bai giang triet hoc 1 potx

BÀI 1

CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC

I. BẢN CHẤT CỦA THẾ GIỚI

1. Quan điểm duy tâm về bản chất thế giới

Quan điểm duy tâm cho rằng, bản chất thế giới là ý thức. theo quan điểm này,

trong mối quan hệ giữa vật chất và ý thức thì ý thức là cái có trước, vật chất là cái

có sau; ý thức quyết định vật chất; ý thức là cơ sở, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại,

vận động, biến đổi của các sự vật và hiện tượng trong thế giới.

Chủ nghĩa duy tâm có hai loại: duy tâm khách quan và duy tâm chủ quan.

2. Quan điểm duy vật về bản chất thế giới

Quan điểm duy vật khẳng định rằng, bản chất thế giới là vật chất, ngoài thế

giới vật chất ra không có thế giới nào khác. Các sự vật, hiện tượng chỉ là biểu

hiện những dạng cụ thể của thế giới vật chất mà thôi.

Trong mối quan hệ giữa vật chất và ý thức thì vật chất là cái có trước, ý thức

là cái có sau; vật chất quyết định ý thức, còn ý thức chỉ là sự phản ánh thế giới vật

chất vào đầu óc con người mà thôi. Điều này đã được những khoa học cụ thể và

thực tiễn chứng minh.

Trong sự phát triển tư tưởng triết học, chủ nghĩa duy vật được biểu hiện dưới

hình thức sau: chủ nghĩa duy vật cổ đại chất phác, gắn với phép biện chứng sơ

khai tự phát; chủ nghĩa duy vật siêu hình thế kỷ XVII–XVIII và đỉnh cao là chủ

nghĩa duy vật biện chứng của Mác và Ăngghen.

Quan điểm duy vật khẳng định, bản chất của thế giới là vật chất, là quan

điểm đúng đắn, khoa học. Nó đem lại cho con người niềm tin và sức mạnh trong

việc nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.

II. PHẠM TRÙ VẬT CHẤT

1. Quan niệm của các nhà triết học duy vật trước Mác

Thời cổ đại, các nhà triết học phương Đông cùng như phương Tây đều có xu

hướng đi tìm khởi nguyên của vũ trụ, từ một dạng vật thể nào đấy, như “nước”

(Talét), “không khí” (Anaximen), “lửa” (Hêraclít), “nguyên tử” (Đêmôcrít).

Thời cận đại, lịch sử triết học đã xác nhận công lao to lớn của các nhà triết

học duy vật thời kỳ này như Bêcơn, Hốpxơ, Xpinôda, Điđrô, Hônbách. Họ đã có

nhiều đóng góp vào việc phát triển quan niệm về vật chất.

Đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, vật lý học phát triển, con người đã

phát hiện ra những dạng mới của vật chất, như dạng trường (trường điện từ, hấp

dẫn …), dạng hạt (hạt êlếctrôn, prôtôn và các hạt cơ bản khác), thì quan niệm về

vật chất được tiến thêm một bước, song cũng không thoát khỏi giới hạn siêu hình

về phạm trù vật chất.

Sai lầm chung phổ biến của tất cả những quan niệm trên về vật chất là đã

đồng nhất vật chất với vật thể, quy vật chất về một dạng vật thể nào đó.

2. Quan niệm triết học Mác - Lênin về vật chất

+ Lênin đã đưa ra một định nghĩa khoa học về phạm trù vật chất như sau:

“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại

cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại,

phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”.

+ Định nghĩa trên có những nội dung cơ bản sau:

- “Vật chất là một phạm trù triết học”. Với tính cách là một phạm trù

triết học, vật chất không tồn tại cảm tính, nghĩa là nó không đồng nhất với các

dạng tồn tại cụ thể, mà ta thường gọi là vật thể. Vật thể có thể chuyển hóa từ

dạng này sang dạng khác; còn vật chất là cái vô hạn, vô sinh, vô diệt. Vậy không

thể quy vật chất về vật thể và cũng không thể đồng nhất vật chất với vật thể.

