Bài giảng sinh thái biển và ven bờ

Tr−êng ®¹i häc thñy lîi - viÖn nghiªn cøu thñy lùc delft

BμI GI¶NG

SINH THÁI BIỂN VÀ VEN BỜ

So¹n th¶o : PGS. TS. Lª §×nh Thµnh

Trî gióp : TS. Jeroen Wijsman, TS. Mindert de Vries

tμi liÖu tham kh¶o

1. Ch−¬ng tr×nh khoa häc vµ c«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc KT-02, B¶o vÖ m«i tr−êng vµ Ph¸t

triÓn bÒn v÷ng, Hµ Néi 1995.

2. Lª Diªn Dùc, KiÓm kª ®Êt ngËp n−íc ViÖt Nam, Hµ Néi 1991.

3. NguyÔn Ngäc Anh, §¸nh gi¸ t¸c ®éng cña hai c«ng tr×nh DÇu TiÕng vµ TrÞ An ®Õn

t×nh h×nh x©m nhËp mÆn ë h¹ l−u.

4. Ng©n hµng ThÕ giíi, Ng©n hµng Ph¸t triÓn Ch©u A’, FAO, UNDP, ViÖt Nam- §¸nh

gi¸ tæng quan vÒ ngµnh Thñy lîi, Hµ Néi 1996.

5. Vò Trung T¹ng, C¬ së sinh th¸i häc, NXB Gi¸o dôc, 2000

6. NguyÔn V¨n Tuyªn, Sinh th¸i vµ M«i tr−êng, NXB Gi¸o dôc, 2000

7. Phïng Ngäc §Ünh, Tµi nguyªn biÓn ®«ng ViÖt Nam, NXB Gi¸o duc, 1999

8. Lª §×nh Thµnh, Environmental and Ecological Aspects in Estuary and Coastal Areas

of Vietnam, Workshop in Upgrading the training capacity on coastal engineering at

HWRU, 1999.

9. Asian Development Bank, Coastal and Marine Environmental Management for Ha

Long Bay, SRVN, 1995

10. J.L Chapman, M.J Reiss, Ecology: Principles and Applications, Cambridge

University Press, 2001

11. Jeffrey S. Levinton, Marine Biology: Function, Biodiversity, Ecology, Second

Edition, Oxford University Press, 2001

12. Carol M. Lalli, Timothy R. Parsons, Biology Oceanography, Pergamon Press, 1996

13. Gilbert Barnabe’ and Regine Barnabe’ – Quet, Ecology and Management of Coastal

Water: The Aquatic Environment, Praxis Publishing, 2000

14. James Perry, Elizabeth Vanderklein, Water Quality: Management of a Natural

Resource, 1996

15. Ton That Phap, Management of Biological Resources in Tamgiang lagoon from a

socio-economic cultural Viewpoint, 2000

16. FAO- Regional Wood Energy DevelopmentProgramme in Asia, Mangrove

production and protection: A changing resource system: Case study in Can Gio

district, Vietnam, 1993.

17. Australian Institue of Marine Science and others, Project PN 9412: Mixed Shrimp

Farming – Mangrove Forestry Models in the Me Kong Delta, 1999.

ii

Môc lôc

giíi thiÖu

phÇn 1 kh¸i qu¸t chung vÒ sinh th¸i

Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ sinh th¸i häc

1.1 Giíi thiÖu. ................................................................................................... 3

1.3 C¸c nh©n tè m«i tr−êng................................................................................ 9

1.4 N¬i sèng.... ................................................................................................ 15

1.5 Sù thÝch nghi.............................................................................................. 18

1.6 C©u hái vµ th¶o luËn .................................................................................. 18

Ch−¬ng 2: QuÇn thÓ vµ quÇn x·

2.1 §éng lùc häc quÇn thÓ ............................................................................... 19

2.2 Sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c loµi ......................................................................... 26

2.3 BËc dinh d−ìng.......................................................................................... 30

2.4 QuÇn x·.... ................................................................................................. 36

phÇn 2 sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Ch−¬ng 3: M«i tr−êng biÓn

3.1 Giíi thiÖu chung ........................................................................................ 42

3.2 C¸c ®Æc tr−ng v« sinh cña n−íc biÓn .......................................................... 55

3.3 C©u hái th¶o luËn....................................................................................... 68

Ch−¬ng 4: Thùc vËt phï du vµ n¨ng suÊt s¬ cÊp

4.1 Sù ph©n lo¹i............................................................................................... 69

4.2 C¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp mÉu .................................................................. 74

4.3 S¶n phÈm s¬ cÊp ........................................................................................ 76

4.4 C©u hái th¶o luËn

Ch−¬ng 5: §éng vËt phï du

5.1 Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i............................................................................... 90

5.2 C¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp mÉu ................................................................ 100

5.3 Ph©n bè theo ®éng vËt phï du theo chiÒu s©u ........................................... 101

5.4 Thay ®æi kiÓu theo thêi gian .................................................................... 106

5.5 C©u hái vµ th¶o luËn ................................................................................ 108

Ch−¬ng 6: Sinh vËt tr«i næi

6.1 Ph©n lo¹i......................................................................................................109

6.2 C¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp mÉu ................................................................ 121

6.3 C©u hái vµ th¶o luËn ................................................................................ 122

Ch−¬ng 7: Sinh vËt ®¸y

7.1 Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i............................................................................. 123

7.2 Ph−¬ng ph¸p thu thËp mÉu....................................................................... 133

Ch−¬ng 8: Dßng n¨ng l−îng vµ chu tr×nh kho¸ng chÊt

8.1 M¹ng l−íi thøc ¨n.................................................................................... 136

8.2 C¸c chu tr×nh kho¸ng chÊt (C, N, P)......................................................... 142

8.3 C©u hái vµ th¶o luËn ................................................................................ 150

Ch−¬ng 9: C¸c quÇn x· sinh vËt ®¸y

9.1 M«i tr−êng vïng triÒu..................................................................................151

9.2 C¸c vïng cöa s«ng (Estuaries) ................................................................. 154

9.3 C¸c r¹n san h« (Coral reefs)..................................................................... 159

9.4. §Çm lÇy ngËp mÆn (Mangrove swamps) ................................................ 169

9.5 biÓn s©u (Deep sea).................................................................................. 173

9.6 C©u hái vµ th¶o luËn ................................................................................ 181

Ch−¬ng 10: T¸c ®éng cña con ng−êi

10.1. T¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn c¸c hÖ sinh th¸i n−íc................................ 182

10.2. T¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn vïng cöa s«ng vµ vïng ven biÓn ............... 183

10.3. ¶nh h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng con ng−êi ®Õn hÖ sinh th¸i biÓn............... 187

10.4 B¶o tån biÓn vµ hÖ sinh th¸i biÓn............................................................ 193

10.5 c¸c hÖ sinh th¸i vµ m«i tr−êng ven biÓn ®iÓn h×nh ë viÖt nam................. 195

10.6 C©u hái th¶o luËn................................................................................... 200

phÇn 3 thùc tËp vµ bµi tËp lín

1. X¸c ®Þnh vÊn ®Ò nghiªn cøu

2. Thùc tËp vµ thu thËp th«ng tin sè liÖu

3. øng dông

4. LËp b¸o c¸o

Tµi liÖu tham kh¶o

C¸c phô lôc

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

Lêi giíi thiÖu

Tµi liÖu bµi gi¶ng sinh th¸i biÓn vµ ven bê ®−îc so¹n th¶o nµy lµ mét phÇn cña dù

¸n "N©ng cao n¨ng lùc ®µo t¹o ngµnh Kü thuËt bê biÓn t¹i Tr−êng §¹i häc Thuû lîi".

Sinh th¸i biÓn vµ ven bê lµ mét trong nh÷ng m«n häc míi trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o

cña ngµnh nµy vµ nã sÏ ®−îc giíi thiÖu cho sinh viªn ngµnh Qu¶n lý vïng bê biÓn cña

Khoa Kü thuËt bê biÓn thuéc Tr−êng §¹i häc Thuû lîi.

Môc tiªu cña m«n häc nµy lµ cung cÊp cho sinh viªn ngµnh Qu¶n lý vïng bê biÓn:

(i)- Sù hiÓu biÕt kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ sinh th¸i häc,

(ii)- KiÕn thøc vÒ chøc n¨ng sinh th¸i cña c¸c loµi, quÇn thÓ, sù t−¬ng t¸c gi÷a chóng

vµ chøc n¨ng cña m¹ng l−íi thøc ¨n,

(iii)- Sù hiÓu biÕt vÒ mèi quan hÖ gi÷a hÖ sinh vËt vµ c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng,

(iv)- Sù hiÓu biÕt vÒ qu¸ tr×nh sinh th¸i häc liªn quan ®Õn vïng bê biÓn,

(v)- HiÓu biÕt tÇm quan träng sinh th¸i häc cña vïng bê biÓn vµ ®Çm lÇy,

(vi)- HiÓu biÕt ®Ó ¸p dông nh÷ng kiÕn thøc vÒ kh¸i niÖm sinh th¸i häc bê biÓn vµo

thùc tÕ.

M«n häc nµy ®−îc chia lµm 3 phÇn. PhÇn mét gi¶i quyÕt kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ sinh

th¸i häc. Sinh viªn sÏ ®−îc giíi thiÖu kh¸i niÖm vÒ c¸c loµi, ®éng lùc häc quÇn thÓ vµ

chøc n¨ng quÇn x·. PhÇn thø hai tËp trung ®Æc biÖt vµo sinh th¸i biÓn vµ bê biÓn tõ m«i

tr−êng sinh häc, thùc vËt phï du, ®éng vËt næi, m¹ng l−íi thøc ¨n cho ®Õn céng ®ång

c¸c sinh vËt ®¸y. PhÇn thø ba dµnh cho nghiªn cøu tham quan thùc tÕ øng dông ë ViÖt

Nam cã liªn quan ®Õn nh÷ng kiÕn thøc ë phÇn mét vµ phÇn hai.

1

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

PHÇN I

Kh¸i qu¸t chung vÒ sinh th¸i

2

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

Ch−¬ng 1

tæng quan vÒ Sinh th¸i häc

1.1 Giíi thiÖu

Sinh th¸i häc xuÊt ph¸t tõ hai tõ tiÕng Hy L¹p “oikos” cã nghÜa lµ nhµ, n¬i mµ

chóng ta sèng vµ tõ “logos” nghÜa lµ sù hiÓu biÕt.

Nãi chung, chóng ta cã thÓ ®Þnh nghÜa sinh th¸i häc lµ m«n khoa häc nghiªn cøu

sù ¶nh h−ëng cña c¸c sinh vËt víi nhau vµ víi m«i tr−êng. Trong ®Þnh nghÜa nµy m«i

tr−êng bao gåm tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn tù nhiªn nh− n−íc, ®Êt, khÝ hËu, c¸c sinh vËt

sèng kh¸c vµ c¸c ¶nh h−ëng cña chóng víi nhau.

Th«ng th−êng, sinh th¸i häc cã thÓ chia thµnh sinh th¸i häc trªn c¹n vµ sinh th¸i

häc biÓn, trong ®ã:

+ Sinh th¸i häc trªn c¹n nghiªn cøu sù ¶nh h−ëng lÉn nhau gi÷a c¸c sinh vËt vµ

m«i tr−êng trªn c¹n cña chóng.

+ Sinh th¸i häc biÓn nghiªn cøu sù ¶nh h−ëng lÉn nhau gi÷a c¸c sinh vËt vµ m«i

tr−êng tù nhiªn cña biÓn vµ ven biÓn.

H×nh 1.1: S¬ ®å m« t¶ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a mét sè yÕu tè cña m«i tr−êng ®Õn mét sinh vËt. Trong s¬ ®å nµy, sinh vËt trung t©m lµ ®éng vËt ¨n thÞt, nh−ng ®Ó tæng qu¸t ho¸, tõ “con måi” ®−îc hiÓu lµ thøc ¨n cho ®éng vËt ¨n thÞt cßn ®èi víi thùc vËt, “con måi” cã nghÜa lµ ¸nh s¸ng vµ chÊt dinh d−ìng. S¬ ®å trªn ®−îc ®¬n gi¶n ho¸ c¸c mèi quan hÖ hai chiÒu nh−ng trong thùc tÕ, c¸c mèi quan hÖ sinh th¸i gi÷a sinh vËt vµ m«i

tr−êng lµ quan hÖ ®a chiÒu.

3

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

Nguån gèc cña sinh th¸i häc b¾t ®Çu tõ lÞch sö tù nhiªn, l©u ®êi nh− tuæi cña loµi

ng−êi. Nh÷ng bé téc nguyªn thuû phô thuéc vµo s¨n b¾n, ®¸nh b¾t c¸ vµ thu l−îm thøc

¨n, hä cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt chi tiÕt n¬i nh÷ng con måi cña hä sèng ë ®©u vµ xuÊt

hiÖn vµo lóc nµo. Sù h×nh thµnh nÒn n«ng nghiÖp ®· lµm t¨ng nhu cÇu cÇn thiÕt nghiªn

cøu sinh th¸i häc vÒ thùc vËt vµ sinh vËt nu«i trong nhµ.

Mét ®Þnh nghÜa chung vÒ “Sinh th¸i häc“ ®−îc nhµ khoa häc ng−êi §øc tªn lµ

Ernst Haeckel lÇn ®Çu tiªn sö dông vµo n¨m 1869. ¤ng ®· m« t¶ sinh th¸i häc nh−

“khÝa c¹nh bªn trong cña cuéc sèng h÷u c¬” vµ “ lµ sù hiÓu biÕt vÒ tæng mèi quan hÖ

cña c¸c sinh vËt víi thÕ giíi vËt chÊt bªn ngoµi ®Õn ®iÒu kiÖn tån t¹i v« c¬ vµ h÷u c¬”.

Charles Elton viÕt trong cuèn s¸ch cña m×nh vµo n¨m 1972 r»ng sinh th¸i häc “ lµ

sù nghiªn cøu ph¶n øng cña ®éng vËt vµ thùc vËt ®Õn m«i tr−êng sèng vµ thãi quen cña

chóng”.

N¨m 1985, Krebs ®· ®Þnh nghÜa sinh th¸i häc lµ “sù nghiªn cøu mét c¸ch khoa

häc mèi t−¬ng t¸c lÉn nhau quyÕt ®Þnh ®Õn sù ph©n bè vµ ®a d¹ng cña c¸c sinh vËt”.

Ngµy nay, sinh th¸i häc ®−îc hiÓu nh− mét trß ch¬i l¾p h×nh khæng lå. ë ®©y, mçi

mét sinh vËt nµy ®Òu cã nh÷ng nhu cÇu ®ßi hái cho sù sèng mµ rÊt nhiÒu c¸c c¸ thÓ

kh¸c trong vïng phèi hîp víi chóng. Tõ ®ã, hÇu hÕt sù nghiªn cøu sinh th¸i häc lµ tr¶

lêi cho nh÷ng c©u hái “ V× sao sinh vËt nµy sèng hoÆc ph¸t triÓn ë ®©y mµ kh«ng ph¶i ë

chç kh¸c? HoÆc "V× sao sinh vËt hoÆc c¸c loµi chóng ta ®ang nghiªn cøu l¹i sèng?”,

M«i tr−êng ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn c¸c sinh vËt ? ng−îc l¹i c¸c sinh vËt ¶nh h−ëng

nh− thÕ nµo tíi m«i tr−êng cña chóng?

Tr¸i ®Êt cña chóng ta bao gåm khÝ quyÓn (kh«ng khÝ), th¹ch quyÓn (®Êt), thuû

quyÓn (n−íc) vµ sinh quyÓn (sù sèng). Sinh quyÓn lµ tæng hîp c¸c vËt thÓ sèng liªn kÕt

víi m«i tr−êng cña chóng.

Còng cã thÓ coi sinh quyÓn lµ toµn bé hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt nh− vá tr¸i ®Êt, n-

−íc vµ kh«ng khÝ mµ trong ®ã sinh vËt tån t¹i, lµ tæng cña c¸c vËt thÓ sèng trªn tr¸i ®Êt.

Sinh vËt häc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña nh÷ng thùc thÓ sèng ë c¸c møc tæng hîp

kh¸c nhau, tõ nghiªn cøu nh÷ng ph©n tö sinh vËt cho ®Õn nghiªn cøu sinh quyÓn phøc

t¹p. Cßn sinh th¸i häc gi¶i quyÕt c¬ b¶n mèi thèng nhÊt ë møc cao h¬n nh− nghiªn cøu

quÇn x·, quÇn thÓ vµ hÖ sinh th¸i.

4

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

Sinh quyÓn

*HÖ sinh th¸i

*QuÇn x·

*QuÇn thÓ

HÖ thèng sinh vËt Møc ®é tæng hîp t¨ng

C¸c c¬ quan

C¸c m«

C¸c tÕ bµo

C¸c h¹t c¬ quan d−íi tÕ bµo

Ph©n tö

1.2.1 §Þnh nghÜa

Loµi lµ mét nhãm gåm mét hay nhiÒu quÇn thÓ sinh vËt sinh sèng mµ kh¸c biÖt

vÒ b¶n chÊt víi tÊt c¶ sinh vËt kh¸c. C¸c c¸ thÓ cña cïng mét loµi cã kh¶ n¨ng sinh s¶n

ra mét thÕ hÖ míi khoÎ m¹nh.

hoÆc: Loµi lµ mét nhãm c¸c c¸ thÓ gièng nhau, cã xu h−íng giao phèi vµ sinh s¶n ra

thÕ hÖ míi khoÎ m¹nh. Chóng ta th−êng thÊy loµi ®−îc m« t¶ kh«ng ph¶i b»ng sù kh¸c

nhau vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n (mét loµi sinh häc) mµ bëi d¹ng cña chóng (thuéc vÒ mÆt

cÊu tróc gi¶i phÉu).

§é phong phó loµi hay ®a d¹ng loµi lµ mét phÐp ®o sè loµi cã trong mét quÇn x·.

1.2.2 C¸c thuËt ng÷

Sinh quyÓn bao gåm rÊt nhiÒu c¸c loµi liªn quan nhiÒu hoÆc Ýt lÉn nhau. Sù ph©n

lo¹i lµ khoa häc ph©n nhãm c¸c loµi kh¸c nhau theo mét hÖ thèng t−¬ng t¸c mµ trong

®ã c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c loµi ®−îc quan t©m nhiÒu nhÊt. CÊp ph©n lo¹i cao nhÊt lµ

cÊp giíi. Sinh quyÓn bao gåm n¨m giíi.

1. Giíi sinh vËt ( Monera): lµ mét giíi duy nhÊt bao gåm c¸c sinh vËt nh©n

s¬, chóng cã mét v¸ch tÕ bµo vµ thiÕu c¶ mµng nh©n lÉn d¹ng ®a tÕ bµo. C¸c

nhãm kh¸c thuéc giíi Monera bao gåm vi khuÈn lam (sinh vËt tù d−ìng) vµ vi

khuÈn thËt (sinh vËt dÞ d−ìng).

2. Giíi sinh vËt nguyªn sinh (Protista): lµ giíi sinh vËt nh©n chuÈn l©u ®êi

nhÊt, bao gåm c¸c lo¹i nhãm sinh vËt nh©n chuÈn (®¬n bµo – thuéc - ®a tÕ

bµo?), dÞ d−ìng dinh d−ìng, tù d−ìng dinh d−ìng vµ c¶ hai d¹ng. Cã lÏ lµ ®Þnh

nghÜa chÝnh x¸c nhÊt vÒ sinh vËt nh©n chuÈn kh«ng ph¶i lµ nÊm, ®éng vËt hoÆc

thùc vËt.

5

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

3. Giíi NÊm (Fungi): Lµ mét sinh vËt nh©n chuÈn, dÞ d−ìng, th−êng lµ

nhãm ®a tÕ bµo cã c¸c tÕ bµo, cã cÊu t¹o ®a h¹t nh©n bao gåm c¸c tÕ bµo víi

thµnh tÕ bµo. Chóng lÊy n¨ng l−îng tõ sù ph©n huû x¸c chÕt, sinh vËt thèi r÷a

vµ hÊp thô chÊt dinh d−ìng tõ c¸c sinh vËt ®ã. Mét vµi nÊm lµ nguyªn nh©n cña

bÖnh tËt (bÖnh lan nhiÔm men, bÖnh gØ s¾t vµ bÖnh than), trong khi nh÷ng loµi

nÊm kh¸c l¹i cã Ých cho viÖc n−íng, ñ hay pha chÕ nh− lµ thøc ¨n, d−îc phÈm

vµ c¸c nguån ®Ó t¹o ra thuèc kh¸ng sinh.

4. Thùc vËt (Plantae): Thùc vËt kh«ng cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®éng tù do.

Chóng lµ nh÷ng sinh vËt nh©n chuÈn ®a tÕ bµo mµ s¶n sinh ra n¨ng l−îng bëi

qu¸ tr×nh quang hîp vµ cã c¸c tÕ bµo xenlulo. Thùc vËt lµ nguån s¶n sinh oxy,

thøc ¨n vµ quÇn ¸o/vËt liÖu x©y dùng còng nh− c¸c lo¹i gia vÞ, thuèc nhuém vµ

d−îc phÈm.

5. §éng vËt ( Animals) lµ sinh vËt nh©n chuÈn dÞ d−ìng ®a tÕ bµo cã kh¶

n¨ng chuyÓn ®éng trong suèt thêi gian sèng cña chóng, chóng cã nh÷ng tÕ bµo

thiÕu v¸ch ng¨n. §éng vËt cho chóng ta thøc ¨n, quÇn ¸o, chÊt bÐo, dÇu th¬m,

cã tÝnh gÇn gòi th©n thiÖn vµ søc lao ®éng.

Loµi lµ mét ®¬n vÞ ph©n lo¹i. TÊt c¶ c¸c c¸ thÓ cña mét loµi ®Òu cã cïng

mét tªn khoa häc chung. Nãi chung tªn nµy bao gåm hai tõ Latin. ThuËt ng÷

®Çu tiªn chØ hä vµ tõ thø hai chØ tªn loµi. VÝ dô, Mytilus edulis (con trai xanh):

Mytilus lµ hä cña loµi nµy.

6

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

a- Thùc vËt

TËp hîp ngµnh

(Thùc vËt)

≈ 275.000 loµi

Líp

Angiopermae

(Thùc vËt cã hoa)

≈ 235.000 loµi

Ngµnh

Tracheophyta

(Thùc vËt cã m¹ch)

≈ 235.000 loµi

Bé

Rosales

Hoa hång vµ c¸c c©y t−¬ng tù

≈ 18.000 loµi

Hä

Rosaceae

≈ 3.500 loµi

Chi

Rosa

≈ 500 loµi

Loµi

Rosa gallica

Hoa hång rªu

(More specific: Cã nhiÒu nÐt riªng biÖt; Less specific: Ýt nÐt riªng biÖt )

H×nh 1.2: Sù ph©n lo¹i cña thùc vËt. H·y chó ý ®Õn sè l−îng thùc vËt trong mçi cÊp

ph©n lo¹i. TËp hîp loµi ngµnh cã nhiÒu lo¹i thùc vËt h¬n so víi loµi. H×nh ¶nh nµy

®−îc lÊy tõ cuèn “Cuéc sèng: Sinh vËt häc” cña Purves vµ nnk, t¸i b¶n lÇn thø 4 do

Sinauer Associates vµ WH Freeman.

7

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

b- §éng vËt

TËp hîp ngµnh

(Thùc vËt)

≈ 275.000 loµi

Líp

Angiopermae

(Thùc vËt cã hoa)

≈ 235.000 loµi

Ngµnh

Tracheophyta

(Thùc vËt cã m¹ch)

≈ 235.000 loµi

Bé

Rosales

Hoa hång vµ c¸c c©y t−¬ng tù

≈ 18.000 loµi

Hä

Rosaceae

≈ 3.500 loµi

Chi

Rosa

≈ 500 loµi

Loµi

Rosa gallica

Hoa hång rªu

(More specific: Cã nhiÒu nÐt riªng biÖt; Less specific: Ýt nÐt riªng biÖt )

H×nh 1.3 Ph©n lo¹i mét loµi ®éng vËt. H·y chó ý ®Õn nh÷ng ®iÓm gièng nhau gi÷a tËp

hîp ngµnh ®éng vËt vµ tËp hîp ngµnh ®éng vËt ë trªn. H×nh ¶nh nµy ®−îc lÊy tõ cuèn

“Cuéc sèng: Sinh vËt häc” cña Purves vµ nnk, t¸i b¶n lÇn thø 4 do Sinauer Associates

vµ WH Freeman.

8

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

C¸ myxin

C¸ r«

Phæi

Hµm

L«ng vò

Chuét KhØ Chim

bå c©u

Kú gi«ng Th»n l»n

L«ng mao

vµ vó

Vuèt hoÆc

mãng

H×nh 1-4: Sù tiÕn ho¸ cña ®éng vËt cã x−¬ng sèng.

1.3 C¸c nh©n tè m«i tr−êng

1.3.1 M«i tr−êng lµ g×?

Nãi chung, m«i tr−êng ®−îc ®Þnh nghÜa bëi sù kÕt hîp gi÷a c¸c ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i

bao quanh ¶nh h−ëng ®Õn cuéc sèng vµ chøc n¨ng cña mét c¸ thÓ hoÆc céng ®ång. M«i

tr−êng bao gåm m«i tr−êng vËt lý (m«i tr−êng v« sinh) vµ m«i tr−êng h÷u sinh.

M«i tr−êng vËt lý biÓu thÞ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn nh− ®Þa chÊt, thæ nh−ìng, ®Þa

h×nh, khÝ hËu, thêi tiÕt vµ th¶m häa, rñi ro. Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy ¶nh h−ëng tíi m«i

tr−êng h÷u sinh vµ ¶nh h−ëng qua l¹i víi nhau. VÝ dô nh− khÝ hËu ¶nh h−ëng tíi lo¹i

®Êt.

M«i tr−êng h÷u sinh lµ c¸c thµnh phÇn sèng cña m«i tr−êng (c¸c sinh vËt kh¸c

nhau trong hÖ sinh th¸i bao gåm c¸c c¸ thÓ cña cïng mét loµi hoÆc kh¸c loµi).

