Biến Đổi Kết Cấu Quần Xã Chim Hoang Dã Trong Hệ Sinh Thái Đất Ngập Nước Tại Khu Vực Thị Trấn Xuân Mai

Tr-êng ®¹i häc l©m nghiÖp

Khoa qu¶n lý tµi nguyªn rõng & m«i tr-êng

----------

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

BIẾN ĐỔI KẾT CẤU QUẦN XÃ CHIM HOANG DÃ TRONG

HỆ SINH THÁI ĐẤT NGẬP NƢỚC TẠI KHU VỰC

THỊ TRẤN XUÂN MAI

NGÀNH : QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN (C)

MÃ SỐ : 310

Giáo viên hướng dẫn : TS. Nguyễn Đắc Mạnh

Sinh viên thực hiện : Nguyễn Duy Hòa

Lớp : K59A - QLTNTN (C)

Mã sinh viên : 1453101221

Khóa học : 2014 - 2018

Hµ Néi - 2018

i

LỜI CẢM ƠN

Để đánh giá kết quả học tập và củng cố thêm kiến thức kĩ năng thực

hành đồng thời vận dụng tổng hợp những kiến thức đó vào thực tế, được sự

đồng ý của thầy Nguyễn Đắc Mạnh tôi tiến hành thực hiện đề tài: “Biến đổi

cấu trúc quần xã chim trong các mô hình sử dụng đất khác nhau tại khu vực

Xuân Mai “ Trong quá trình thực hiện đề tài, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi

đã nhận được sự hướng dẫn tận tình của TS.Nguyễn Đắc Mạnh. Đồng thời tôi

cũng nhận được sự giúp đỡ to lớn của khu vực thị trấn Xuân Mai,cán bộ địa

phương,cũng như người dân đã giúp tôi hoàn thành bài khóa luận tốt nghiệp.

Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn của mình tới toàn thể thầy cô trong

khoa, đặc biệt là thầy hướng dẫn tôi cũng đã giúp tôi thực hiện đề tài này. Tôi

trận trọng cảm ơn lãnh đạo thị trấn Xuân Mai và các đơn vị liên quan đã tạo

điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình điều tra, thu thập số liệu cũng như

cung cấp tài liệu có liên quan đến đề tài.

Cảm ơn nhóm sinh viên nghiên cứu khoa học: Hoàng Thị Vân Anh,Đỗ

Thu Thủy,Đinh Thu Trang,Nguyễn Đức Trí và Hoàng Khánh Vũ đã hỗ trợ

công tác điều tra thực địa

Xin chân thành cảm ơn bạn bè và gia đình đã động viên giúp tôi cả về

tinh thần lẫn vật chất trong quá trình học tập xây dựng đề tài và hoàn thành

khóa luận. Tôi xin chân thành cảm ơn!

Hà Nội, ngày tháng năm 2018

Người thực hiện

Nguyễn Duy Hòa

ii

MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN...................................................................................................i

MỤC LỤC........................................................................................................ii

DANH MỤC BẢNG.......................................................................................iv

DANH MỤC HÌNH........................................................................................iv

ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1

Chƣơng 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................... 3

1.1. Lược sử nghiên cứu chim hoang dã ở Việt Nam....................................... 3

1.2. Lược sử nghiên cứu chim hoang dã ở khu vực thị trấn Xuân Mai ............ 5

Chƣơng 2: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN-KINH TẾ XÃ HỘI........................... 7

2.1. Điều kiện cơ bản của khu vực thị trấn Xuân Mai ...................................... 7

2.1.1.Vị trí địa lý................................................................................................ 7

2.1.2. Địa hình................................................................................................... 7

2.1.3. Khí hậu thủy văn ..................................................................................... 7

2.1.4. Thổ nhưỡng ............................................................................................. 8

2.1.5. Điều kiện kinh tế- xã hội ......................................................................... 9

Chƣơng 3: MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI VÀ PHƢƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU............................................................................................... 12

