷ng ch¾c h¬n vµ dµy ®Æc h¬n ®· v­ît tréi ®éi chÊp kÝch cña

ng­êi A-ten. Trong khi ë Ma-ra-t«ng, toµn bé qu©n lÝnh cña ng­êi

A-ten gåm qu©n chÊp kÝch trang bÞ nÆng ®«ng ®Õn 10 000 h«-plÝt,

th× ë Pla-t©y, ngoµi 8 000 h«-plÝt, hä cßn cã mét sè l­îng nh­ thÕ

nh÷ng bé binh trang bÞ nhÑ. Sù uy hiÕp ®¸ng sî cña cuéc x©m

nhËp cña ng­êi Ba T­ lµm cho viÖc t¨ng sè ng­êi lµm nghÜa vô

qu©n sù trë nªn cÇn thiÕt; giai cÊp nghÌo nhÊt trong d©n c­ –

phe-ta – ®­îc ghi vµo danh s¸ch nhËp ngò. Nh÷ng ng­êi nµy ®­îc

biªn chÕ thµnh c¸c qu©n ®éi trang bÞ nhÑ (him-nÐt, p¬-xin); hä

hoµn toµn kh«ng cã vò khÝ phßng vÖ hoÆc chØ cã mçi chiÕc méc; hä

cÇm gi¸o vµ lao. Víi sù më réng quyÒn lùc cña A-ten, bé binh

trang bÞ nhÑ cña nã ®­îc t¨ng c­êng b»ng sè binh sÜ cña c¸c ®ång

minh11 vµ thËm chÝ b»ng qu©n ®¸nh thuª. Trong qu©n ®éi bao

gåm c­ d©n cña A-c¸c-na-ni-a, £-t«-li-a vµ Cri-t¬ næi tiÕng lµ

nh÷ng tay b¾n cung vµ b¾n ®¸ giái. Ng­êi ta ®· thµnh lËp mét

thø qu©n trung gian gi÷a bé binh trang bÞ nhÑ vµ bé binh trang bÞ

nÆng – ®ã lµ pen-ta-xta, ®­îc trang bÞ nh­ bé binh nhÑ nh­ng cã

thÓ chiÕm lÜnh vµ gi÷ v÷ng trËn ®Þa. Nh­ng nh÷ng lo¹i bé binh

nµy kh«ng cã ý nghÜa lín tr­íc khi I-phi-cr¸t c¶i tæ nã sau cuéc

ChiÕn tranh Pª-l«-p«n-nÐt12. Bé binh trang bÞ nhÑ cña ng­êi A-ten

®· næi tiÕng vÒ sù nhanh trÝ vµ sù nhanh chãng trong viÖc h¹

quyÕt t©m chiÕn ®Êu còng nh­ thùc hiÖn quyÕt t©m. Trong nhiÒu

tr­êng hîp, cã thÓ lµ trªn ®Þa h×nh mÊp m«, hä cã thÓ chèng cù

thµnh c«ng ngay c¶ víi ®éi chÊp kÝch cña ng­êi Xp¸c-t¬. ViÖc

thµnh lËp kþ binh A-ten ë vµo thêi kú mµ n­íc céng hoµ nµy ®·

giµu cã vµ hïng c­êng. §Þa h×nh ®åi nói ¸t-tÝch kh«ng thuËn lîi

cho binh chñng nµy, nh­ng vÞ trÝ ë gÇn c¸c n­íc l¸ng giÒng lµ

