Bài giảng lý thuyết giải phẫu bệnh

Chuû nhieäm boä moân :

Giaûng vieân :

Gs.Ts.Bs.

Ts.Bs.

Ths.Bs.

Ths.Bs.

Ths.Bs.

CN.

CN.

NGUYEÃN SAØO TRUNG

AÂU NGUYEÄT DIEÄU

BUØI THÒ HOÀNG KHANG

HUYØNH NGOÏC LINH

NGUYEÃN ÑÌNH TUAÁN

LEÂ THÒ THANH HUYEÀN

TRIEÄU THÒ XUAÂN THU

Böùc töôïng goã nhoû ñöôïc thaáy trong moät tieäm caàm ñoà ôû phoá Bronx

thaønh phoá New York, taïc hình nhaø beänh hoïc noåi tieáng ngöôøi Ñöùc

Rudolf Virchow, vôùi haøng chöõ " Pathologe... ünd am Ende steht der

Erfolg !" nghóa laø " nhaø beänh hoïc...cuoái cuøng cuõng seõ thaønh coâng !";

yù noùi thaønh coâng trong vieäc tìm hieåu beänh taät cuûa con ngöôøi....................

LÒCH GIAÛNG LYÙ THUYEÁT GIAÛI PHAÃU BEÄNH y3 (Y2008 A - B)

NAÊM HOÏC 2010– 2011

*****

BAØI NGAØY GIÔØ BAØI GIAÛNG

1 Thöù hai C2 28/ 02 Giôùi thieäu moân Giaûi phaãu beänh BS. Nguyeãn Ñình Tuaán

2

3

Thöù tö C2 02/ 03

Thöù saùu C1 04/ 03 Nhöõng TTCB cuûa teá baøo vaø moâ BS. AÂu Nguyeät Dieäu

4 Thöù hai C2 07/ 03 Toån thöông huyeát quaûn - huyeát BS. AÂu Nguyeät Dieäu

5

6

Thöù tö C2 09/ 03

Thöù saùu C1 11/ 03 Vieâm BS. Huyønh Ngoïc Linh

7

8

9

Thöù hai C2 14/ 03

Thöù tö C2 16/ 03

Thöù saùu C1 18/ 03

U BS. Nguyeãn Ñình Tuaán

10

11

Thöù hai C2 21/ 03

Thöù tö C2 23/ 03 Beänh lyù heä tieâu hoaù BS. Huyønh Ngoïc Linh

12

13

Thöù saùu C1 25/ 03

Thöù tö C1 30/ 03 Beänh lyù tim vaø maïch maùu BS. Buøi Thò Hoàng Khang

14 Thöù tö C2 30/ 03 Beänh lyù gan BS. Huyønh Ngoïc Linh

15

16

Thöù saùu C1 01/ 04

Thöù tö C1 06/ 04 Beänh lyù heä hoâ haáp BS. AÂu Nguyeät Dieäu

17 Thöù tö C2 06/ 04 Beänh lyù tuyeán giaùp BS. Nguyeãn Ñình Tuaán

18

19

Thöù saùu C1 08/04

Thöù tö C1 13/ 04 Beänh lyù heä sinh duïc nöõ BS. Buøi Thò Hoàng Khang

20 Thöù tö C2 13/ 04 Beänh lyù heä sinh duïc nam BS. Huyønh Ngoïc Linh

21 Thöù tö C1 20/ 04 Beänh lyù haïch limphoâ BS. AÂu Nguyeät Dieäu

22

23

Thöù tö C2 20/ 04

Thöù tö C1 27/ 04 Beänh lyù thaän BS. Huyønh Ngoïc Linh

24

25

Thöù tö C2 27/ 04

Thöù tö C1 04/ 05 Beänh lyù xöông – khôùp – phaàn meàm BS. Buøi Thò Hoàng Khang

26 Thöù saùu C2 04/ 05 Beänh lyù tuyeán vuù BS. AÂu Nguyeät Dieäu

THI LYÙ THUYEÁT : THÖÙ TÖ, 14h – 15h30 ngaøy 22/ 06/2011

(100 caâu traéc nghieäm)

Chuù thích: C1: 13g30-15 giôø, C2: 15g30-17 giôø

MUÏC LUÏC

****

PHAÀN I: GIAÛI PHAÃU BEÄNH ÑAÏI CÖÔNG

Chöông 1

Chöông 2

Chöông 3

Chöông 4

Chöông 5

GIÔÙI THIEÄU VEÀ MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH

TOÅN THÖÔNG CÔ BAÛN CUÛA TEÁ BAØO VAØ MOÂ

VIEÂM VAØ SÖÛA CHÖÕA

BEÄNH LYÙ U

TOÅN THÖÔNG HUYEÁT QUAÛN - HUYEÁT

1

11

29

51

87

PHAÀN II: GIAÛI PHAÃU BEÄNH CHUYEÂN BIEÄT

Chöông 6

Chöông 7

Chöông 8

Chöông 9

Chöông 10

Chöông 11

Chöông 12

Chöông 13

Chöông 14

Chöông 15

Chöông 16

BEÄNH LYÙ HEÄ TIM MAÏCH

BEÄNH LYÙ HEÄ HOÂ HAÁP

BEÄNH LYÙ OÁNG TIEÂU HOAÙ

BEÄNH LYÙ GAN

BEÄNH LYÙ HEÄ SINH DUÏC NÖÕ

BEÄNH LYÙ TUYEÁN VUÙ

BEÄNH LYÙ TUYEÁN GIAÙP

BEÄNH LYÙ HEÄ SINH DUÏC NAM

BEÄNH LYÙ THAÄN

BEÄNH LYÙ HAÏCH LIMPHOÂ

BEÄNH LYÙ XÖÔNG - KHÔÙP - PHAÀN MEÀM

99

125

149

175

191

223

239

255

271

291

311

PHAÀN III: TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VAØ PHUÏ LUÏC

CHUÙ YÙ: Giaùo trình lyù thuyeát coù 456 hình maàu, ñeå trong ñóa CD ñính keøm.

Ñeà nghò hoïc vieân xem tröôùc treân maùy vi tính.

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 1

GIÔÙI THIEÄU VEÀ MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH

Ñoâi doøng veà lòch söû phaùt trieån moân giaûi phaãu beänh…

Theo nghóa roäng, giaûi phaãu beänh laø moân hoïc nghieân cöùu veà beänh taät, vaø yù nieäm veà beänh

taät thì khoâng ngöøng thay ñoåi trong suoát lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, keå töø khi con ngöôøi baét

ñaàu xuaát hieän treân maët ñaát naøy caùch ñaây nöûa trieäu naêm. Vaøo thuôû hoàng hoang, ngöôøi nguyeân thuyû

tin raèng beänh taät xaûy ra laø do con ngöôøi ñaõ phaïm phaûi caùc ñieàu caám kî, laøm phaät yù thaàn linh hoaëc

bò keû thuø truø eám...cho neân ñeå khoûi beänh thì phaûi xöng thuù toäi loãi, thöïc hieän moät soá nghi leã cuùng teá

hoaëc tröø taø naøo ñoù; coøn neáu chaúng may bò thöông trong khi saên baét thì chæ bieát chöõa baèng caùch

ñaép laù hoaëc . . . lieám laùp (Hình 1).

Hình 1: Ngöôøi nguyeân thuyû soáng trong hang ñoäng, khi bò thöông thì ñöôïc chöõa baèng caùch … lieám laùp !

Ngöôøi Ai caäp coå ñaïi ñaõ thöïc hieän haøng trieäu tröôøng hôïp öôùp xaùc maø trong ñoù, caùc noäi

taïng ñeàu ñöôïc laáy ra khoûi cô theå ngöôøi cheát, nhöng khoâng coù baát kyø ghi chuù naøo veà quaù trình thöïc

hieän vieäc ñoù ñöôïc löu laïi. Ngöôøi Hy laïp coå ñaïi cuõng khoâng coù yù nieäm naøo roõ reät hôn veà nguyeân

nhaân vaø cô cheá phaùt sinh beänh taät, ngoaøi moät vaøi quan saùt giaûn ñôn veà caùc veát thöông vaø u böôùu.

Moät thaày thuoác Hy laïp coå ñaïi ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát coù teân laø Hippocates, ñöôïc xem laø

oâng toå cuûa Taây Y; oâng sinh vaøo naêm 460 tröôùc Coâng nguyeân (Tr CN) taïi ñaûo Cos, vuøng Tieåu AÙ.

Hippocrates tin raèng con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø 4 yeáu toá laø khí, nöôùc, löûa, vaø ñaát, töông öùng vôùi

4 loaïi theå dòch trong ngöôøi laø maùu, chaát nhaày, maät vaøng vaø maät ñen; beänh taät laø do söï maát caân

baèng cuûa 4 loaïi theå dòch naøy vaø coù taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi chöù khoâng rieâng ôû moät cô

quan naøo. Laø ngöôøi theo chuû nghóa kinh nghieäm, oâng luoân yeâu caàu caùc hoïc troø phaûi ñaëc bieät chuù

troïng ñeán khaâu hoûi beänh vaø thaêm khaùm beänh nhaân ñeå coù bieän phaùp chöõa trò thích hôïp (Hình 2).

Hình 2: Hippocrates ñang chöõa beänh dòch haïch taïi thaønh Athens; moät maûnh giaáy coùi ñöôïc vieát vaøo naêm

275 sau coâng nguyeân, ghi laïi lôøi theà Hippocrates.

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 2

Trong ñieàu trò, oâng thöïc hieän ñöôïc moät soá thuû thuaät ngoaïi khoa nhö xöû trí veát thöông, naén

xöông gaõy, trích maùu, taåy xoå vaø baøo cheá moät soá thuoác coù nguoàn goác töø khoaùng chaát, thaûo moäc vaø

ñoäng vaät. Dó nhieân vôùi caùch luaän beänh vaø phöông tieän ñieàu trò nhö vaäy thì coù leõ khoâng coù maáy

beänh ñöôïc chöõa khoûi, nhö oâng ñaõ thöøa nhaän : “ Moät thaày thuoác chaân chính chæ ñoâi khi chöõa khoûi

beänh, thöôøng laøm bôùt beänh nhöng luoân bieát an uûi beänh nhaân”. OÂng noåi tieáng laø ngöôøi ñaõ thieát

ñònh caùc nguyeân taéc veà y ñöùc maø ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc bieát ñeán döôùi teân goïi “ Lôøi theà

Hippocrates”. OÂng maát naêm 377 ( Tr CN).

Sau Hippocrates, trieát gia Hy laïp Platon (428-348 Tr CN) trong taùc phaåm “Ñoái thoaïi” cuûa

mình, cuõng tin con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø löûa, nöôùc, ñaát vaø khí nhöng theo oâng, khí môùi laø yeáu

toá chính laøm cho caùc boä phaän hoaït ñoäng vaø taïo ra söï soáng.