- Thuộc tính chung nhất của vật chất là “thực tại khách quan” tồn tại bên

ngoài không lệ thuộc vào cảm giác. Như đã biết, vật chất là vô tận, vô hạn nên có

vô vàn thuộc tính, trong đó thuộc tính chung nhất là “thực tại khách quan”. Nó

được xem là tiêu chuẩn để phân biệt giữa vật chất với những cái không phải là

vật chất, cả trong tự nhiên lẫn trong xã hội.

- Vật chất “đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác chụp

lại, chép lại…”. Vật chất tồn tại khách quan, nhưng không tồn tại trừu tượng mà

tồn tại hiện thực qua các sự vật cụ thể. Khi tác động vào giác quan, chúng gây nên

cảm giác và được cảm giác ghi chép lại, điều đó chứng tỏ con người có khả năng

nhận thức được thế giới.

+ Định nghĩa vật chất của Lênin, có ý nghĩa to lớn cả về thế giới quan cũng

như phương pháp luận, cả về lý luận, lẫn thực tiễn :

- Đã giải quyết được vấn đề cơ bản của triết học theo lập trường

DVBC.

- Khắc phục được tính siêu hình, phiến diện của chủ nghĩa duy vật cũ

quan niệm về vật chất.

- Mở đường cho các khoa học cụ thể phát triển, đem lại niềm tin cho con

người trong việc nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.

III. VẬN ĐỘNG LÀ PHƯƠNG THỨC TỒN TẠI CỦA VẬT CHẤT

1. Định nghĩa vận động

Vận động hiểu theo nghĩa hẹp, giản đơn, đó là sự di chuyển vị trí trong không

gian. Còn vận động được hiểu với ý nghĩa đầy đủ khoa học, như Ăngghen chỉ ra,

đó là một phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật

chất, bao gồm “tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ

sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy”.

Định nghĩa trên bao gồm những nội dung cơ bản sau: vận động là một

phương thức tồn tại của vật chất, nghĩa là vật chất tồn tại và tồn tại bằng

phương thức vận động, không có vận động thì vật chất không tồn tại; mặt khác

vận động còn là thuộc tính cố hữu của vật chất, nên vận động và vật chất là

không thể tách rời nhau.

2. Nguồn gốc của vận động.

Vận động từ đâu mà có? Các nhà duy tâm cho vận động là từ thần linh,

thượng đế, ý niệm tuyệt đối mà ra. Các nhà duy vật siêu hình cho rằng, vận động

chỉ là sự tăng giảm về số lượng hoặc là sự di chuyển vị trí các vật thể trong không

gian.

Trái lại, triết học Mác–Lênin cho rằng, vận động gắn liền với vật chất, là

thuộc tính vốn có của vật chất. Cho nên, vận động chính là mâu thuẫn luôn luôn

nảy sinh đồng thời tự giải quyết.

Vận động của vật chất còn do sự tác động qua lại giữa các yếu tố, các bộ

phận khác nhau trong bản thân sự vật, hay giữa sự vật này với sự vật kia.

2

Như vậy, nguồn gốc vận động là vận động tự thân, do mâu thuẫn bên trong,

do tác động qua lại giữa các yếu tố, hay giữa các sự vật với nhau.

3. Những hình thức vận động cơ bản của vật chất.

Ăngghen đã chia vận động thành năm hình thức cơ bản:

- Vận động cơ học, là sự dịch chuyển vị trí của các vật thể trong không

gian.

- Vận động vật lý, là sự vận động của các phân tử, nguyên tử, các

hạt cơ bản, vận động của điện tử, các quá trình nhiệt, điện …

- Vận động hóa học, là vận động của các quá trình hóa hợp, phân

giải các chất.

- Vận động sinh học, là sự biến đổi của các cơ thể sống.

- Vận động xã hội, là sự biến đổi của các chế độ xã hội.

Nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu những hình thức vận động, và chỉ có

thông qua nghiên cứu các hình thức vận động mới nắm được bản chất của sự vật.

4. Vận động và đứng im

Triết học Mác–Lênin cho rằng vận động là tuyệt đối, đứng im là tương đối.

+ Vận động là tuyệt đối, vì đó là phương thức tồn tại của vật chất, là thuộc

tính cố hữu của vật chất, nên không ở đâu, không lúc nào có vật chất mà lại không

có vận động. Do vậy, vận động là tuyệt đối.

+ Đứng im là tương đối, vì không có đứng im tương đối thì không thể có sự

vật cụ thể, riêng lẻ, xác định, do vậy không thể nhận thức được bất kỳ cái gì.

Nhưng đứng im chỉ là tương đối, vì nó chỉ xảy ra với một hình thức vận động, có

tính chất cá biệt; nó chỉ xảy ra trong một quan hệ nhất định, chứ không phải trong

mọi mối quan hệ cùng một lúc, và chỉ là biểu hiện một trạng thái vận động. Đó là

vận động trong thăng bằng, trong sự ổn định tương đối, bảo tồn cấu trúc, xác định

nó là nó, nó chưa là cái khác.

IV. KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN

1. Những quan niệm khác nhau

Các nhà triết học duy tâm cho rằng không gian, thời gian là hình thức tri giác

chủ quan của con người qui định.

Các nhà triết học duy vật siêu hình tuy thừa nhận không gian, thời gian tồn

tại khách quan nhưng không gắn với vật chất vận động.

2. Quan niệm của triết học Mác – Lênin

a) Khái niệm không gian, thời gian

+ Không gian là hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt quảng tính – sự

cùng tồn tại, kết cấu qui mô và tác động lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng.

+ Thời gian là hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt trường tình – độ dài

diễn biến của các quá trình, sự kế tiếp nhau vận động phát triển.

b) Quan hệ giữa không gian, thời gian với vật chất vận động

+ Không gian, thời gian gắn liền với vật chất vận động. Vật chất vận động

là vận động trong không gian và thời gian.

+ Không có không gian, thời gian tồn tại ngoài vật chất vận động. Không có

vật chất vận động ngoài không gian và thời gian.

c) Tính chất của không gian, thời gian

+ Tính khách quan

+ Tính vô tận, vô hạn

3

- Không gian có ba chiều: dài, rộng, cao

- Thời gian chỉ có một hướng: từ quá khứ đến tương lai

V. TÍNH THỐNG NHẤT VẬT CHẤT CỦA THẾ GIỚI

1. Những quan điểm khác nhau

Triết học duy tâm cho bản chất của thế giới là tinh thần, nên thế giới thống

nhất là thống nhất ở lĩnh vực tư tưởng, tinh thần.

Triết học duy vật cổ đại cho thế giới thống nhất ở một dạng vật cụ thể nào

đó như “nước” (Talét), “không khí” (Ana Ximen), “lửa” (Hêraclít),”nguyên tử”

(Đêmôcrít)

2. Quan điểm triết học Mác–Lênin

Xuất phát từ quan điểm: thế giới vật chất tồn tại khách quan, luôn vận động

và phát triển, đều có cùng một bản chất vật chất. Sự thống nhất của thế giới

được biểu hiện: Chỉ có một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất,

tồn tại khách quan độc lập với ý thức.

Thế giới vật chất là vô tận, vô hạn, không sinh, không diệt. Trong thế giới đó

không có gì khác ngoài quá trình vật chất vận động, chuyển hóa lẫn nhau, tất cả

đều là nguyên nhân, kết quả của nhau, và đều là vật chất.

Mỗi lĩnh vực của thế giới (tự nhiên, xã hội…) đều là những dạng cụ thể của

thế giới vật chất, nên chúng đều có nguồn gốc, quan hệ, liên hệ vật chất; đều có

tổ chức, kết cấu vật chất; và đều chịu sự chi phối bởi những quy luật khách quan

của thế giới vật chất.

VI. Ý THỨC, MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

1. Phạm trù ý thức

Triết học Mác–Lênin cho rằng, ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới

khách quan, hay ý thức chẳng qua chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan được di

chuyển vào trong đầu óc con người và cải biến đi.

2. Nguồn gốc, bản chất của ý thức

a) Nguồn gốc của ý thức

Ý thức ra đời từ hai nguồn gốc: nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội.

+ Nguồn gốc tự nhiên của ý thức, có hai yếu tố:

- Phải có bộ óc người là dạng vật chất phát triển caomới có sự ra đời của

ý thức.

- Phải có thế giới khách quan (tự nhiên, xã hội) tồn tại bên ngoài con

người, xem đó là đối tượng, nội dung của ý thức, không có thế giới khách quan thì

không có gì để nó phản ánh. Vậy nguồn gốc tự nhiên của ý thức là sự tương tác

giữa bộ óc người với thế giới khách quan.

+ Nguồn gốc xã hội của ý thức, cũng có hai yếu tố:

- Lao động. Nhờ lao động các giác quan của con người phát triển, cơ cấu

thức ăn thay đổi, thức ăn bằng thịt ngày càng tăng lên, bộ óc có điều kiện phát triển,

ý thức ra đời.

- Ngôn ngữ. Do yêu cầu của lao động, con người có quan hệ với nhau, tất

yếu nảy sinh nhu cầu giao tiếp, con người cần phải trao đổi kinh nghiệm, trao đổi

tư tưởng cho nhau. Chính nhu cầu đó đòi hỏi ngôn ngữ ra đời. Ngôn ngữ không chỉ

có chức năng thông tin kinh nghiệm, tình cảm, mà còn là công cụ của tư duy, diễn

4

đạt sự hiểu biết của con người, nó trở thành tín hiệu vật chất của ý thức. Không có

hệ thống tín hiệu này thì cũng không có sự ra đời của ý thức.

b) Bản chất của ý thức

Bản chất của ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào trong bộ óc

người một cách năng động, sáng tạo.

Phản ánh của ý thức mang tính chủ động, tích cực, sáng tạo. Nó không phản

ánh y nguyên, mà phản ánh có chọn lọc theo mục đích, yêu cầu lợi ích của con

người, có dự báo những khía cạnh mới, thuộc tính mới.

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

a) Những quan điểm khác nhau

Chủ nghĩa duy tâm đã tuyệt đối hóa vai trò của ý thức, cho ý thức là cái có

trước, vật chất là cái có sau, ý thức quyết định vật chất, sáng tạo ra vật chất.

Chủ nghĩa duy vật tầm thường cho rằng, vật chất có trước, quyết định ý thức

và không thấy được vai trò tác động trở lại của ý thức đối với vật chất.

b) Quan điểm triết học Mác–Lênin

Triết học Mác–Lênin khẳng định, trong mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

thì vật chất quyết định ý thức và ý thức có tác động trở lại vật chất. Vật chất

quyết định ý thức được thể hiện ở những mặt sau:

- Vật chất là tiền đề, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại, phát triển của ý

thức.

- Điều kiện vật chất như thế nào thì ý thức như thế đó.

- Vật chất phát triển đến đâu thì ý thức hình thành, phát triển đến đó.

- Vật chất biến đổi thì ý thức biến đổi theo.

Triết học Mác–Lênin cũng vạch rõ, ý thức cũng có tác động trở lại đối với

vật chất. Sự tác động đó được biểu hiện ở chỗ:

- Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào óc con người, giúp con

người hiểu được bản chất, quy luật vận động phát triển của sự vật, hiện tượng.

Trên cơ sở đó hình thành phương hướng, mục tiêu và những phương pháp, biện

pháp thực hiện mục tiêu đó.

