Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của người bị buộc tội trong giai đoạn điều tra bằng pháp luật tố

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT

LƢƠNG ĐỨC ANH

B¶o vÖ tù do vµ an ninh c¸ nh©n

cña ng-êi bÞ buéc téi trong giai ®o¹n ®iÒu tra

b»ng luËt tè tông h×nh sù ViÖt Nam

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2023

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT

LƢƠNG ĐỨC ANH

B¶o vÖ tù do vµ an ninh c¸ nh©n

cña ng-êi bÞ buéc téi trong giai ®o¹n ®iÒu tra

b»ng luËt tè tông h×nh sù ViÖt Nam

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự

Mã số: 8380101.03

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS ĐỖ THỊ PHƢỢNG

HÀ NỘI - 2023

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng

tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ

công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm

bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các

môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định

của Trường Đại học Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

NGƢỜI CAM ĐOAN

Lƣơng Đức Anh

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các từ viết tắt

Danh mục các bảng

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ TỰ DO VÀ AN

NINH CÁ NHÂN CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI TRONG GIAI

ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ BẰNG LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ......................................................................................................6

1.1. Khái niệm, đặc điểm về bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của

ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự bằng luật

tố tụng hình sự.............................................................................................6

1.1.1. Khái niệm về bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra bằng luật tố tụng hình sự.........................................6

1.1.2. Đặc điểm về bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra bằng luật tố tụng hình sự.......................................13

1.2. Những nguyên tắc và tiêu chuẩn cơ bản về bảo vệ tự do và an

ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra vụ án

hình sự bằng luật tố tụng hình sự ............................................................15

1.3. Nội dung về bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của người bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự bằng luật tố tụng hình sự............18

1.4. Ý nghĩa của bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của người bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự bằng luật tố tụng hình sự............20

1.4.1. Ý nghĩa chính trị..........................................................................................20

1.4.2. Ý nghĩa xã hội .............................................................................................22

1.4.3. Ý nghĩa pháp lý ...........................................................................................26

1.5. Những yếu tố ảnh hƣởng đến bảo vệ tự do và an ninh cá nhân

ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra VAHS ..................................28

1.5.1. Thể chế, chính sách .....................................................................................28

1.5.2. Pháp luật......................................................................................................29

1.5.3. Cách thức tổ chức hoạt động của cơ quan điều tra theo các mô hình tố tụng .....29

1.5.4. Yếu tố con ngƣời.........................................................................................31

1.5.5. Các yếu tố khác ...........................................................................................32

CHƢƠNG 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ

BẢO VỆ TỰ DO VÀ AN NINH CÁ NHÂN CỦA NGƢỜI BỊ

BUỘC TỘI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ......35

2.1. Lịch sử lập pháp tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ tự do

và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra

vụ án hình sự..............................................................................................35

2.1.1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến trƣớc pháp

điển hóa lần thứ nhất – BLTTHS Việt Nam năm 1988 ..............................35

2.1.2. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm

1988 đến trƣớc năm 2015............................................................................37

2.2. Sự thể hiện nội dung bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời

bị buộc tội trong giai đoạn điều tra bằng luật tố tụng hình sự Việt

Nam hiện hành...........................................................................................39

2.2.1. Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn

điều tra bằng các nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự.....................40

2.2.2. Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn

điều tra bằng việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, cƣỡng chế của

luật tố tụng hình sự......................................................................................59

2.2.3. Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn

điều tra bằng các trƣờng hợp áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt ...................61

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2..........................................................................................64

CHƢƠNG 3: THỰC TIỄN VÀ GIẢI PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG BẢO

VỆ TỰ DO VÀ AN NINH CÁ NHÂN CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI

TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ BẰNG

LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ ....................................................................65

3.1. Thực tiễn thi hành các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt

Nam nhằm bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự bằng luật tố tụng hình sự ........65

3.1.1. Kết quả đạt đƣợc .........................................................................................65

3.1.2. Những vƣớng mắc, hạn chế và nguyên nhân trong giai đoạn điều tra............70

3.2. Các giải pháp nhằm tăng cƣờng bảo đảm tự do và an ninh cá

nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự

bằng luật tố tụng hình sự..........................................................................80

KẾT LUẬN CHƢƠNG 3..........................................................................................92

KẾT LUẬN..............................................................................................................93

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................94

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự

CHXHCN: Cộng hoà xã hội chủ nghĩa

CQĐT: Cơ quan điều tra

TTHS: Tố tụng hình sự

VAHS: Vụ án hình sự

VKS: Viện kiểm sát

VKSND: Viện kiểm sát nhân dân

XHCN: Xã hội chủ nghĩa

DANH MỤC CÁC BẢNG

Số hiệu Tên bảng Trang

Bảng 3.1 Các trƣờng hợp CQĐT đình chỉ điều tra bị can 65

Bảng 3.2 Tình hình bị can bị cơ quan điều tra đề nghị truy tố, VKS

truy tố từ năm 2020 đến năm 2022 67

Bảng 3.3 Bảng số liệu thể hiện kết quả công tác của VKS trong giai

đoạn 2020 - 2022 67

Bảng 3.4 Tình hình bị can phạm tội xâm phạm hoạt động tƣ pháp bị

khởi tố giai đoạn 2020-2022 69

Bảng 3.5 Tổng hợp hành vi dùng nhục hình, số lần vi phạm quy định

về bào chữa trong giai đoạn điều tra 71

Bảng 3.6 Tình hình đình chỉ điều tra của Cơ quan điều tra giai đoạn

2020 -2022 73

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Kế thừa những thành tựu của khoa học về quyền con ngƣời và kinh nghiệm