Trieát gia Aristote (384-322 Tr CN), coù tinh

thaàn thöïc nghieäm hôn nhöng do vieäc moå xaùc

ngöôøi bò caám neân ñaõ döïa vaøo caùc phaãu tích ñoäng

vaät ñeå suy dieãn sang ngöôøi, chaúng haïn oâng cho

raèng tim ngöôøi coù 3 buoàng ! Nöûa theá kyû sau ñoù taïi

Alexandrie cuûa Ai caäp, Heùrophile vaø Erasistrate laø

nhöõng ngöôøi ñaàu tieân daùm lieàu thöïc hieän phaãu

tích treân ngöôøi ñeå nghieân cöùu vaø ñaõ ñính chính

caùc keát luaän sai laàm cuûa Aristote; hai oâng ñaït

ñöôïc nhieàu thaønh quaû ñaùng keå trong laõnh vöïc giaûi

phaãu hoïc nhöng raát tieác khoâng ñöôïc caùc ñoàng

nghieäp quan taâm chuù yù (Hình 3). Hình 3: Heùrophile ñang moå xaùc

Ñeán ñaàu theá kyû I, moät hoïc giaû La maõ teân

Cornelius Celsus, ñaõ bieân soaïn nhieàu saùch veà ñuû

moïi laõnh vöïc nhö noâng nghieäp, tu töø hoïc, binh

phaùp vaø y hoïc. Trong boä saùch “Veà y hoïc” (De

medicina), oâng phaân bieät beänh taät thaønh 3 nhoùm

tuyø theo caùch chöõa trò baèng cheá ñoä aên, thuoác

hoaëc phaãu thuaät; oâng ñaõ moâ taû trieäu chöùng cuûa

moät soá beänh tim, taâm thaàn vaø ñaëc bieät ñaõ ghi

nhaän ñaày ñuû 4 trieäu chöùng cuûa hieän töôïng vieâm laø

söng, noùng, ñoû vaø ñau (Hình 4).

Hình 4: Cornelius Celsus

Böôùc sang theá kyû II, moät thaày thuoác La

maõ khaùc teân Claudius Galen (130-200), laø ngöôøi

phuï traùch chaêm soùc söùc khoeû cho caùc voõ só giaùc

ñaáu, nhôø vaäy coù ñieàu kieän quan saùt moät soá loaïi

toån thöông. OÂng cho raèng beänh taät xuaát phaùt töø

toån thöông cuûa moät cô quan, moät taïng naøo ñoù;

nhöng vaãn giöõ laïi quan nieäm roái loaïn theå dòch cuûa

Hippocrates. OÂng vieát raát nhieàu saùch nghieân cöùu

veà giaûi phaãu hoïc, sinh lyù hoïc, dinh döôõng hoïc,

trieát hoïc. OÂng coù nhieàu ngöôøi haâm moä trong ñoù coù

Hoaøng ñeá La maõ Marcus Aurelius, ngöôøi ñaõ khen

ngôïi oâng laø baäc nhaát cuûa caùc thaày thuoác vaø trieát

gia (Hình 5, 6).

Hình 5 : Claudius Galen

Do ñaït ñöôïc uy tín quaù lôùn nhö vaäy neân caùc saùch giaûi phaãu hoïc cuûa oâng ñaõ ñöôïc xem laø

chaân lyù vaø ñöôïc söû duïng trong giaûng daïy y khoa suoát haøng ngaøn naêmû, ñeán taän theá kyû thöù XVI;

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 3

maëc duø caùc moâ taû veà giaûi phaãu ngöôøi cuûa oâng chöùa ñöïng nhieàu sai laàm do döïa chuû yeáu vaøo caùc

cuoäc phaãu tích treân heo, deâ, vöôïn, voi.

Hình 6: Galen ñang moå heo; giaûng daïy moân sinh; höôùng daãn thuït thaùo beänh nhaân; Saùch cuûa Galen ñaõ ñöôïc

duøng trong suoát thôøi kyø trung coå.

Trong thôøi kyø trung coå ( theá kyû V-XV), y hoïc vaø trieát hoïc thöôøng troän laãn vôùi nhau. Vieäc

chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh khoâng coù thay ñoåi ñaùng keå, phaãu tích treân ngöôøi vaãn bò caám kî; tuy

nhieân cuõng coù moät soá tieán boä caàn phaûi ghi nhaän nhö vieäc thaønh laäp caùc beänh vieän töø theá kyû IV,

khôûi ñaàu taïi Syri roài lan roäng khaép Ñeá quoác Byzantin; söï ra ñôøi cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc y khoa töø

theá kyû XII. baét ñaàu taïi YÙ vaø sau ñoù laø Taây ban nha, Anh vaø Phaùp.

Ñeán theá kyû XVI, baét ñaàu thôøi kyø phuïc höng, hoaït ñoäng ngheä thuaät vaø nghieân cöùu khoa hoïc

keå caû y hoïc hoài sinh maïnh meõ. Moät ngöôøi Haø lan teân Andreas Vesalius (1514-1564), sau khi toát

nghieäp Ñaïi hoïc Y khoa Padua YÙ, ñaõ ñöôïc giöõ laïi laøm Giaùo sö veà giaûi phaãu hoïc. Sau nhieàu naêm

phaãu tích tæ mæ xaùc cheát, oâng cho xuaát baûn vaøo naêm 1543 boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi” (De

humani corporis fabrica); trong ñoù ñaõ söûa laïi caùc sai laàm cuûa Galen. Vesalius ñöôïc xem laø cha ñeû

cuûa moân giaûi phaãu hoïc (Hình 7).

Hình 7: Andreas Vesalius, taùc giaû cuûa boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi”

Giovani Batista Morgagni (1685-1771), moät thaày thuoác ngöôøi YÙ, ñöôïc xem laø ngöôøi khai sinh ra

moân hoïc giaûi phaãu beänh. Toång keát kinh nghieäm moät ñôøi laøm vieäc, naêm 79 tuoåi, oâng cho xuaát baûn

cuoán saùch “ Veà vò trí vaø nguyeân nhaân cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc” ( De sedibus,

et causis Morborum per anatomen indagatis) trong ñoù trình baøy keát quaû phaãu tích 700 tröôøng hôïp

töû vong. Theo oâng, moïi beänh taät laø beänh lyù cuûa cô quan; ôû moãi beänh nhaân, beänh seõ coù vò trí ôû

nhöõng cô quan khaùc nhau. OÂng ñaõ phaân tích tæ mæ moái lieân heä giöõa caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa

töøng beänh nhaân vôùi toån thöông ñaïi theå quan saùt ñöôïc treân cô quan. Ñaây thöïc söï laø moät tieán boä

trong nghieân cöùu veà beänh taät, nhöng do söï hieåu bieát veà sinh lyù hoïc thôøi ñoù coøn nhieàu haïn cheá neân

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 4

oâng vaãn khoâng lyù giaûi ñöôïc vì sao beänh lyù cuûa cô quan naøy laïi coù theå taùc ñoäng ñeán moät cô quan

khaùc trong cuûa cô theå (Hình 8).

Hình 8: G.B.Morgagni vaø cuoán saùch “ Veà vò trí vaø nguyeân nhaân

cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc”

Nhaø giaûi phaãu beänh xuaát saéc tieáp theo laø Giaùo sö Karl Rokitansky (1804-1874), ngöôøi Tieäp

khaéc, laøm taïi Beänh vieän ña khoa thaønh Vieân cuûa nöôùc AÙo. Ñöôïc chính quyeàn boå nhieäm laøm ngöôøi

moå khaùm nghieäm töû thi cho taát caû caùc tröôøng hôïp töû vong, oâng ñaõ thöïc hieän ñöôïc toång coäng

30,000 tröôøng hôïp (trung bình moãi ngaøy 2 tröôøng hôïp trong suoát 45 naêm!). Cuøng vôùi ñoàng nghieäp

laø Giaùo sö noäi khoa Joseph Skoda, oâng ñaõ ñoái chieáu laâm saøng vôùi giaûi phaãu beänh vaø ñuùc keát

thaønh moät boä saùch beänh hoïc goàm 3 taäp. Thöïc ra, caû hai oâng ñeàu khoâng hieåu bieát ñích xaùc veà

nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh sinh, vaãn tin theo thuyeát roái loaïn theå dòch töø thôøi

Hippocrates, vaø nhö vaäy vieäc ñieàu trò khoâng thöïc söï hieäu quaû; bôûi theá Giaùo sö Skoda thöôøng noùi

vôùi sinh vieân raèng : ” Chaån ñoaùn môùi laø taát caû, coøn ñieàu trò thì haõy queân ñi” (Hình 9).

Hình 9: Giaùo sö K.Rokitansky vaø J.Skoda

Rudolf Virchow (1821-1902), giaùo sö beänh hoïc taïi Berlin, Ñöùc; tuy voùc daùng nhoû beù

nhöng laïi laø nhaø beänh hoïc lôùn nhaát cuûa moïi thôøi ñaïi. Cuoán “Beänh hoïc teá baøo” do oâng vieát naêm

1858 ñöôïc xem laø cô sôû cuûa moân giaûi phaãu beänh hieän ñaïi; trong ñoù oâng ñaõ moâ taû ñaày ñuû caùc

hình thaùi toån thöông cô baûn nhö phì ñaïi, taêng saûn, chuyeån saûn, phaûn öùng vieâm, nhoài maùu,

u....(Hình 10). Theo oâng, nguoàn goác cuûa moïi beänh taät ñeàu xuaát phaùt töø caùc hoaït ñoäng baát thöôøng

cuûa teá baøo. Nhö vaäy vôùi Virchow, söï hieåu bieát veà beänh taät ñaõ tieán theâm moät böôùc, töø caùc toån

thöông cô quan sang toån thöông ôû möùc ñoä teá baøo. OÂng coù nhieàu hoïc troø gioûi, trong ñoù phaûi keå

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 5

ñeán Julius Cohnheim (1839-1884), laø ngöôøi ñaõ coù caùc nghieân cöùu saâu veà phaûn öùng vieâm vaø laø

ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra hieän töôïng xuyeân maïch (Hình 11).

Hình 10: Giaùo sö Rudolf Virchow vaø cuoán saùch “Beänh hoïc teá baøo” Hình 11: Giaùo sö Julius Cohnheim

Trong thôøi ñaïi cuûa Virchow, caùc thaày thuoác vaãn

chöa hieåu bieát nhieàu veà khaû naêng gaây beänh cuûa caùc vi sinh

vaät; vaø Louis Pasteur (1843-1910), tuy xuaát thaân laø moät

nhaø hoaù hoïc, laïi chính laø ngöôøi ñaõ taïo ra moät cuoäc caùch

maïng trong nghieân cöùu beänh hoïc. Qua vieäc giaûi quyeát

thaønh coâng nhieàu beänh khaùc nhau nhö beänh taèm gai, beänh

than ôû cöøu, beänh choù daïi; oâng laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ chöùng

minh coù theå duøng phöông phaùp thöïc nghieäm ñeå tìm ra

nguyeân nhaân phaùt sinh dòch beänh vaø töø ñoù coù caùc bieän

phaùp phoøng choáng thích hôïp.

Töø giöõa theá kyû XX, nghieân cöùu beänh taät ñaõ tieán

sang möùc ñoä phaân töû, baét ñaàu vôùi vieäc tìm ra nguyeân nhaân

caùc beänh roái loaïn chuyeån hoaù baåm sinh. Con ngöôøi ñaõ ñaït

ñöôïc nhöõng thaønh töïu heát söùc to lôùn trong vieäc tìm hieåu

baûn chaát beänh taät, nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh

sinh.

Hình 12: Louis Pasteur

Döï aùn giaûi maõ boä gen ngöôøi (human genome project)- moät döï aùn ña quoác gia khôûi söï töø

1987- ñaõ gaàn nhö hoaøn taát vaø ñaõ phaùt hieän boä gen ngöôøi chöùa khoaûng 34.000 gen; moät döï aùn

khaùc cuõng ñang ñöôïc tieán haønh nhaèm laäp neân thö vieän caùc protein ngöôøi (Proteomics), xaùc ñònh

maïng löôùi töông taùc giöõa caùc protein trong teá baøo. Tham voïng cuûa caùc nhaø khoa hoïc - nhö ñaõ

ñöôïc dieãn taû trong moät boä phim khoa hoïc vieãn töôûng mang teân Gattaca (1997 ) (Hình 13) – laø chæ

Hình 13: Phim khoa hoïc vieãn töôûng Gattaca (1997)

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 6

caàn moät gioït maùu laáy töø cô theå beänh nhaân, ñaõ coù theå xaùc ñònh ñöôïc gen naøo coù caáu truùc vaø chöùc

naêng bò roái loaïn, protein naøo bò hö hoûng, töø ñoù coù bieän phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu ngay taïi phaân töû

ñích naøy (Targeted therapy).

ÔÛ ñaàu theá kyû XXI naøy, duø ñaõ coù voâ soá tieán boä khoa hoïc, söï tích hôïp cuûa tin hoïc vaøo moïi

maët cuûa ñôøi soáng, söï dö thöøa cuûa caûi vaät chaát ...nhöng hình nhö con ngöôøi vaãn khoâng caûm thaáy

haïnh phuùc hôn cha anh cuûa hoï. Söï buøng noå caùc loaïi dòch beänh môùi (AIDS, cuùm gaø, SARS, cuùm

heo), vaán naïn oâ nhieãm moâi tröôøng, söï noùng leân cuûa traùi ñaát, hoá saâu ngaên caùch giaøu ngheøo, caùc

cuoäc chieán tranh lôùn nhoû, naïn khuûng boá... caøng laøm cho con ngöôøi cuûa thôøi “haäu hieän ñaïi” naøy

caûm thaáy khoâng “khoeû”, meät moûi, baát an. Ngöôøi ta ñang quay trôû laïi vôùi quan nieäm beänh taät laø roái

loaïn taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi vaø nhaän ra phaàn lôùn beänh taät cuûa con ngöôøi laø do loái soáng;

chaúng haïn beänh khí pheá thuõng, ung thö phoåi laø do huùt thuoác laù, xô gan do uoáng quaù nhieàu röôïu,

cao huyeát aùp do cuoäc soáng quaù nhieàu “xì treùt”, beùo phì do aên quaù nhieàu thöùc aên McDonald, gaø raùn

Kentucky ... Chính vì theá, Toå chöùc Y teá theá giôùi ñaõ nhaán maïnh raèng; ñeå coù söùc khoeû vaø khoâng

beänh taät thì phaûi coù söï thoaûi maùi, khoâng chæ veà theå chaát maø caû veà tinh thaàn vaø xaõ hoäi.

I. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC:

Giaûi phaãu beänh hoïc, coøn goïi laø beänh hoïc, laø moân hoïc nghieân cöùu veà caùc toån thöông cuûa

teá baøo, moâ vaø caùc cô quan trong caùc traïng thaùi beänh lyù khaùc nhau.

Caùc toån thöông cuûa cô quan quan saùt ñöôïc baèng maét traàn ñöôïc goïi laø caùc toån thöông ñaïi

theå. Toån thöông cuûa moâ vaø teá baøo chæ coù theå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc hoaëc

kính hieån vi ñieän töû, neân ñöôïc goïi laø toån thöông vi theå vaø sieâu vi theå.

Theo truyeàn thoáng, moân giaûi phaãu beänh ñöôïc chia thaønh 2 phaàn:

* Giaûi phaãu beänh ñaïi cöông, nghieân cöùu veà caùc toån thöông cô baûn cuûa teá baøo vaø moâ, laø

cô sôû chung cho moïi loaïi beänh lyù cuûa caùc cô quan vaø caùc heä thoáng khaùc nhau. Thí duï phaûn öùng

vieâm caáp laø moät toån thöông cô baûn, cô sôû chung cuûa vieâm ruoät thöøa caáp, vieâm phoåi thuøy...

* Giaûi phaãu beänh chuyeân bieät, nghieân cöùu veà caùc beänh lyù rieâng bieät cuûa töøng cô quan

hoaëc heä thoáng. Thí duï nhö beänh lyù phoåi, beänh lyù da...

Tuy nhieân, muïc ñích toái haäu cuûa moân giaûi phaãu beänh khoâng chæ ñôn thuaàn moâ taû toån

thöông. Traùi laïi, thoâng qua vieäc phaân tích caùc hình thaùi toån thöông, noù tìm hieåu veà nguyeân nhaân

gaây beänh, giaûi thích cô cheá beänh sinh vaø caùc roái loaïn chöùc naêng do toån thöông gaây ra ñeå goùp

phaàn vaøo vieäc chaån ñoaùn, ñieàu trò vaø phoøng traùnh beänh. Vì vaäy, noäi dung cô baûn cuûa moân giaûi

phaãu beänh goàm coù 4 maët: nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, hình thaùi toån thöông vaø

caùc bieåu hieän laâm saøng lieân quan vôùi toån thöông.

II. VAÄT LIEÄU NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC

Caùc vaät lieäu nghieân cöùu cuûa giaûi phaãu beänh hoïc goàm nhieàu loaïi:

1/ Töû thieát: laø thi theå

hoaëc nhöõng maãu moâ ñöôïc laáy töø

beänh nhaân ñaõ cheát. Giaûi phaãu töû

thi giuùp xaùc ñònh nguyeân nhaân

gaây cheát, kieåm nghieäm caùc chaån

ñoaùn laâm saøng nhaèm ruùt kinh

nghieäm ñeå naâng cao chaát löôïng

chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh. Caùc

nghieân cöùu gaàn ñaây taïi Myõ cho

thaáy coù ñeán 30% chaån ñoaùn laâm

saøng ñaõ khoâng ñöôïc xaùc nhaän

treân töû thieát; chính vì vaäy maø ôû

caùc vieän giaûi phaãu beänh hoaëc

caùc saùch giaûi phaãu beänh thöôøng

Hình 14: Töû thieát 1 ca treû sô sinh töû vong vì suy hoâ haáp cho thaáy

nguyeân nhaân laø do thoaùt vò cô hoaønh baåm sinh beân traùi

khieán daï daøy vaø ruoät loït vaøo loàng ngöïc gaây cheøn eùp

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 7

coù ñeà caâu “Mortui vivos docet” (ngöôøi cheát daïy ngöôøi soáng). (Hình 14)

2/ Sinh thieát: laø caùc maãu moâ ñöôïc laáy töø ngöôøi soáng nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån

ñoaùn vaø ñieàu trò. Caùc maãu moâ coù theå ñöôïc laáy ra theo nhieàu caùch (Hình 15):

* Phaãu thieát : moät maãu moâ, moät phaàn hoaëc toaøn boä moät cô quan bò beänh ñöôïc laáy ra

baèng phaãu thuaät. Thí duï: moät phaàn haïch coå, toaøn boä daï daøy, moät thuøy giaùp.

* Sinh thieát qua noäi soi: nhôø oáng noäi soi , coù theå duøng kìm keïp caét moät maãu moâ nhoû

naèm saâu trong ñöôøng tieâu hoaù, ñöôøng hoâ haáp hoaëc tieát nieäu.

* Sinh thieát baèng kim: nhôø caùc loaïi kim ñaëc bieät, coù theå laáy ñöôïc moät maãu nhoû moâ gan,

thaän, maøng phoåi hoaëc tuûy xöông...

Hình 15: Sinh thieát polyùp ñaïi traøng qua noäi soi (A); sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû (B)

Moät loaïi vaät lieäu khaùc coù theå laáy ra töø ngöôøi soáng ñeå khaûo saùt laø caùc loaïi teá baøo coù trong

dòch cô theå ( dòch maøng phoåi, dòch maøng buïng, nöôùc tieåu), hoaëc caùc teá baøo bong troùc töï nhieân töø

caùc loaïi bieåu moâ phuû (bieåu moâ phuû aâm ñaïo-coå töû cung, bieåu moâ pheá quaûn). Coù theå duøng moät soá

loaïi duïng cuï nhö que goã, caây choåi ñeå laøm taêng soá löôïng teá baøo bong ra. Ngoaøi ra, ta cuõng coù theå

huùt ñöôïc caùc teá baøo cuûa baát kyø cô quan naøo trong cô theå nhôø vaøo moät kim nhoû (côõ 23-24) noái

vôùi aùp löïc aâm, goïi laø phöông phaùp sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû ( FNAB: fine needle

aspiration biopsy)

3/ Vaät lieäu thöïc nghieäm: xaây döïng treân suùc vaät caùc moâ hình beänh taät töông töï caùc beänh

lyù cuûa ngöôøi, ñeå khaûo saùt caùc hình thaùi toån thöông vaø caùc roái loaïn chöùc naêng keøm theo; ñaët cô

sôû cho vieäc tìm hieåu nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, dieãn tieán cuûa beänh, vaø thöû

nghieäm caùc phöông phaùp ñieàu trò môùi.(Hình 16)

Hình 16: Gaây u nhuù treân da chuoät baèng benzanthracene, gaây ung thö gan chuoät baèng nitrosamine

III. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH

1/ Quan saùt ñaïi theå: nghieân cöùu baèng maét traàn taát caû nhöõng ñaëc ñieåm hình thaùi (nhö

kích thöôùc, maàu saéc, maät ñoä, giôùi haïn, voû bao...) cuûa moät cô quan beänh lyù.

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 8

2/ Quan saùt vi theå vaø sieâu vi theå: nghieân cöùu caùc toån thöông cuûa teá baøo vaø moâ döôùi

kính hieån vi quang hoïc hoaëc kính hieån vi ñieän töû. Ñeå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc,

maãu moâ phaûi ñöôïc coá ñònh, caét moûng 5 μm vaø nhuoäm maàu, thôøi gian chuaån bò maát khoaûng 3-4

ngaøy. Quan saùt sieâu vi theå ñoøi hoûi maãu moâ phaûi ñöôïc caét moûng ñeán 0,1 μm, thôøi gian chuaån bò

maát haøng thaùng do ñoù ít coù tính öùng duïng trong chaån ñoaùn giaûi phaãu beänh thöôøng ngaøy, chuû yeáu

ñeå phuïc vuï cho nghieân cöùu.

Phöông phaùp nhuoäm thöôøng quy trong caùc laboâ giaûi phaãu beänh laø phöông phaùp nhuoäm

Hematoxylin-eosin: teá baøo seõ coù nhaân baét maøu tím coøn baøo töông thì baét maøu hoàng (Hình 17A).

Trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå duøng theâm caùc phöông phaùp nhuoäm hoaù moâ (coøn goïi laø nhuoäm

ñaëc bieät) ñeå xaùc ñònh moät soá caáu truùc cuûa teá baøo vaø moâ döïa vaøo aùi tính ñaëc bieät cuûa chuùng ñoái

vôùi moät soá loaïi hoaù chaát naøo ñoù. Thí duï nhuoäm Fontana giuùp phaùt hieän haéc toá melanin, nhuoäm

PAS ñeå phaùt hieän glycogen vaø chaát nhaày, nhuoäm trichrome ñeå thaáy roõ sôïi collagen...(Hình 17

B,C)

Hình 17: Nieâm maïc ñaïi traøng nhuoäm Hematoxylin-eosin (A); nhuoäm Trichrome, thaáy roõ maøng ñaùy baét maøu

xanh döông; nhuoäm PAS (periodic acid-Schiff), gioït chaát nhaày cuûa teá baøo ñaøi baét maàu hoàng.

Gaàn ñaây, kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch ñaõ ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong caùc laboâ giaûi phaãu

beänh taïi Tp.HCM ñeå hoã trôï cho chaån ñoaùn. Ñaây laø moät kyõ thuaät nhuoäm ñaëc bieät, söû duïng phaûn

öùng keát hôïp khaùng nguyeân – khaùng theå nhaèm phaùt hieän nhöõng thaønh phaàn caáu taïo (caùc khaùng

nguyeân) coù trong teá baøo vaø moâ. Vò trí keát hôïp khaùng nguyeân – khaùng theå seõ ñöôïc hieån thò nhôø

caùc hoaù chaát. (Hình 18)

Tuøy theo hoaù chaát hieån thò, phaân bieät hai phöông phaùp nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch chính:

* Mieãn dòch huyønh quang:

Khaùng theå ñöôïc gaén vôùi chaát phaùt huyønh quang. Neáu coù phaûn öùng keát hôïp khaùng

nguyeân - khaùng theå (nghóa laø coù söï hieän dieän cuûa khaùng nguyeân caàn tìm trong maãu moâ), phöùc

hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå seõ phaùt quang khi ñöôïc kích thích bôûi tia cöïc tím, quan saùt döôùi

kính hieån vi huyønh quang.

Chaát phaùt huyønh quang coù theå ñöôïc gaén tröïc tieáp vaøo khaùng theå ñaëc hieäu, goïi laø phöông

phaùp mieãn dòch huyønh quang tröïc tieáp; hoaëc gaén vaøo khaùng theå thöù hai ñaëc hieäu vôùi khaùng theå

thöù nhaát, goïi laø mieãn dòch huyønh quang giaùn tieáp.

Mieãn dòch huyønh quang ñöôïc söû duïng chuû yeáu trong chaån ñoaùn caùc beänh lyù caàu thaän vaø

moät soá beänh lyù cuûa da (Hình 19A).

Hình 18: Mieãn dòch huyønh quang vaø mieãn dòch men, tröïc tieáp (A) vaø giaùn tieáp (B)

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 9

* Mieãn dòch men:

Khaùng theå ñöôïc gaén vôùi men (enzyme). Khi cho theâm chaát hieän maøu vaøo maãu moâ, men

laøm keát tuûa chaát maøu (thöôøng laø maàu naâu) taïi vò trí phöùc hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå, nhôø ñoù

thaáy ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc.

Cuõng gioáng nhö vôùi chaát phaùt huyønh quang, neáu men ñöôïc gaén tröïc tieáp vaøo khaùng theå

thöù nhaát ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân, goïi laø phöông phaùp mieãn dòch men tröïc tieáp. Khi men ñöôïc

gaén vaøo khaùng theå thöù hai ñaëc hieäu vôùi khaùng theå thöù nhaát, goïi laø mieãn dòch men giaùn tieáp.

- Mieãn dòch men ñöôïc söû duïng nhieàu trong chaån ñoaùn caùc beänh lyù u böôùu, giuùp xaùc ñònh

nguoàn goác cuûa caùc khoái u coù ñoä bieät hoaù quaù keùm hoaëc khoâng bieät hoaù ñeå phaân bieät giöõa

carcinoâm, sarcoâm hay limphoâm (Hình 19B). Trong moät soá tröôøng hôïp, chaúng haïn ñoái vôùi ung thö

vuù, mieãn dòch men coøn coù giaù trò ñaùnh giaù tieân löôïng vaø ñaùp öùng ñieàu trò (ñaùnh giaù tình traïng thuï

theå noäi tieát estrogen, thuï theå Her-2/neu).

Hình 19: Hoaù moâ mieãn dòch huyønh quang, duøng khaùng theå huyønh quanh choáng IgA cho thaáy coù söï laéng ñoïng

cuûa IgA ôû vuøng gian mao maïch trong beänh thaän IgA (A). Moät u keùm bieät hoaù caáu taïo bôûi teá baøo hình thoi

troâng gioáng nhö moät sarcoâm (B1), nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch men vôùi khaùng theå choáng cytokeratin cho thaáùy

teá baøo u baét maàu naâu (B2), chöùng toû ñaây laø moät carcinoâm chöù khoâng phaûi laø sarcoâm.

Ngoaøi ra, caùc kyõ thuaät tieân tieán öùng duïng sinh hoïc phaân töû nhö kyõ thuaät lai gheùp taïi choã

phaùt huyønh quang (fluorescent In situ hybridization, FISH) , phaûn öùng chuoãi polymerase

(polymerase chain reaction, PCR), … cuõng ñang töøng böôùc ñöôïc ñöa vaøo söû duïng trong laboâ giaûi

phaãu beänh nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån ñoaùn; caùc kyõ thuaät naøy tuy coù ñoä chính xaùc cao

nhöng chi phí cuõng cao khoâng keùm ! (Hình 20).

Hình 20: Kyõ thuaät FISH cho thaáy coù söï khuyeách ñaïi gen HER-2/neu leân gaáp 3 laàn (bieåu

hieän baèng caùc ñoám ñoû trong nhaân) ôû caùc teá baøo carcinoâm tuyeán vuù (B) so vôùi

teá baøo bieåu moâ oáng tuyeán vuù bình thöôøng (A).

Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 10

3/ Ñoái chieáu laâm saøng-giaûi phaãu beänh

Laø hoaït ñoäng phoái hôïp thöôøng xuyeân caàn phaûi coù giöõa caùc baùc só laâm saøng, baùc só giaûi

phaãu beänh vaø caùc baùc só thuoäc caùc khoa caän laâm saøng khaùc nhö X-quang, sieâu aâm; ñeå coù ñöôïc

chaån ñoaùn chính xaùc vaø ñieàu trò ñuùng ñaén, cuõng nhö ñeå ruùt kinh nghieäm ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp

beänh nhaân töû vong.

Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 11

TOÅN THÖÔNG CÔ BAÛN CUÛA TEÁ BAØO VAØ MOÂ

Muïc tieâu:

1. Moâ taû vaø phaân tích 5 loaïi ñaùp öùng thích nghi.

2. Moâ taû vaø phaân tích 4 loaïi öù ñoïng noäi baøo.

3. Moâ taû vaø phaân tích 4 loaïi laéng ñoïng ngoaïi baøo.

4. Moâ taû caùc ñaëc ñieåm cuûa teá baøo hoaïi töû. Phaân bieät hieän töôïng dò tieâu vaø töï tieâu.

Phaân bieät hoaïi töû sinh lyù vaø hoaïi töû beänh lyù.

5. Moâ taû vaø phaân tích caùc hình thaùi moâ hoïc cuûa hoaïi töû.

Giaûi phaãu beänh ñaïi cöông nghieân cöùu veà caùc toån thöông cô baûn, laø toån thöông chung cuûa

moïi loaïi beänh lyù ôû caùc cô quan vaø heä thoáng khaùc nhau.

Toån thöông cô baûn laø caùc bieán ñoåi hình thaùi cuûa teá baøo vaø moâ gaây ra bôûi caùc nguyeân nhaân

beänh lyù hoaëc sinh lyù, goàm coù 7 loaïi laø: caùc ñaùp öùng thích nghi, öù ñoïng noäi baøo, laéng ñoïng ngoaïi

baøo, hoaïi töû, vieâm, u, toån thöông huyeát quaûn huyeát do roái loaïn tuaàn hoaøn.

CAÙC ÑAÙP ÖÙNG THÍCH NGHI

Laø caùc bieán ñoåi hình thaùi cuûa teá baøo vaø moâ nhaèm thích öùng vôùi moâi tröôøng xung quanh ñaõ

bò thay ñoåi. Coù 5 loaïi ñaùp öùng thích nghi sau:

1/ PHÌ ÑAÏI (hypertrophy):

Laø hieän töôïng taêng kích thöôùc teá baøo. Teá baøo taêng kích thöôùc bôûi vì coù söï taêng toång hôïp

taát caû caùc thaønh phaàn caáu taïo cuûa noù. Nhieàu teá baøo phì ñaïi seõ daãn ñeán söï phì ñaïi cuûa 1 moâ, 1

cô quan. Nguyeân nhaân gaây phì ñaïi thöôøng laø do coù moät yeâu caàu cao hôn veà maët chöùc naêng ñoái

vôùi teá baøo vaø moâ hoaëc do coù söï kích thích cuûa moät hormoân ñaëc hieäu. Phì ñaïi coù lieân quan maät

thieát vôùi taêng saûn vaø caû 2 hieän töôïng naøy thöôøng xaûy ra ñoàng thôøi vôùi nhau. Phì ñaïi ñöôïc phaân

thaønh 2 loaïi: phì ñaïi sinh lyù vaø phì ñaïi beänh lyù.

a/ Phì ñaïi sinh lyù:

Khi mang thai, teá baøo cô trôn töû cung ñöôïc estrogen kích thích seõ phì ñaïi gaáp 10 laàn bình

thöôøng. Estrogen gaén leân caùc thuï theå töông öùng coù trong baøo töông teá baøo cô trôn, ñi vaøo trong

nhaân vaø töông taùc vôùi ADN, kích thích söï toång hôïp caùc ARNm; keát quaû laøm taêng soá löôïng

protein cuûa teá baøo cô trôn vaø laøm taêng kích thöôùc teá baøo. ÔÛ caùc vaän ñoäng vieân, caùc teá baøo cô

vaân phì ñaïi ñeå thích nghi vôùi yeâu caàu taêng cao veà chöùc naêng co duoãi cuûa cô trong quaù trình taäp

luyeän (Hình 1).

Hình 1: Phì ñaïi sinh lyù töû cung khi mang thai (A); teá baøo cô trôn bình thöôøng (B); teá baøo cô trôn phì ñaïi (C)