PhÐt-xa-li vµ Bª-«-ti – lµ nh÷ng vïng giµu vÒ ngùa, do ®ã lµ

nh÷ng xø ®Çu tiªn thµnh lËp kþ binh – ®· nhanh chãng ®­a tíi sù

thµnh lËp binh chñng ®ã ë c¸c quèc gia kh¸c cña Hy L¹p. Kþ binh

A-ten ban ®Çu cã 300, råi 600, thËm chÝ 1 000 ng­êi, gåm nh÷ng

c«ng d©n giµu cã nhÊt vµ th­êng xuyªn tån t¹i, c¶ trong thêi b×nh. §ã

lµ bé phËn cã søc chiÕn ®Êu cao cña qu©n ®éi, ®Æc biÖt c¶nh gi¸c,

nhanh trÝ vµ chñ ®éng. Trong chiÕn ®Êu, còng nh­ bé binh trang

bÞ nhÑ, kþ binh th­êng chiÕm vÞ trÝ ë bªn s­ên cña ®éi h×nh chÊp

kÝch. Trong thêi kú muén h¬n, ng­êi A-ten còng cã mét ®¬n vÞ

®¸nh thuª gåm 200 lÝnh b¾n cung c­ìi ngùa (hy-p«-tèc). Cho ®Õn

tËn thêi kú Pª-ri-clÐt, qu©n nh©n A-ten kh«ng nhËn ®­îc l­¬ng

bæng g×. VÒ sau hä lÜnh 2 «-b«-l¬ (ngoµi ra cßn ®­îc nhËn 2 «-b«-l¬

n÷a vÒ ¨n uèng mµ qu©n nh©n ph¶i tù lo liÖu), cã khi bé binh

trang bÞ nÆng thËm chÝ lÜnh tíi 2 ®r¾c-m¬. ChØ huy lÜnh sè l­¬ng

nhiÒu gÊp hai lÇn, kþ binh lÜnh nhiÒu gÊp ba, cßn t­ lÖnh th× lÜnh

nhiÒu gÊp 4 lÇn. ChØ riªng kþ binh nÆng thêi b×nh còng tiªu tèn

mçi n¨m 40 ta-lon (40 000 ®«-la), cßn thêi chiÕn th× tèn kÐm nhiÒu

h¬n. §éi h×nh chiÕn ®Êu vµ ph­¬ng thøc t¸c chiÕn ®Æc biÖt gi¶n

®¬n: ®éi h×nh chÊp kÝch t¹o thµnh trung t©m, c¸c chiÕn sÜ chÜa

gi¸o ra ngoµi vµ yÓm hé toµn bé chÝnh diÖn b»ng bøc t­êng gåm

c¸c chiÕc méc cña hä. Hä tÊn c«ng ®éi h×nh qu©n ®Þch trªn toµn

chÝnh diÖn. NÕu ®ît c«ng kÝch ®Çu tiªn kh«ng ph¸ vì ®­îc ®éi

h×nh chiÕn ®Êu cña ®Þch th× kÕt côc cña trËn ®¸nh sÏ ®­îc quyÕt

®Þnh bëi cuéc ®¸nh gi¸p l¸ cµ b»ng kiÕm, ®ång thêi bé binh nhÑ vµ

kþ binh hoÆc tÊn c«ng vµo c¸c ®éi h×nh binh sÜ t­¬ng øng cña

®Þch, hoÆc cè g¾ng hµnh ®éng bªn s­ên vµ sau l­ng ®éi h×nh cña

®Þch vµ lîi dông sù rèi lo¹n nhá nhÊt trong hµng ngò qu©n ®Þch.

NÕu th¾ng lîi, hä sÏ truy kÝch ®Þch, nÕu thÊt b¹i hä cè g¾ng yÓm

hé cuéc rót lui. Hä còng ®­îc sö dông cho trinh s¸t vµ tËp kÝch,

quÊy rèi ®Þch khi ®Þch ®ang hµnh qu©n, nhÊt lµ khi ®Þch ph¶i qua

®­êng hÎm, vµ hä cè g¾ng chiÕm lÊy xe cé vËn t¶i vµ b¾t binh sÜ

rít l¹i phÝa sau cña ®Þch. Nh­ vËy ®éi h×nh chiÕn ®Êu cùc kú gi¶n

®¬n; ®éi h×nh chÊp kÝch bao giê còng hµnh ®éng nh­ mét chØnh

thÓ; viÖc ph©n chia nã ra thµnh nh÷ng ®¬n vÞ nhá h¬n kh«ng cã ý

nghÜa chiÕn thuËt; c¸c viªn chØ huy cña chóng chØ cã nhiÖm vô

theo dâi sao cho ®éi h×nh chÊp kÝch kh«ng bÞ ph¸ vì hoÆc chÝ Ýt

sao cho nã kh«i phôc ®­îc nhanh chãng. Qua mÊy vÝ dô kÓ trªn,

20 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 21

chóng t«i ®· chØ ra qu©n sè cña qu©n ®éi A-ten trong thêi kú cã

c¸c cuéc chiÕn tranh Ba T­. Vµo thêi kú ®Çu cuéc ChiÕn tranh

Pª-l«-p«n-nÐt, hä cã 13 000 bé binh nÆng lµm nhiÖm vô d· chiÕn,

16 000 ng­êi (gåm nh÷ng binh sÜ trÎ nhÊt vµ giµ nhÊt) lµm nhiÖm

vô ®ån tró, 1 200 kþ binh vµ 1 600 lÝnh b¾n cung. Theo tÝnh to¸n

cña BÕch, ®éi qu©n ®­îc ph¸i ®i ®¸nh Xi-ra-cu-gi¬ ®«ng ®Õn

38 560 ng­êi, ®éi t¨ng viÖn ®­îc göi ®i sau ®ã ®«ng tíi

26 000 ng­êi vµ toµn bé lµ kho¶ng 65 000 ng­êi. Sau thÊt b¹i

hoµn toµn cña cuéc viÔn chinh nµy13, A-ten qu¶ thùc ®· kiÖt søc

kh«ng kÐm g× n­íc Ph¸p sau chiÕn dÞch n¨m 1812 ë Nga.

Trong sè c¸c quèc gia ë Hy L¹p, Xp¸c-t¬ lµ quèc gia qu©n sù

par excellence1*. NÕu sù rÌn luyÖn th©n thÓ phæ biÕn cña ng­êi A￾ten coi ngang nhau viÖc rÌn luyÖn sù khÐo lÐo vµ t¨ng c­êng thÓ

lùc, th× ng­êi Xp¸c-t¬ chñ yÕu l­u ý ®Õn viÖc t¨ng c­êng thÓ lùc,

tinh thÇn kiªn c­êng vµ tinh thÇn chÞu ®ùng cña chiÕn sÜ. Hä coi

träng tinh thÇn kiªn c­êng trong chiÕn ®Êu vµ sù gi÷ g×n danh dù

qu©n nh©n h¬n lµ sù nhanh trÝ. Ng­êi A-ten ®­îc huÊn luyÖn ®Ó

sao cho khi cÇn hä cã thÓ chiÕn ®Êu trong hµng ngò bé binh trang

bÞ nhÑ, mÆc dï hä ®­îc chuÈn bÞ ®Ó trong khi cã chiÕn tranh hä

gi÷ mét vÞ trÝ ®· qui ®Þnh chÆt chÏ trong ®éi h×nh chÊp kÝch trang

bÞ nÆng; tr¸i l¹i, ng­êi Xp¸c-t¬ chØ ®­îc huÊn luyÖn ®Ó chiÕn ®Êu

trong ®éi h×nh chÊp kÝch. Tõ ®ã thÊy râ lµ chõng nµo ®éi h×nh

chÊp kÝch cßn quyÕt ®Þnh kÕt côc cña trËn ®¸nh th× ng­êi Xp¸c-t¬

rót côc vÉn chiÕm thÕ v­ît tréi h¬n. ë Xp¸c-t¬, mäi c«ng d©n tù

do tõ 20 ®Õn 60 tuæi ®Òu ®­îc ghi vµo danh s¸ch qu©n ®éi. C¸c

quan gi¸m s¸t qui ®Þnh sè ng­êi cÇn gäi nhËp ngò, th«ng th­êng

tuyÓn mé trong nh÷ng ng­êi trung niªn vµo løa tuæi 30 - 40.

Còng nh­ ë A-ten, nh÷ng ng­êi thuéc cïng mét bé l¹c hoÆc cïng

mét ®Þa ph­¬ng ®­îc biªn chÕ vµo cïng mét ®¬n vÞ. C¬ së cña tæ

chøc qu©n ®éi lµ tæ huynh ®Ö (ª-n«-m«-ti) do Li-cu-rg¬ lËp ra; hai

_____________________________________________________________

1* - chñ yÕu

ª-n«-m«-ti (tæ huynh ®Ö) häp thµnh mét pen-tª-c«-xtÝt, hai pen-tª￾c«-xtÝt häp thµnh mét lèc vµ 8 pen-tª-c«-xtÝt hoÆc 4 lèc häp thµnh