- Trong hoạt động thực tiễn, sự vật bộc lộ nhiều khả năng, nhờ có ý thức,

con người biết lựa chọn những khả năng đúng, phù hợp, mà thúc đẩy sự vật phát

triển, đi lên. Nói tới vai trò của ý thức về vật chất là nói tới vai trò hoạt động thực

tiễn của con người, vì ý thức tự nó không thể thực hiện được gì hết. Ý thức chỉ có

tác dụng đối với tồn tại khi nó được thực hiện trong thực tiễn, thông qua thực tiễn.

ĐỀ TÀI XÊMINA

1. Hãy làm rõ nội dung, ý nghĩa định nghĩa vật chất của Lênin.

2. Hãy làm rõ mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức, từ đó rút ra

ý nghĩa phương pháp luận của nó?

5

BÀI 2

NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN

CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

I. HAI NGUYÊN LÝ TỔNG QUÁT CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. Mối liên hệ phổ biến

+ Triết học Mác–Lênin cho rằng, thế giới có vô vàn các sự vật, hiện tượng,

nhưng chúng lại thống nhất với nhau ở tính vật chất, nên tất yếu giữa chúng phải

có mối liên hệ với nhau. Những mối liên hệ đó có tính khách quan, phổ biến vì đó

là những cái vốn có của các sự vật, hiện tượng, nó không phụ thuộc vào ý muốn

chủ quan của con người, hay thần linh thượng đế, và chỉ có liên hệ với nhau sự

vật mới tồn tại, vận động, phát triển.

+ Những mối liên hệ còn có tính phổ biến, vì không phải chỉ có các sự vật, hiện

tượng liên hệ với nhau, mà các yếu tố, bộ phận, cấu thành sự vật, hiện tượng cũng

liên hệ với nhau còn có tính đa dạng, muôn hình, muôn vẻ.

2. Sự phát triển

+ Triết học Mác–Lênin cho rằng, các sự vật, hiện tượng không những có mối

liên hệ biện chứng mà còn còn luôn luôn vận động, phát triển không ngừng. Phát

triển là khuynh hướng chung của thế giới. Vận động và phát triển không phải là

đồng nghĩa với nhau. Vận động diễn ra theo nhiều khuynh hướng, còn phát triển chỉ

phản ánh một khuynh hướng vận động, vận động đi lên, từ thấp đến cao, từ đơn

giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Phát triển là khuynh

hướng chung có tính phổ biến.

+ Vậy phát triển có tính chất phổ biến, được thể hiện cả trong tự nhiên, xã

hội và tư duy. Nguyên nhân của sự phát triển là do sự liên hệ, tác động qua lại

giữa các mặt, các yếu tố trong lòng các sự vật, hiện tượng, chứ không phải do bên

ngoài áp đặt, và cũng không phải do ý muốn chủ quan của con người tạo ra.

II. THẾ GIỚI VẬN ĐỘNG PHÁT TRIỂN THEO QUY LUẬT

1. Phạm trù quy luật

Quy luật là mối liên hệ bản chất, tất nhiên, phổ biến và được lặp đi, lặp lại

giữa các mặt, các yếu tố trong cùng một sự vật, hiện tượng, hay giữa các sự vật,

hiện tượng cùng loại.

2. Quy luật tự nhiên và quy luật xã hội

+ Quy luật tự nhiên diễn ra một cách tự động (tự phát), thông qua sự tác động

của các lực lượng tự nhiên, còn quy luật xã hội được hình thành và tác động thông

qua hoạt động của con người; nó là sản phẩm khách quan của chính hoạt động đó.

+ Quy luật xã hội thường biểu hiện ra như một xu hướng, có tính định

hướng, chứ không biểu hiện ra như một quan hệ trực tiếp xác định cho từng việc,

từng người. Các sự kiện trong đời sống xã hội, nếu xảy ra trong thời gian càng dài,

không gian càng rộng, thì tính quy luật của nó biểu hiện càng rõ.