bảo vệ quyền con ngƣời trong lịch sử, xã hội ngày nay thừa nhận chế độ pháp quyền

là chế độ xã hội dân chủ và có khả năng bảo vệ quyền con ngƣời, quyền công dân

hiệu quả. Điều này đã đƣợc Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền khẳng định: “Điều

cốt yếu là các quyền con ngƣời phải đƣợc bảo vệ bởi một chế độ pháp quyền để cho

con ngƣời không buộc phải nổi dậy chống lại sự tàn bạo và áp bức, nhƣ là phƣơng

sách cuối cùng”.

Chúng ta đang xây dựng nhà nƣớc pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì

dân [15]. Một nhà nƣớc mà ở đó, quyền con ngƣời đƣợc tôn trọng và bảo vệ không

chỉ dừng lại ở các tuyên bố chính trị, ghi nhận trong Hiến pháp, pháp luật mà còn

đƣợc bảo vệ trong thực tế. Quyền con ngƣời là một giá trị thiêng liêng bất khả xâm

phạm, nó thể hiện trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực Tố

tụng hình sự. Không phổ biến, không rộng lớn, không diễn ra hàng ngày hàng giờ

nhƣ các lĩnh vực hành chính, kinh tế, môi trƣờng…, nhƣng có thể nói quyền con

ngƣời trong Tố tụng hình sự lại là quyền dễ bị xâm phạm và bị tổn thƣơng nhất và

hậu quả để lại cũng nghiêm trọng nhất khi nó động chạm đến quyền đƣợc sống,

quyền tự do, anh ninh cá nhân và sinh mệnh chính trị của một cá nhân.

Ở Việt Nam, quyền con ngƣời, quyền công dân đã xác định khá đầy đủ các

quyền riêng tƣ của con ngƣời, các quyền tự do an ninh cá nhân và đƣợc thể chế hóa

tái Chƣơng 2 Hiến pháp Việt Nam năm 2013. Khoản 1 Điều 20 Hiến pháp năm 2013

đã quy định: “Mọi ngƣời có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật

bảo hộ về sức khỏe, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục

hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm

danh dự, nhân phẩm…” [19, Điều 20, Khoản 1]. Trên tinh thần đó, hệ thống pháp

luật nƣớc ta đã quy định việc bảo đảm quyền con ngƣời, bảo đảm tự do và an ninh cá

nhân trong pháp luật hình sự nói chung và trong Tố tụng hình sự nói riêng làm cơ sở

cho quá trình tiến hành tố tụng đƣợc diễn ra công bằng, theo đúng pháp luật.

2

Tuy nhiên, có nơi, có lúc chƣa thực sự bảo đảm tốt các quyền này, còn có

hiện tƣợng oan, sai, bắt, tạm giữ, tạm giam không đúng pháp luật, hiện tƣợng bức

cung, nhục hình... vẫn còn xảy ra trong hoạt động tƣ pháp, qua đó, làm giảm hiệu

quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, cũng nhƣ xâm phạm đến quyền, tự

do và an ninh của con ngƣời. Trên tinh thần đó, ngày 27/11/2015, Quốc hội đã

thông qua Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 với nhiều sửa đổi, bổ sung

quan trọng so với Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.

Trong xã hội ngày nay, mặc dù tự do, an ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội

trong giai đoạn điều tra đã đƣợc xác định khá đầy đủ và thể hiện xuyên suốt trong

các điều luật của BLTTHS năm 2015 nhƣng trong thực tế vẫn đang gặp rất nhiều

thách thức và hạn chế: Khi tiến hành các hoạt đồng điều tra, quyền của bị can về

việc tiếp cận hồ sơ, gặp gỡ ngƣời bào chữa còn khó khăn, hoạt động điều tra còn

mang tính phiến diện của cơ quan tiến hành tố tụng, áp dụng các biện pháp ngăn

chặn còn thiếu căn cứ, khi bị tạm giam, tạm giữ bị can bị cáo chƣa đƣợc đối xử theo

đúng quy định của pháp luật. Một trong những quyền cơ bản và quan trọng của

ngƣời bị buộc tội bảo đảm tự do và an ninh cá nhân trong giai đoạn điều tra đó là

quyền về an toàn thân thể, danh dự, nhân phẩm của ngƣời bị buộc tội trong quá

trình điều tra chƣa đƣợc bảo đảm.

Đó là lý do vì sao tác giả chọn đề tài “Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân của

người bị buộc tội trong giai đoạn điều tra bằng luật tố tụng hình sự Việt Nam”

làm luận văn thạc sĩ chuyên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự.

2. Mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

2.1. Mục tiêu nghiên cứu

2.1.1. Mục tiêu tổng quát

Luận văn nhằm nghiên cứu làm rõ nội dung ý nghĩa của việc bảo vệ tự do và an

ninh cá nhân của ngƣời bị buộc tội trong giai đoạn điều tra bằng luật tố tụng hình sự Việt

Nam. Từ đó đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm xây dựng phát triển nội dung trên.

2.1.2. Mục tiêu cụ thể

Luận văn tập trung nghiên cứu và làm rõ một số vấn đề sau: