B7 pha n u ng cu a bn tnbn tru o c ca n be nh

GIÁO TRÌNH TÂM LÝ HỌC Y KHOA 2014-2015

ThS. Trần Thị Uyên Phượng | ĐẠI HỌC Y KHOA PHẠM NGỌC THẠCH 1

PHẢN ỨNG CỦA BỆNH NHÂN VÀ GIA ĐÌNH

TRƯỚC CĂN BỆNH

MỤC TIÊU:

1. Trình bày được đặc tính của bệnh tật, những đổ vỡ do căn bệnh gây ra và những lợi ích thứ phát

của bệnh tật.

2. Trình bày được những phản ứng tâm lý thường gặp ở bệnh nhân và các giai đoạn phản ứng của

bệnh nhân mãn tính trước bệnh tật.

3. Trình bày được các thuyết liên quan sự hấp hối (Elizabeth Kubler-Ross, Pattison, Carr)

4. Trình bày được những yếu tố ảnh hưởng đến trạng thái tâm lý và phản ứng của bệnh nhân cũng

như là của thân nhân của bệnh nhân trước căn bệnh.

5. Hiểu được các kiểu nhận thức và các mức độ phản ứng của bệnh nhân trước căn bệnh, đặc biệt

là nhận thức của bệnh nhân trước căn bệnh theo các giai đoạn lứa tuổi.

6. Hiểu được những nhu cầu của bệnh nhân trong quá trình điều trị.

I. TÌM HIỂU CÁC KHÁI NIỆM

1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM

1.1.Khái niệm sức khỏe

Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO): “sức khỏe là trạng thái thoải mái về cơ thể, tâm thần và

xã hội, chứ không phải chỉ là không có bệnh hoạn hay khuyết tật cơ thể.”

B.V.Pêtrôpxki (1973) bổ sung khái niệm sức khỏe với tiêu chuẩn hoạt động lao động cho

rằng “sức khỏe không chỉ là trạng thái không có bệnh hoạn hay khuyết tật mà còn phải có một sự

phát triển đầy đủ và hài hòa về mặt cơ thể, tâm thần và đạo đức của con người, cho phép con

người thực hiện tối ưu, không chút hạn chế hoạt động xã hội và trước hết là hoạt động lao động.”

Có nhiều định nghĩa về sức khỏe, và vai trò của tâm lý trong việc đánh giá tình trạng sức

khỏe được nhiều tác giả nhấn mạnh. Tuy nhiên, khái niệm sức khỏe là tương đối bởi vì nó chỉ

phản ánh một cách quy ước tình trạng của cơ thể và không loại bỏ khả năng tồn tại một quá trình

bệnh lý kín đáo; sức khỏe đồng thời vừa chủ quan, vừa khách quan, vì rằng khi cảm thấy mệt, có

thể không có dấu hiệu khách quan (của bệnh), mặt khác – khi có dấu hiệu khách quan thì trong

một thời gian nhất định vẫn tự cảm thấy sức khỏe còn tốt (Bruxilốpxki L.X., 1956).

1.2. Khái niệm bệnh

Bệnh tật, đau đớn đến và biến đổi cuộc sống thường ngày của người bệnh và đa phần là của

thân nhân bệnh nhân. Sự biến đổi này có liên quan đến tình huống nằm viện, điều trị hoặc do sự

thay đổi của cơ thể (gầy, rụng tóc, biến dạng, đoạn chi,…).

GIÁO TRÌNH TÂM LÝ HỌC Y KHOA 2014-2015

ThS. Trần Thị Uyên Phượng | ĐẠI HỌC Y KHOA PHẠM NGỌC THẠCH 2

Bệnh sẽ gây một số phản ứng nơi người bệnh. Phản ứng này thay đổi tùy theo nhân cách của

người bệnh, tùy theo căn bệnh (bệnh mãn tính, cấp tính, bệnh nặng, bệnh do khiếm khuyết…) và

sự điều trị, mối quan hệ với những thân nhân và người chăm sóc.

Bệnh là sự sống bị rối loạn trong quá trình tiến triển của nó do tổn thương các cấu trúc và

các chức năng của cơ thể với ảnh hưởng của các nhân tố bên trong và bên ngoài, trong khi để

phản ứng lại, cơ thể huy động nhưng cơ chế thích nghi bù trừ dưới nhiều dạng độc đáo về chất.

[Henxenkin, 1976]

1.3. Đặc điểm của bệnh tật

Bệnh có thể là bệnh thực thể, một bệnh cơ năng, có những bệnh hoàn toàn do căn nguyên

tâm lý (loét dạ dày, cao huyết áp, mất ngủ,…). Bệnh lúc nào cũng ảnh hưởng đến các vùng xung

quanh, thậm chí cả toàn thân. Đặc biệt bệnh tật ảnh hưởng đến nhân cách của bệnh nhân, đời

sống tâm lý bị rối loạn, tính tình thay đổi như thường vui vẻ, dễ gần gũi, nay trở nên lầm lì, dễ

cáu gắt.

Bệnh là sự tổn hại đến trạng thái quân bình của cơ thể và tâm lý của người bệnh. Người ta

nói đến bệnh như là một tình huống khủng hoảng: có một trạng thái đổ vỡ quân bình bên trong.

Bệnh kết hợp với tất cả mất mát (mất mát về sức khỏe, về những gì cá nhân có và có thể làm

trước đó). Người bệnh không thể sinh hoạt bình thường trong cuộc sống. Sự thay đổi trạng thái

quân bình đã có lúc trước được biểu hiện bằng một số đỗ vỡ, một số thay đổi mà chúng ta phải

huy động một lực lượng năng lượng tâm lý quan trọng để thích nghi.

1.3.1. Sự thay đổi trạng thái quân bình của cơ thể:

• Giảm hoàn toàn hay từng phần khả năng thích nghi với môi trường và hạn chế tự do

trong hoạt động sống của bệnh nhân.

• Bệnh luôn là sự hư hại các hệ thống cơ thể, kéo theo rối loạn sự toàn vẹn của hoạt

động sống và sự đau đớn tâm thần (cảm xúc mạnh)

• Có sự thoái lùi cơ thể và khả năng của thể xác (yếu ớt, không kềm chế được ,.....).

Nó bắt buộc người bệnh trở về trạng thái lúc nhỏ (mất tự chủ, lệ thuộc vào môi

trường xung quanh, bất lực).

Bị bệnh, đặc biệt với những bệnh mạn tính, nghĩa là trở thành “một đồ vật để được chăm

sóc” một sự việc được thuốc hóa. Đó là mất sự kiểm soát những hoạt động xã hội của bản thân

(Ví dụ: phải ngưng hoạt động công ty, gia đình và không thể trợ cấp cho nhu cầu của gia đình),

gia đình (Ví dụ: không thể chăm sóc con đúng chức năng của một người mẹ trong gia đình) và

đôi khi mất cả khả năng kiểm soát của chính bản thân (Ví dụ: bệnh nhân không kiểm soát được

đại tiện và tiểu tiện). Tác động của sự đảo lộn này là sự đánh giá thấp về bản thân và cảm giác

đánh mất chính bản thân với chiều kích trầm cảm.

GIÁO TRÌNH TÂM LÝ HỌC Y KHOA 2014-2015

ThS. Trần Thị Uyên Phượng | ĐẠI HỌC Y KHOA PHẠM NGỌC THẠCH 3

1.3.2. Những đổ vỡ do căn bệnh gây ra:

1.3.2.1. Đỗ vỡ không gian tâm lý: Khi đối diện với căn bệnh thì bị ức chế về những

nguồn vui. Ví dụ: trước khi bệnh thì có rất nhiều hoạch định, khi buồn chán thì đi chơi

với bạn bè và có công việc. Sau khi căn bệnh ập đến thì nó bị giới hạn lại bằng những

cuộc hẹn với bác sĩ, những cuộc thăm khám định kỳ, những cuộc điều trị,.. và họ phải

chịu đựng một số những ảnh hưởng của việc điều trị đó. à Những ý tưởng về căn bệnh

luôn ám ảnh trong đầu bệnh nhân. Khi căn bệnh ập đến thì có sự mất tự do có liên quan

đến sự gián đoạn không gian tâm lý: những suy nghĩ/tư duy không còn sự linh hoạt như

trước.

1.3.2.2. Đỗ vỡ lịch sử của người bệnh và thời gian: Bệnh gây ra sự biến đổi cơ bản

trong lịch sử cá nhân. Tình trạng khỏe mạnh có sự thay đổi so với trước đây và thay vào

đó là trạng thái bị bệnh. Cuộc sống bệnh nhân được tính từng ngày và khó có những dự

định cho tương lai. Ví dụ: Bệnh nhân M.T bị bệnh tiểu đường nói: “Trước đây tôi có

thể ăn những gì tôi muốn mà không cần để ý tới những đồ ngọt (bánh, caphê đường).

Từ khi xét nghiệm cho biết tôi bị bệnh tiểu đường, tôi phải chú ý đến việc ăn uống và

ngoài ra tôi còn phải chích thường xuyên insuline. Tôi không còn tự do như lúc trước

nữa”. Thường thì trong lúc trò chuyện thì bệnh nhân hay có sự lặp đi lặp lại những câu

nói “trước khi bệnh thì tôi…” và “sau khi bệnh thì tôi…” và họ lập đi lập lại những cột

mốc trong cuộc sống của mỗi cá nhân, đặc biệt là khi bị bệnh nan y. Họ thường xuyên

chia thời gian làm 3 mốc: trước khi bệnh, hiện tại và sau khi bệnh. Ví dụ: bệnh nhân 20

tuổi, ung thư lưỡi, sinh viên đại học. Sắp có cuộc giải phẫu quan trọng sau khi hóa trị 1

năm. Khi trò chuyện thì anh ta phân biệt rất rõ về mặt thời gian “trước đây khi tôi còn

là sinh viên, khi tôi còn khỏe,…thì tôi quan tâm tới tin học, nhiếp ảnh,…”, bây giờ khi

bị bệnh thì nó thay đổi cách nhìn của tôi về cuộc đời. “Đây mới là thời điểm mà tôi thấy

rằng mình cần quan tâm tới mọi người hơn nữa thay vì ngồi thường xuyên với màn

hình máy tính”,…

1.3.2.3. Đỗ vỡ hình ảnh bản thân đối với những người khác/trong mối quan hệ với

người khác: Bệnh đến làm thay đổi hình ảnh bản thân nghĩa là tình yêu chính bản thân,

sự tự tin, lòng tự trọng... Hình ảnh bị lu mờ. Bệnh nhân có thể cảm thấy mình mất giá

trị. Ví dụ: Một trẻ vị thành niên bị ung thư, sau nhiều lần xạ trị nói: “Tóc con bị rụng

hết và hình dáng con đã thay đổi, các bạn sẽ chế giễu con”. Khi nói về hình ảnh của bản

thân thì ta nói về tình yêu của mình đối với chính mình, niềm tin về bản thân, giá trị của

bản thân,… khi căn bệnh ập đến thì những yếu tố kể trên sẽ bị lung lay và thường

xuyên người bệnh sẽ cảm thấy mình bị mất giá trị. Ví dụ: bệnh nhân K xương, phải hóa