3. Tính khách quan của quy luật và vai trò của con người

+ Nói đến quy luật là nói đến tính khách quan vốn có vì đó là những mối liên

hệ bản chất, tất nhiên vốn có của sự vật, hiện tượng trong thế giới. Không một ai,

một giai cấp nào, sáng tạo ra hay xóa bỏ quy luật theo ý muốn chủ quan của mình

được.

6

+ Thực tế lịch sử cho thấy, khi con người chưa nhận thức được quy luật

hoặc hành động tùy tiện bất chấp quy luật, thì sẽ bị quy luật “trả thù”. Ngược lại,

khi con người đã nhận thức được quy luật khách quan, chủ động tự giác hành

động theo quy luật khách quan một cách tích cực, sáng tạo, thì con người trở thành

tự do.

II. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (gọi tắt là quy luật

mâu thuẫn)

Quy luật này vạch ra nguồn gốc, động lực của sự vận động và phát triển.

Muốn hiểu được quy luật này phải hiểu được khái niệm mâu thuẫn biện chứng.

a) Mâu thuẫn biện chứng

+ Thế nào là mâu thuẫn biện chứng ? Mâu thuẫn biện chứng là mâu thuẫn

trong đó bao hàm sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập. Các mặt đối lập

liên hệ với nhau, thâm nhập vào nhau, tác động qua lại lẫn nhau, làm tiền đề tồn

tại cho nhau, nhưng lại bài trừ, phủ định lẫn nhau.

+ Mâu thuẫn biện chứng là mâu thuẫn khách quan phổ biến, là mâu thuẫn

vốn có của các sự vật, hiện tượng, chứ không phải gán ghép từ bên ngoài. Không

có sự vật, hiện tượng nào lại không bao hàm mâu thuẫn. Chính những mâu thuẫn

này là nguồn gốc, động lực của sự phát triển. Nghiên cứu sự vật, hiện tượng phải

nghiên cứu những mâu thuẫn của nó.

b) Những nội dung cơ bản của quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt

đối lập

+ Sự vật nào cũng là thể thống nhất của các mặt đối lập.

+ Các mặt đối lập trong mỗi sự vật vừa thống nhất với nhau vừa đấu tranh

với nhau.

+ Đấu tranh của các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự phát triển.

Sự vật là thể thống nhất của các mặt đối lập, chừng nào thể thống nhất này còn

tồn tại thì sự vật còn tồn tại.

Đấu tranh của các mặt đối lập làm cho thể thống nhất cũ bị phá vỡ, thể

thống nhất mới được xác lập, sự vật phát triển. Lênin nói: “Sự phát triển là một

cuộc “đấu tranh” giữa các mặt đối lập”.

+ Đấu tranh của các mặt đối lập là tuyệt đối, còn thống nhất là tương đối.

c) Một số loại mâu thuẫn

+ Mâu thuẫn bên trong và bên ngoài.

+ Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản.

+ Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu.

+ Mâu thuẫn đối kháng và không đối kháng.

d) Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật mâu thuẫn

Giải quyết mâu thuẫn phải theo phương thức đấu tranh các mặt đối lập, chứ

không theo hướng dung hòa các mặt đối lập. Đó là sự khác nhau căn bản giữa

người cách mạng và người cải lương, cơ hội trong cuộc đấu tranh giải quyết các

mâu thuẫn xã hội trong xã hội có giai cấp.

2. Quy luật từ những thay đổi dần dần về lượng dẫn đến sự thay đổi về

chất và ngược lại (gọi tắt là quy luật lượng – chất)

Quy luật này vạch ra cách thức của sự vận động và phát triển.

a) Những nội dung cơ bản của quy luật

Mọi sự vật, hiện tượng là thể thống nhất của hai mặt đối lập lượng và chất.

7

+ Chất của sự vật là tổng hợp những thuộc tính khách quan vốn có của các

sự vật, hiện tượng, nói lên nó là cái gì, để phân biệt nó với cái khác.