mét m«-ra. §ã lµ tæ chøc ë thêi kú Cxª-n«-ph«n-t¬; vµo thêi kú sím

h¬n, tæ chøc nµy h×nh nh­ ®· kh¸c. Qu©n sè cña mét m«-ra ®­îc

qui ®Þnh kh¸c nhau: tõ 400 ®Õn 900 ng­êi; nghe nãi cã thêi kú cã

tíi 600 m«-ra. Nh÷ng ®éi qu©n kh¸c nhau Êy cña ng­êi Xp¸c-t¬ tù

do häp thµnh c¸c ®éi chÊp kÝch; bé binh nÆng hîp thµnh ®éi chÊp

kÝch th× ®­îc trang bÞ gi¸o, kiÕm ng¾n vµ méc buéc vµo cæ. VÒ sau,

Clª-«-men sö dông méc réng cña Ca-ri-a, cã d©y buéc vµo c¸nh tay

tr¸i ®Ó cho hai tay cña binh sÜ ®­îc tù do. Ng­êi Xp¸c-t¬ cho r»ng

sÏ lµ ®iÒu sØ nhôc ®èi víi binh sÜ cña m×nh, nÕu sau khi thua trËn

hä trë vÒ mµ kh«ng cã méc; viÖc gi÷ g×n chiÕc méc chøng tá r»ng,

cuéc rót lui ®­îc tiÕn hµnh hoµn toµn cã trËt tù vµ trong ®éi h×nh

chÊp kÝch cè kÕt, cßn c¸c c¸ nh©n lÎ tÎ bá ch¹y ®Ó tho¸t chÕt th× dÜ

nhiªn ph¶i vøt bá chiÕc méc cång kÒnh cña m×nh. C¸c ®éi h×nh

chÊp kÝch cña ng­êi Xp¸c-t¬ th­êng cã chiÒu s©u lµ 8 hµng, nh­ng

cã khi chiÒu s©u ®ã t¨ng gÊp ®«i do bè trÝ s­ên nä sau s­ên kia.

Ch¾c lµ binh sÜ ®i ®Òu b­íc; còng cã mét sè thay ®æi gi¶n ®¬n nhÊt

vÒ ®éi h×nh, ch¼ng h¹n, thay ®æi chÝnh diÖn b»ng c¸ch mçi binh sÜ

®Òu quay sang ph¶i hoÆc tr¸i, sù di chuyÓn vÒ phÝa tr­íc hoÆc phÝa

sau cña mét bªn s­ên do vßng sang ph¶i hoÆc tr¸i v.v., nh­ng xem

ra nh÷ng sù thay ®æi ®éi h×nh ®ã chØ ®­îc tiÕn hµnh vµo thêi kú

muén h¬n. Trong thêi kú cùc thÞnh cña nã, ®éi h×nh chÊp kÝch cña

Xp¸c-t¬ còng nh­ cña A-ten chØ cã thÓ tÊn c«ng b»ng toµn tuyÕn

chÝnh diÖn. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c hµng cña ®éi h×nh chÊp kÝch lµ:

khi hµnh qu©n lµ 6 phót, khi c«ng kÝch – 3 phót, cßn khi chèng tr¶

cuéc c«ng kÝch chØ lµ 1½ phót. Qu©n ®éi do mét quèc v­¬ng chØ huy;

quèc v­¬ng vµ ®oµn tuú tïng ë gi÷a ®éi h×nh chÊp kÝch. VÒ sau,

khi sè ng­êi Xp¸c-t¬ tù do gi¶m ®i nhiÒu th× qu©n sè cña ®éi h×nh

chÊp kÝch ®­îc duy tr× b»ng c¸ch tuyÓn lùa binh sÜ trong sè nh÷ng

Pª-ri-ª-c«14 phô thuéc. Qu©n sè cña kþ binh kh«ng bao giê v­ît

qu¸ 600 ng­êi, ®­îc chia thµnh c¸c ®éi (u-lam) gåm 50 ng­êi

22 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 23

trong mét ®éi. Nã chØ yÓm hé hai bªn s­ên. Ngoµi ra cßn cã mét

®¬n vÞ gåm 300 kþ binh - Ðlite cña thanh niªn Xp¸c-t¬, nh­ng

trong chiÕn ®Êu hä ®Òu xuèng ngùa vµ h×nh thµnh mét thø ®¬n vÞ

bé binh vÖ sÜ b¶o vÖ quèc v­¬ng. Trong bé binh trang bÞ nhÑ cña

ng­êi Xp¸c-t¬ cã ng­êi Xki-rÝt - d©n c­ miÒn nói gÇn ¸c-ca-®i -

th­êng yÓm hé s­ên tr¸i; ngoµi ra bé binh nÆng trong ®éi h×nh

chÊp kÝch cßn cã ng­êi hÇu - i-l«-ta15 trong chiÕn ®Êu ph¶i ®ãng

vai trß lÝnh më ®­êng. Nh­ trong trËn Pla-t©y 5 000 bé binh nÆng

mang theo 35 000 i-l«-ta trang bÞ nhÑ, nh­ng trong lÞch sö chóng

t«i kh«ng thÊy tµi liÖu nµo nãi vÒ ho¹t ®éng cña c¸c i-l«-ta.

Sau cuéc ChiÕn tranh Pª-l«-p«n-nÐt, chiÕn thuËt gi¶n ®¬n cña

ng­êi Hy L¹p ®· cã nh÷ng biÕn ®æi lín. Trong trËn LÐp-ct¬-r¬16 £-

pa-mi-n«ng víi sè qu©n Ýt ái ng­êi Phi-van ®· quÇn nhau víi ®éi

h×nh chÊp kÝch cña ng­êi Xp¸c-t¬ qu©n sè ®«ng h¬n nhiÒu vµ cho

tíi lóc ®ã lµ v« ®Þch. ë ®©y, lèi c«ng kÝch trªn toµn tuyÕn chÝnh

diÖn th­êng dïng sÏ ch¾c ch¾n thÊt b¹i, v× hai bªn s­ên cña £-pa￾mi-n«ng sÏ bÞ phÝa chÝnh diÖn réng h¬n cña ®Þch bao v©y. §¸ng lÏ