3.1. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................. 12

3.1.1. Mục tiêu chung...................................................................................... 12

3.1.2. Các mục tiêu cụ thể ............................................................................... 12

3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................ 12

3.2.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 12

3.2.2. Phạm vi nghiên cứu............................................................................... 12

3.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 12

3.3.1. Phương pháp điều tra thu thập số liệu.................................................. 12

3.3.2. Phương pháp thống kê .......................................................................... 14

3.3.3. Phương pháp phân tích......................................................................... 15

Chƣơng 4: KẾT QUẢ VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ ................................. 17

iii

4.1. Biến đổi về tổ thành loài và tính đa dạng của quần xã chim ................... 17

4.2. Mức độ khác biệt giữa các quần xã chim và loài chim chỉ thị sinh cảnh 21

4.2.1. Mức độ khác biệt giữa các quần xã chim ............................................. 21

4.2.2. Loài chim chỉ thị sinh cảnh................................................................... 23

4.3. Kết cấu tập đoàn kiếm ăn của quần xã chim............................................ 24

4.3.1. Tập đoàn chim kiếm ăn vào mùa đông ................................................. 24

4.4. Thảo luận.................................................................................................. 32

4.4.1. Mối liên hệ giữa đặc điểm sinh cảnh với kết cấu quần xã chim........... 32

4.4.2. Định hướng giải pháp quy hoạch sử dụng tài nguyên thiên nhiên gắn

với bảo tồn đa dạng sinh học chim.................................................................. 33

KẾT LUẬN VÀ TỒN TẠI- KHUYẾN NGHỊ............................................ 35

Kết luận ........................................................................................................... 35

Tồn tại và Khuyến nghị................................................................................... 35

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Đặc điểm hệ sinh thái đất ngập nước ở Xuân Mai và tình trạng lợi

dụng tài nguyên của con người, của chim hoang dã tại đó....................... 10

Bảng 4.1. Thành phần loài và độ nhiều của chim trong các sinh cảnh đất ngập

nước tại thị trấn Xuân Mai ........................................................................ 17

Bảng 4.2. So sánh tính đa dạng sinh học chim giữa các sinh cảnh................. 21

Bảng 4.3. Kiểm tra sự khác biệt tổ thành loài giữa các quần xã chim............ 22

Bảng 4.4. Ma trận tính tương tự giữa các quần xã chim................................. 22

Bảng 4.5. Danh sách loài chim chỉ thị sinh cảnh............................................ 23

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1. Ranh giới và hệ thống nước mặt của thị trấn Xuân Mai................... 8

Hình 1.2. Quang cảnh vào mùa Đông và mùa Xuân ở hai khu đất ngập nước .... 11

Hình 2.1. Sơ đồ tuyến điều tra chim hoang dã ở khu vực thị trấn Xuân Mai....... 13

Hình 4.1. Quy nạp nhóm về độ nhiều và điều kiện môi trường kiếm ăn của

chim vào mùa đông ................................................................................... 25

Hình 4.2. Bài sắp về số lượng cá thể và điều kiện môi trường kiếm ăn của

chim vào mùa đông ................................................................................... 27

Hình 4.3.Quy nạp nhóm về độ nhiều và điều kiện môi trường kiếm ăn của

chim vào mùa xuân ................................................................................... 29

Hình 4.4. Bài sắp về số lượng cá thể và điều kiện môi trường kiếm ăn của

chim vào mùa xuân ................................................................................... 31

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Thị trấn Xuân Mai và các khu vực lân cận đã được quy hoạch đến năm

2020 trở thành đô thị vệ tinh của thủ đô Hà Nội; theo đó tổng diện tích quy

hoạch là 3450 ha, bao gồm 03 khu. Khu 1 (862 ha)- thuộc thị trấn Xuân Mai,

chính là khu đô thị hiện hữu; khu 2 (833ha)- thuộc địa giới hành chính thị trấn

Xuân Mai, chính là vùng phụ cận của đô thị Xuân Mai; khu 3 (1755ha)- thuộc

địa giới hành chính của các xã Thủy Xuân Tiên, Nam Phương Tiến, Tân Tiến

và Hoàng Văn Thụ (Sở Quy hoạch và Kiến trúc Hà Nội, 2015). Khu 2 của đô

thị vệ tinh tương lai, hiện đang được sử dụng cho mục đích sản xuất nông

nghiệp và khu định cư (các ấp xóm xen kẽ trong nền đồng ruộng, ao hồ),

thuộc kiểu hệ sinh thái đất ngập nước. Trong đề án quy hoạch đô thị vệ tinh

Xuân Mai; khu 2 được quy hoạch để hướng đến các chức năng chính gồm:

bảo tồn cấu trúc làng xóm hiện hữu; cải tạo hệ thống mặt nước nhằm tăng khả

năng thoát nước trong trường hợp có lũ rừng ngang qua; là khu du lịch sinh

thái nghỉ dưỡng, cảnh quan thiên nhiên cây xanh gắn kết với mặt nước tự

nhiên (Sở Quy hoạch và Kiến trúc Hà Nội, 2015). Công tác triển khai thực

hiện quy hoạch khu 2 cũng như toàn bộ đô thị vệ tinh Xuân Mai đòi hỏi một

cơ sở khoa học sinh thái vững chắc để quá trình đô thị hóa hài hòa với môi

trường tự nhiên hiện hữu của khu vực.

Quần xã chim là một hệ thống động, sự biến đổi kết cấu của nó có thể

phản ánh khá rõ mối quan hệ tương hỗ giữa chim với môi trường sống và giữa

các loài chim với nhau. Các quần thể chim khác nhau vốn tồn tại tính lệ thuộc

đối với một số nơi cư trú đặc thù, chịu ảnh hưởng trực tiếp bởi sự biến đổi của

môi trường, và có thể xem là yếu tố chỉ thị cho sự biến đổi của môi trường

(Perrins et al, 1984). “Đất lành chim đậu” là câu tục ngữ đúng cả nghĩa đen

và nghĩa bóng cho khu vực thị trấn Xuân Mai, đặc biệt là ở các sinh cảnh đất

ngập nước với nhiều loài chim đến đây kiếm ăn và cư trú. Do đó, tôi đã lựa

chọn theo dõi phản ứng của quần xã chim để suy đoán ra các thành phần còn

2

lại của sinh cảnh đất ngập nước, từ đó làm cơ sở đánh giá chất lượng môi

trường sinh thái của khu vực

Xuất phát từ bối cảnh trên, tôi đã lựa chọn thực hiện đề tài: “Biến đổi kết

cấu quần xã chim hoang dã trong hệ sinh thái đất ngập nước tại khu vực thị

trấn Xuân Mai”, với mong muốn làm rõ mối liên hệ qua lại giữa quần xã chim

và sinh cảnh sống của chúng, góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc

triển khai thực hiện quy hoạch khu đô thị vệ tinh Xuân Mai.

3

Chƣơng 1

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Lƣợc sử nghiên cứu chim hoang dã ở Việt Nam

Giai đoạn trước năm 1975:

Cuối thế kỷ 19, các nhà tự nhiên học nước ngoài đã có mặt ở Việt Nam,

và bắt đầu các cuộc điều tra, nghiên cứu chim trên quy mô lớn. Năm 1872, danh

sách chim Việt Nam gồm 192 loài được xuất bản đầu tiên với lô mẫu vật do

Pierơ- Giám đốc vườn thú Sài Gòn bấy giờ sưu tầm và công bố (H. Jouan, 1972).

Năm 1931, Delacua và Jabuiơ đã xuất bản công trình nghiên cứu tổng hợp

về chim toàn vùng Đông Dương, bao gồm 954 loài và phân loài (Delacour T.

Et; Jabuille P., 1931), trong đó có các loài chim ở Việt Nam. Năm 1951, danh

lục chim Đông Dương được Delacour bổ sung, hoàn thành và xuất bản gồm

1085 loài và phân loài (J. Delacour, 1951)

Sau năm 1954, Miền Bắc giải phóng; đây là mốc quan trọng đánh dấu sự

khởi đầu của các cuộc điều tra, khảo sát của các nhà điểu học Việt Nam. Các

công trình nghiên cứu đáng chú ý là của các tác giả: Võ Quý (1962, 1966),

Trần Gia Huấn (1960, 1961), Đỗ Ngọc Quang (1965). Nói chung các công

trình nghiên cứu này đều đi sâu nghiên cứu về mặt khu hệ và phân loại, ít chú

ý đến đặc điểm sinh thái học của loài.