+ Lượng của sự vật là khái niệm biểu thị những con số của các yếu tố, các

thuộc tính cấu thành nó: về độ lớn: to–nhỏ; quy mô: lớn–bé; trình độ: cao–thấp;

tốc độ: nhanh–chậm; màu sắc: đậm–nhạt… Lượng là cái vốn có khách quan của

sự vật.

b) Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất

+ Sự vật bao giờ cũng là sự thống nhất của hai mặt đối lập lượng và chất,

lượng nào, chất ấy, chất nào, lượng ấy. Không có chất, lượng nói chung tồn tại

tách rời nhau.

+ Sự thống nhất giữa lượng và chất được thể hiện trong giới hạn nhất định

gọi là “độ”. Vậy “độ” là giới hạn trong đó có sự thống nhất giữa lượng và chất,

hay “độ” là giới hạn mà ở đó đã có sự biến đổi về lượng nhưng chưa có sự thay

đổi về chất.

+ Sự vật biến đổi chính là chất lượng biến đổi, nhưng chất là mặt tương đối

ổn định, lượng là mặt biến động hơn. Lượng biến đổi trong giới hạn “độ” thì sự

vật chưa biến đổi, nhưng lượng biến đổi vượt “độ” thì nhất định gây nên sự biến

đổi về chất. Chất biến đổi thì sự vật biến đổi, chất biến đổi thì gọi là “nhảy vọt”.

Nhảy vọt là bước ngoặt của sự thay đổi về lượng đã đưa đến sự thay đổi về chất,

sự vật cũ mất đi, sự vật mới ra đời. Nhảy vọt xảy ra tại “điểm nút”. Điểm nút là

tột đỉnh của giới hạn mà tại đó đã diễn ra sự nhảy vọt.

+ Lượng chuyển thành chất phải có điều kiện. Không phải cứ tăng thêm về

lượng ở bất kỳ điều kiện nào cũng đưa đến sự thay đổi về chất. Nước sôi ở 100 0C

bốc thành hơi chỉ trong điều kiện áp suất bình thường…

Chất mới ra đời đòi hỏi lượng mới, đó là chiều ngược lại của mối quan hệ

giữa lượng và chất. Thật vậy, sau khi chất mới ra đời, do sự biến đổi dần dần của

lượng gây ra thì chất mới lại quy định sự biến đổi về lượng. Sự quy định đó thể

hiện ở chỗ: làm cho quy mô, tốc độ, nhịp điệu, giới hạn phát triển về lượng thay

đổi.

c) Những hình thức của bước nhảy

+ Bước nhảy trong tự nhiên khác với bước nhảy trong xã hội. Bước nhảy

trong tự nhiên có tính tự phát (tự động) không cần thông qua hoạt động của con

người. Khi lượng biến đổi đạt tới điểm nút thì bước nhảy được thực hiện. Còn

trong xã hội, bước nhảy chỉ được thực hiện thông qua hoạt động của con người.

+ Bước nhảy còn có sự khác nhau về quy mô và hình thức. Có những bước

nhảy lớn làm thay đổi toàn bộ một hình thái kinh tế–xã hội, nhưng lại có những

bước nhảy nhỏ chỉ làm thay đổi từng lĩnh vực của đời sống, từng thời kỳ, giai

đoạn trong một chế độ xã hội. Song bước nhảy nào cũng là kết quả của quá trình

thay đổi về lượng.

+ Bước nhảy còn có sự khác nhau về tốc độ–nhịp điệu, có những bước nhảy

diễn ra trong thời gian ngắn đã làm thay đổi căn bản sự vật, gọi là bước nhảy đột

biến. Có những bước nhảy diễn ra trong thời gian dài, thậm chí rất lâu dài gọi là

bước nhảy dần dần. Bước nhảy dần dần làm cho sự vật biến đổi chậm chạp, từ

từ .

d) Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật

Về nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn phải khắc phục cả hai khuynh

hướng “tả” khuynh và hữu khuynh.

8