c«ng kÝch b»ng ®éi h×nh hµng ngang, £-pa-mi-n«ng ®· bè trÝ qu©n

®éi cña m×nh thµnh ®éi h×nh hµng däc rÊt s©u vµ tiÕn ®¸nh mét

bªn s­ên cña ®éi h×nh chÊp kÝch Xp¸c-t¬, n¬i cã quèc v­¬ng. ¤ng

®· ®ét ph¸ ®­îc chiÕn tuyÕn cña ng­êi Xp¸c-t¬ ë ®Þa ®iÓm cã tÝnh

chÊt quyÕt ®Þnh Êy; tiÕp ®ã «ng ®­a qu©n cña m×nh vËn ®éng

ng­îc trë vÒ hai bªn cña ®ét ph¸ khÈu, tõ hai s­ên ®Ých th©n «ng

®¸nh bäc chiÕn tuyÕn ®· bÞ chäc thñng cña ®éi h×nh chÊp kÝch

khiÕn nã kh«ng thÓ h×nh thµnh chÝnh diÖn míi mµ kh«ng ®¶o lén

sù bè trÝ chiÕn thuËt cña m×nh. Trong trËn Man-ti-n©y-a

17, ng­êi

Xp¸c-t¬ ®· bè trÝ ®éi h×nh chÊp kÝch cña m×nh cã chiÒu s©u h¬n,

nh­ng ®éi h×nh cña ng­êi Phi-van vÉn ®ét ph¸ ®­îc. A-giª-di-l¸t

ë Xp¸c-t¬, Ti-m«-ph©y, I-phi-cr¸t, Kha-bri ë A-ten còng tiÕn

hµnh nh÷ng biÕn ®æi trong chiÕn thuËt bé binh. I-phi-cr¸t ®· c¶i

tiÕn c¸ch tæ chøc pen-ta-xta - mét d¹ng bé binh trang bÞ nhÑ,

nh­ng khi cÇn cã thÓ chiÕn ®Êu trong ®éi h×nh hµng ngang. Hä

®­îc trang bÞ méc trßn nhá, gi¸p trô b»ng v¶i gai ch¾c vµ gi¸o c¸n

dµi b»ng gç. Trong phßng ngù, Kha-bri ®· buéc mÊy hµng ®Çu cña

®éi h×nh chÊp kÝch ph¶i quú xuèng ®Ó ®Èy lui cuéc c«ng kÝch cña

®Þch. §éi h×nh vu«ng ®Çy ®ñ còng nh­ c¸c lo¹i ®éi h×nh hµng däc

kh¸c v.v. ®· ®­îc sö dông, vµ t­¬ng øng víi nh÷ng c¸i ®ã lµ sù triÓn

khai c¸c ®éi h×nh chiÕn ®Êu kh¸c nhau ®· trë thµnh bé phËn hîp

thµnh cña chiÕn thuËt s¬ ®¼ng. §ång thêi ng­êi ta ®· t¨ng c­êng

chó ý ®Õn c¸c lo¹i bé binh trang bÞ nhÑ; ng­êi Hy L¹p ®· du nhËp

cña nh÷ng quèc gia l¸ng giÒng d· man vµ nöa d· man c¸c lo¹i vò

khÝ, sö dông nh÷ng lÝnh b¾n cung c­ìi ngùa vµ ®i bé, lÝnh b¾n ®¸

v.v.. PhÇn lín binh sÜ thêi kú ®ã lµ lÝnh ®¸nh thuª. Nh÷ng c«ng d©n

giµu cã ®¸ng lÏ b¶n th©n ph¶i lµm nghÜa vô qu©n sù l¹i bá tiÒn ra

thuª ng­êi thay thÕ, hä coi nh­ thÕ thÝch hîp h¬n. Nh­ thÕ lµ tÝnh

chÊt cña ®éi qu©n chÊp kÝch, víi tÝnh c¸ch lµ bé phËn chñ yÕu

mang tÝnh d©n téc cña qu©n ®éi mµ chØ cã nh÷ng c«ng d©n tù do

cña n­íc nhµ míi ®­îc tham gia, ®· bÞ gi¶m sót do sù pha t¹p nµy

cña nh÷ng lÝnh ®¸nh thuª kh«ng cã quyÒn c«ng d©n. Ngay tr­íc

thêi kú Ma-xª-®oan, Hy L¹p vµ c¸c thuéc ®Þa cña nã, gièng nh­ Thuþ

SÜ vµo thÕ kû XVIII vµ XIX, lµ thÞ tr­êng cho bän qu©n nh©n phiªu

l­u vµ bän lÝnh ®¸nh thuª. Ngay vµo thêi kú sím h¬n, c¸c hoµng ®Õ

Ai CËp ®· lËp c¸c ®¬n vÞ qu©n ng­êi Hy L¹p. VÒ sau quèc v­¬ng Ba

T­ ®­a vµo hµng ngò qu©n ®éi nh÷ng ®¬n vÞ lÝnh ®¸nh thuª Hy L¹p,

lµm cho qu©n ®éi cña m×nh cã ®­îc tÝnh æn ®Þnh nhÊt ®Þnh. Nh÷ng

ng­êi cÇm ®Çu nh÷ng ®¬n vÞ Êy lµ nh÷ng c«ng-®èt-chi-e thùc sù,

gièng nh­ c«ng-®èt-chi-e ë I-ta-li-a thÕ kû XVI. Trong thêi kú nµy,

nhÊt lµ ng­êi A-ten, ®· sö dông nh÷ng khÝ cô ®Ó phãng ®¸, lao vµ

®¹n löa. Pª-ri-clÐt ®· sö dông mét sè trong nh÷ng khÝ giíi Êy trong

cuéc v©y ®¸nh Xa-m«-x¬18. C¸c cuéc v©y ®¸nh ®­îc tiÕn hµnh b»ng

c¸ch x©y dùng mét tuyÕn bao v©y, cã hµo hoÆc t­êng ch¾n ch¹y

xung quanh thµnh luü; ®ång thêi ng­êi ta cè g¾ng ®Æt nh÷ng khÝ

cô Êy vµo nh÷ng trËn ®Þa cã thÓ khèng chÕ ë gÇn t­êng thµnh.

§Ó ph¸ ho¹i t­êng thµnh ng­êi ta th­êng dïng ®Õn ®­êng ngÇm.

24 ph. ¨ng-ghen qu©n ®éi 25

Khi tiÕn hµnh c­êng tËp, ®éi h×nh chiÕn ®Êu t¹o thµnh xi-na-xpi￾m¬, nghÜa lµ mÊy hµng lÝnh bªn ngoµi gi¬ méc ra phÝa tr­íc m×nh,

cßn mÊy hµng bªn trong gi¬ méc lªn ®Çu, nh­ vËy t¹o thµnh m¸i

che (ng­êi La M· gäi lµ testudo) ®Ó chèng l¹i ®¹n ®¸ cña ®Þch.

Trong khi nghÖ thuËt qu©n sù Hy L¹p b»ng c¸ch ®ã h­íng

tr­íc hÕt vµo mÆt thµnh lËp c¸c lo¹i qu©n míi, biªn chÕ linh ho¹t

gåm lÝnh ®¸nh thuª cã thÓ dÔ sai khiÕn, vµo mÆt b¾t ch­íc hoÆc

s¸ng lËp c¸c lo¹i qu©n míi trang bÞ nhÑ, vµo mÆt xo¸ bá h×nh thøc

®éi h×nh chÊp kÝch trang bÞ nÆng kiÓu §«-ri-en cæ ®¹i lµ tæ chøc

qu©n sù duy nhÊt cã thÓ quyÕt ®Þnh kÕt côc cña trËn ®¸nh thêi bÊy

giê, - th× mét v­¬ng quèc míi v­¬n lªn, tiÕp thu tÊt c¶ nh÷ng c¶i

c¸ch thùc thô, ®· thµnh lËp mét qu©n ®éi gåm bé binh trang bÞ

nÆng víi quy m« ®å sé ®Õn møc kh«ng mét qu©n ®éi nµo, khi giao

chiÕn víi nã, l¹i cã thÓ chèng l¹i ®­îc søc tÊn c«ng cña nã. Phi-lÝp

Ma-xª-®oan thµnh lËp qu©n th­êng trùc gåm 30 000 bé binh vµ

3 000 kþ binh. Bé phËn chñ yÕu cña qu©n ®éi lµ ®éi chÊp kÝch ®å sé

cã chõng 16 000 ng­êi hoÆc 18 000 ng­êi vµ biªn chÕ theo nguyªn

t¾c cña ®éi chÊp kÝch Xp¸c-t¬, nh­ng trang bÞ tèt h¬n. Méc nhá kiÓu

Hy L¹p ®­îc thay thÕ b»ng méc lín vµ dµi kiÓu Ca-ri-a, cßn gi¸o cì

võa ®­îc thay b»ng gi¸o Ma-xª-®oan (xa-ri-xa) dµi tíi 24 phót. D­íi

thêi Phi-lÝp, chiÒu s©u cña ®éi chÊp kÝch Êy biÕn ®éng tõ 8 ®Õn 10,

12, 24 hµng. Trong ®iÒu kiÖn sö dông gi¸o ®Æc biÖt dµi, nÕu nh­ 6

hµng ®Çu, mçi hµng ®Òu cÇm ngang chiÕc gi¸o th× mòi gi¸o cã thÓ

ch×a ra phÝa tr­íc hµng ®Çu. Sù tiÕn ®Òu cña chÝnh diÖn dµi nh­ vËy

gåm 1 000 - 2 000 ng­êi ®ßi hái viÖc huÊn luyÖn c¬ b¶n ph¶i hoµn

h¶o, do ®ã ph¶i ®­îc tiÕn hµnh th­êng xuyªn. A-lÕch-xan-®r¬ ®·

hoµn thiÖn viÖc x©y dùng tæ chøc ®ã. §éi h×nh chÊp kÝch cña «ng

th«ng th­êng cã 16 384 ng­êi vµ chiÒu s©u lµ 16 hµng, mçi hµng cã

1 024 ng­êi. Mçi hµng däc gåm 16 ng­êi gäi lµ lèc ®­îc ®Æt d­íi

quyÒn chØ huy cña l«-ha-gèt ®øng ë hµng ngang thø nhÊt. Hai hµng

däc ®ã hîp thµnh mét ®i-lèc, hai ®i-lèc hîp thµnh mét tª-tr¾c, 2 tª-tr¾c

thµnh mét t¸c-xi-¸c, 2 t¸c-xi-¸c thµnh mét cxª-na-gi hoÆc