Năm 1971, Võ Quý đã tổng hợp các nghiên cứu hơn 7 năm trước đó về

đời sống của các loài chim phổ biến ở Miền Bắc Việt Nam để xuất bản công

trình “Sinh học những loài chim thường gặp ở Miền Bắc Việt Nam” (Võ Quý,

1971). Đây là công trình nghiên cứu có hệ thống về đặc điểm sinh vật học của

các loài chim có ý nghĩa kinh tế; tuy nhiên các thông tin về đặc điểm sinh thái

học mới dừng lại ở cấp độ quần thể và loài.

Giai đoạn sau năm 1975:

Sau chiến tranh, giải phóng Miền Nam thống nhất đất nước; công trình

“Chim Việt Nam- Hình thái và phân loại” là công trình đầu tiên nghiên cứu

chim trên toàn lãnh thổ Việt Nam về mặt phân loại (Võ Quý, 1975, 1981)

4

Năm 1995, Võ Quý và Nguyễn Cử đã tổng hợp các kết quả điều tra trước

đó để xuất bản công trình “Danh lục chim Việt Nam”. Bản danh lục gồm 19

bộ, 81 họ và 828 loài chim đã tìm thấy ở Việt Nam tính đến năm 1995; với

mỗi loài các tác giả đã dẫn ra đặc điểm về hiện trạng và vùng phân bố (Võ

Quý, Nguyễn Cử, 1995). Đây là công trình nghiên cứu có hệ thống về đặc

điểm phân bố địa lý của loài; tuy nhiên các thông tin về đặc điểm sinh thái

học cũng mới dừng lại ở cấp độ quần thể và loài.

Năm 2000, Nguyễn Cử và các cộng sự dựa trên cuốn “Chim Hồng Kông

và Nam Trung Quốc- 1994” đã biên soạn cuốn Chim Việt Nam. Trong sách

các tác giả đã giới thiệu hơn 500 loài trong tổng số hơn 850 loài chim hiện có

ở Việt Nam; mỗi loài trình bày các mục mô tả, phân bố tình trạng, nơi ở và có

hình vẽ màu kèm theo (Nguyễn Cử, 2000). Nói chung, cuốn sách được biên

soạn với mục đích chủ yếu là giúp nhận dạng các loài chim ngoài thực địa.

Những năm gần đây, nhiều dự án bảo tồn đa dạng sinh học với sự tài trợ

của chính phủ nước ngoài (Hà Lan, Đức, Úc, Anh, Mỹ,...), của các tổ chức

phi chính phủ (Birdlife, WWF, FFI, IUCN), ngân sách quốc gia, ngân sách

địa phương đã đầu tư nghiên cứu đa dạng sinh học ở Việt Nam, chủ yếu tập

trung đầu tư nghiên cứu đánh giá đa dạng sinh học trong các hệ sinh thái tự

nhiên đặc thù, các Vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên; sau đó một loạt

kết quả nghiên cứu về hệ động thực vật hoang dã tại các Vườn quốc gia và

khu bảo tồn đã được xuất bản. Điều tra nghiên cứu quần xã chim hoang dã

thường được tiến hành song song với các nhóm động vật khác. Ban đầu là

việc điều tra để lập luận chứng kinh tế- kỹ thuật thành lập khu bảo tồn, sau đó

nhiều đợt điều tra nghiên cứu tiếp theo đã hoàn thiện được thành phần loài

chim của khu bảo tồn. Điều này có ý nghĩa quan trọng trong công tác quản lý

tài nguyên chim hoang dã, giúp ban quản lý có thông tin đầy đủ hơn về nguồn

tài nguyên chim hoang dã trong khu vực mình quản lý. Tuy nhiên, hầu hết các

nghiên cứu mới dừng lại ở thống kê, mô tả các loài chim, lập danh lục loài và