B¶n chÊt cña m«i tr−êng vµ c¸c diÒu kiÖn cña nã rÊt cÇn thiÕt cho sù sèng. ThËm

chÝ mét h¹t c¸t trªn bÒ mÆt cña mÆt tr¨ng còng cã m«i tr−êng riªng. Nã x¸c ®Þnh bøc x¹

nhËn ®−îc, nhiÖt ®é, ®é Èm hoÆc giã ®Èy h¹t c¸t bay ®i.

Hµnh tinh Tr¸i ®Êt chÞu bøc x¹ mÆt trêi tíi bÒ mÆt tr¸i ®Êt phô thuéc vµo kho¶ng

c¸ch vµ chuyÓn ®éng cña nã xung quanh mÆt trêi. §Æc tr−ng ®Æc biÖt cña Tr¸i ®Êt lµ do

nhiÖt ®é thay ®æi trªn bÒ mÆt, n−íc cã thÓ thay ®æi tõ thÓ r¾n, láng sang thÓ khÝ. N−íc ë

thÓ láng trªn bÒn mÆt Tr¸i ®Êt nhê träng lùc mµ ch¶y tõ n¬i ®Êt cao ®Õn n¬i ®Êt tròng.

9

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

Sù thay ®æi trong m«i tr−êng cña Tr¸i ®Êt chñ yÕu ®−îc x¸c ®Þnh bëi sù biÕn ®æi n¨ng

l−îng nhËn ®−îc tõ MÆt trêi ë nh÷ng vïng kh¸c nhau vµ bëi d¹ng h×nh häc vµ b¶n chÊt

cña sù h×nh thµnh ®Þa chÊt.

Bøc x¹ mÆt trêi cung cÊp n¨ng l−îng cho tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng sinh häc trªn tr¸i

®Êt. C©y xanh cã thÓ tËp trung n¨ng l−îng mÆt trêi trong sinh khèi nhê qu¸ tr×nh quang

hîp. (H×nh vÏ 1-5)

H×nh 1.5 : HÖ c¬ quan chÝnh cña thùc vËt

Qua ®ã, c¸c ho¹t ®éng sinh häc trªn Tr¸i ®Êt bÞ h¹n chÕ bëi hiÖu xuÊt cña qu¸

tr×nh quang hîp vµ bøc x¹ tíi. Nh−ng c−êng ®é cña bøc x¹ còng quyÕt ®Þnh tr¹ng th¸i

cña n−íc, cã nghÜa lµ khi nµo vµ ë ®©u qu¸ tr×nh quang hîp x¶y ra, sù ph©n bè bøc x¹

mÆt trêi quyÕt ®Þnh n−íc cã s½n ë d¹ng thÓ láng. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®Ò cËp trªn lµ

nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cÇn thiÕt cho sù sèng trªn tr¸i ®Êt.

1.3.2 §Þa chÊt vµ ®Êt ®ai

§Þa chÊt ë vïng bÊt kú ®−îc t¹o nªn bëi c¸c kiÓu d¹ng ®¸ kh¸c nhau, ®©y lµ mét

qu¸ tr×nh rÊt l©u dµi vµ phøc t¹p, ®−îc thùc hiÖn bëi sù chuyÓn ®éng cña toµn lôc ®Þa

®−îc gäi lµ kiÕn t¹o ®Þa tÇng cïng víi ho¹t ®éng nh− nói löa.

§Þa chÊt cña mét vïng cã ¶nh h−ëng ®Õn ®Þa h×nh cña ®Êt. C¸c thµnh phÇn v« c¬

cña ®Êt cã nguån gèc tõ ®¸ bÞ phong ho¸. C¸c kiÓu ®¸ cã s½n trong mét vïng cã thÓ t¹o

ra ®Êt b»ng qu¸ tr×nh phong ho¸. §¸ bÞ vì ra thµnh nhiÒu m¶nh nhá do qu¸ tr×nh phong

ho¸ ho¸ häc. Th«ng qua qu¸ tr×nh nµy, cacbon dioxyt hoµ tan vµo n−íc m−a t¹o ra mét

axit nhÑ. Lo¹i axit nµy ph¶n øng víi bÒ mÆt ®¸. Nh÷ng quÆng kh¸c nhau nh− hydro

cacbon s¾t vµ Magie,... lµ s¶n phÈm phong ho¸ c¸c lo¹i ®¸. Th«ng th−êng s¶n phÈm

RÔ

Cuèng

¸nh s¸ng

L¸

Th©n c©y

RÔ

10

Bµi gi¶ng Sinh th¸i biÓn vµ ven bê

Tr−êng §¹i häc Thñy lîi Hµ Néi- ViÖn nghiªn cøu thñy lùc Deltf

phong ho¸ cña ®¸ rÊt gÇn vÞ trÝ t¹o thµnh chóng, nh−ng nhiÒu tr−êng hîp s¶n phÈm

phong ho¸ bÞ xãi mßn vµ dÞch chuyÓn do dßng ch¶y mÆt hoÆc giã ®−a tíi n¬i kh¸c. ë

vïng nhiÖt ®íi, do vµo mïa kh« n−íc mÆt bèc h¬i, n−íc ngÇm cña tÇng s©u h¬n ®−îc

rÔ c©y trång rót lªn vµ diÔn biÕn cña søc chøa n−íc, nªn cã sù tËp trung kho¸ng vËt vµ

chóng thÊm xuèng vµo mïa m−a. KÕt qu¶ cña chÕ ®é phong ho¸ nµy t¹o ra mét vËt

kho¸ng mµu h¬i ®á ®−îc gäi lµ ®¸ ong rÊt giµu dinh d−ìng vµ nghÌo mïn. Sù ph©n bè

cña c¸c loµi thùc vËt th−êng gièng nhau mét c¸ch rÊt râ nÐt víi sù ph©n bè cña c¸c

loµi ®¸ chÝnh.

TÊt c¶ c¸c lo¹i ®Êt ®−îc t¹o thµnh tõ c¸c thµnh phÇn chÝnh gièng nhau. Chóng lµ

nh÷ng h¹t kho¸ng cã kÝch th−íc, cÊu t¹o ho¸ häc kh¸c nhau, vµ chÊt h÷u c¬ ë c¸c giai

®o¹n ph©n huû kh¸c nhau. KÕt cÊu kho¸ng vËt cña ®Êt phô thuéc vµo lo¹i ®¸ bÞ phong

ho¸ vµ bÞ xãi mßn nh− c¸t, bïn hoÆc sÐt. TÊt c¶ c¸c lo¹i ®Êt lµ sù trén lÉn cña c¸c h¹t cã

kÝch th−íc kh¸c nhau s¾p xÕp t¨ng dÇn tõ ®¸ cuéi vµ h¹t lín råi ®Õn phï sa nhá h¬n ®Õn

c¸c h¹t sÐt nhá. B¶ng 1-1 chØ ra hÖ thèng ph©n lo¹i ®Êt toµn cÇu cña UNESCO trong

mèi quan hÖ víi c¸c loµi thùc vËt.

B¶ng 1: HÖ thèng ph©n lo¹i ®Êt toµn cÇu cña UNESCO

Nhãm ®Êt chÝnh Lo¹i ®Êt KiÒu thùc vËt

§¸ ong (latosol) §Êt phong hãa mµu ®á Rõng nhiÖt ®íi Èm

Margalite (®Êt nhiÖt ®íi ®en) Base rich black Seasonal tropical forest

Desert soils Hot dry Desert

Chernozem Dry organic black (with

calcite)

Grasslands (steppe)

Chestnut soils Dry organic black or red￾brown

Grasslands (prairie)

Grey-brown podzol (brown

earth)

Grey-brown mull Deciduous forest

Pozol Grey banded mor Boreal conifer forest

Peats Organic peat Bog

Tundra soil or pozol (if well

drained)

Organic on mineral base

(with permafrost)

Tundra

KiÓu ®Êt, khÝ hËu vµ thùc vËt cã mèi liªn hÖ víi nhau. Cã vµi hÖ thèng ph©n lo¹i

®−îc sö dông réng kh¾p thÕ giíi. ë qui m« toµn cÇu, khÝ hËu d−êng nh− yÕu tè quyÕt

®Þnh cÊu tróc ®Êt. §Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña khÝ hËu lµ sù thay ®æi l−îng m−a vµ

nhiÖt ®é.

ViÖt Nam cã kho¶ng 333.000 km2

diÖn tÝch tù nhiªn, trong ®ã cã kho¶ng 70% diÖn

tÝch ®åi nói, diÖn tÝch b»ng ph¼ng ë ViÖt Nam ph©n bè chñ yÕu ë ®ång b»ng S«ng

Hång ë vïng miÒn b¾c vµ ®ång b»ng S«ng Cöu Long ë miÒn nam. (DiÖn tÝch ®Êt tù

nhiªn cña ViÖt Nam cã kho¶ng 33 triÖu ha, trong ®ã cã 22 triÖu ha ®Êt ph¸t triÓn t¹i chç

vµ 11 triÖu ha ®Êt båi tô). Tû lÖ ®Êt ®−îc sö dông nh− sau:

- §Êt n«ng nghiÖp: 7 triÖu ha (chiÕm 21%)

11