xin-t¾c-ma, tøc lµ ®éi h×nh cã 16 ng­êi ë chÝnh diÖn vµ 16 ng­êi ë

chiÒu s©u. §©y lµ ®¬n vÞ c¬ ®éng, khi hµnh qu©n, binh lÝnh vËn

®éng theo tõng cxª-na-gi t¹o thµnh ®éi h×nh hµng däc víi chÝnh

diÖn lµ 16 ng­êi, 16 cxª-na-gi (hîp thµnh 8 pen-t¬-c«-xi-¸c, hoÆc 4

khi-li-¸c, hoÆc 2 tª-l¸c) t¹o thµnh mét ®éi h×nh chÊp kÝch nhá; 2

®éi chÊp kÝch nhá t¹o thµnh mét ®éi chÊp kÝch võa, cßn 4 ®éi chÊp

kÝch nhá t¹o thµnh mét ®éi chÊp kÝch lín, hoÆc mét ®éi chÊp kÝch

thùc thô. Mçi mét ®¬n vÞ ®Òu cã ng­êi chØ huy cña m×nh. §éi chÊp

kÝch võa ë s­ên ph¶i gäi lµ ®Çu, ®éi chÊp kÝch võa ë s­ên tr¸i gäi

lµ ®u«i hoÆc phÇn hËu bÞ cña ®éi chÊp kÝch. Mçi lÇn cÇn cã sù æn

®Þnh ®Æc biÖt, s­ên tr¸i sÏ chiÕm lÜnh vÞ trÝ phÝa sau s­ên ph¶i,

h×nh thµnh ®éi h×nh gåm 512 ng­êi ë chÝnh diÖn vµ 32 ng­êi ë

chiÒu s©u. MÆt kh¸c, b»ng sù triÓn khai cña 8 hµng phÝa sau ë

bªn tr¸i c¸c hµng phÝa tr­íc, cã thÓ t¨ng gÊp ®«i bÒ réng cña

chÝnh diÖn vµ gi¶m chiÒu s©u ®i 8 hµng. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c

hµng ngang víi nhau vµ gi÷a c¸c hµng däc víi nhau còng gièng

nh­ ë ng­êi Xp¸c-t¬, nh­ng ®éi h×nh dµy ®Æc ®Õn møc tõng chiÕn

sÜ bªn trong ®éi chÊp kÝch kh«ng thÓ quay ®i quay l¹i ®­îc. Trong

chiÕn ®Êu, kh«ng cã kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®¬n vÞ hîp thµnh ®éi

chÊp kÝch: ®éi chÊp kÝch t¹o thµnh mét tuyÕn kh«ng gi¸n ®o¹n

tÊn c«ng en muraille1*. §éi chÊp kÝch gåm toµn lÝnh t×nh nguyÖn

Ma-xª-®oan, nh­ng sau khi chinh phôc ®­îc Hy L¹p th× c¶ ng­êi

Hy L¹p còng cã thÓ tham gia19. C¸c binh sÜ cña nã chØ gåm bé

binh trang bÞ nÆng. Ngoµi méc vµ gi¸o, hä cßn mang mò trô vµ

kiÕm, mÆc dï sau cuéc c«ng kÝch cña c¶ rõng gi¸o Êy rÊt th­êng

kh«ng cÇn tíi ®¸nh gi¸p l¸ cµ b»ng kiÕm. Nh­ng khi ®éi chÊp

kÝch gÆp ®éi qu©n lª d­¬ng La M· th× t×nh h×nh kh¸c h¼n. Toµn

bé hÖ thèng ®éi h×nh chÊp kÝch tõ thêi kú ®Çu cña thêi ®¹i §«-ri-en

cho ®Õn thêi kú tan r· cña ®Õ quèc Ma-xª-®oan ®Òu m¾c mét

khuyÕt ®iÓm lín lµ thiÕu tÝnh linh ho¹t. Nh÷ng ®éi ngò võa dµi

_____________________________________________________________

1* - nh­ mét bøc t­êng