Án lệ và việc áp dụng án lệ tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

CHÂU HOÀNG THÂN

ÁN LỆ VÀ VIỆC ÁP DỤNG ÁN LỆ

TẠI VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2015

CHÂU HOÀNG THÂN LU

ẬN VĂN CAO H

ỌC NĂM 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

CHÂU HOÀNG THÂN

ÁN LỆ VÀ VIỆC ÁP DỤNG ÁN LỆ

TẠI VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Chuyên ngành LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH

Mã số: 60380102

Người hướng dẫn khoa học: TS. PHAN NHẬT THANH

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2015

LỜI CAM ĐOAN

Tôi tên là Châu Hoàng Thân, học viên lớp Cao học Luật khóa 19, chuyên

ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí

Minh. Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được

thực hiện với sự hướng dẫn của TS. Phan Nhật Thanh. Những thông tin tôi đưa ra

trong luận văn là trung thực, có trích dẫn nguồn tham khảo đầy đủ. Những phân

tích, kiến nghị được tôi đề xuất dựa trên quá trình tìm hiểu, nghiên cứu của cá

nhân và chưa từng được công bố trong các công trình trước đó.

Tác giả luận văn

Châu Hoàng Thân

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU.............................................................................................. 1

CHƯƠNG 1. ÁN LỆ VÀ SỰ CẦN THIẾT ÁP DỤNG ÁN LỆ TẠI VIỆT

NAM...........................................................................................................................7

1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của án lệ .........................................................7

1.1.1. Khái niệm ..........................................................................................................7

1.1.2. Đặc điểm của án lệ............................................................................................9

1.1.3. Vai trò của án lệ trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật......................10

1.2. Án lệ trong hệ thống Thông luật (Common law system) và hệ thống Dân

luật (Civil law system).............................................................................................11

1.2.1. Án lệ trong hệ thống pháp luật nước Anh.......................................................14

1.2.2. Án lệ trong hệ thống pháp luật nước Pháp.....................................................24

1.3. Sự cần thiết về việc áp dụng án lệ tại Việt Nam............................................32

1.3.1. Sự cần thiết đối với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật.................................32

1.3.2. Sự cần thiết trong công tác xét xử...................................................................34

1.3.3. Sự cần thiết đối với công tác đào tạo luật ......................................................35

1.4. Lịch sử phát triển án lệ tại Việt Nam.............................................................37

1.4.1. Án lệ ở Việt Nam trong thời kỳ phong kiến.....................................................37

1.4.2. Phát triển án lệ từ năm 1945 đến trước năm 1975 .........................................38

1.4.3. Phát triển án lệ từ năm 1975 đến trước năm 2005 .........................................40

1.4.4. Phát triển án lệ từ năm 2005 đến nay.............................................................40

CHƯƠNG 2. XÂY DỰNG VÀ ÁP DỤNG ÁN LỆ TẠI VIỆT NAM ........44

2.1. Cơ sở pháp lý và những thách thức trong việc xây dựng và áp dụng án lệ

tại Việt Nam hiện nay .............................................................................................44

2.1.1. Cơ sở pháp lý về xây dựng và áp dụng án lệ ..................................................44

2.1.2. Thách thức trong xây dựng, áp dụng án lệ tại Việt Nam................................46

2.2. Kiến nghị nguồn tạo lập và thẩm quyền tạo lập án lệ tại Việt Nam ...........50

2.2.1. Nguồn tạo lập án lệ .........................................................................................51

2.2.2. Thẩm quyền tạo lập án lệ ................................................................................56

2.3. Kiến nghị nguyên tắc áp dụng, giá trị và bãi bỏ án lệ ..................................59

2.3.1. Nguyên tắc áp dụng án lệ................................................................................59

2.3.2. Giá trị của án lệ ..............................................................................................61

2.3.3. Bãi bỏ án lệ .....................................................................................................62

2.4. Kiến nghị về cách ghi án lệ, tập hợp và công bố án lệ ..................................66

2.4.1. Cách ghi án lệ .................................................................................................66

2.4.2. Tập hợp và công bố án lệ................................................................................73

KẾT LUẬN ............................................................................................................78

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Hoàn thiện hệ thống pháp luật là nền tảng cơ bản thực hiện công cuộc xây

dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Thời gian qua, hệ thống

pháp luật nước ta đã có những tiến bộ vượt bậc, đạt được những thành tựu to lớn,

nhất là hoàn thiện thể chế thị trường hội nhập và hợp tác quốc tế. Tuy nhiên, tình

trạng chồng chéo, mâu thuẫn giữa các văn bản còn phổ biến;

1

hệ thống pháp luật

vẫn chưa đồng bộ, thiếu thống nhất, tính khả thi thấp và chậm đi vào cuộc sống.

2 Vì

vậy, thực tiễn pháp luật nước ta rất cần một giải pháp nâng cao tính thống nhất,

công bằng trong áp dụng pháp luật và bổ trợ tính khả thi, toàn diện trong các quy

định của văn bản quy phạm pháp luật. Hoàn chỉnh hệ thống pháp luật luôn được

Đảng khẳng định là nhiệm vụ quan trọng, xuyên suốt; cụ thể, Đảng ta đã ban hành

Nghị quyết số 48 – NQ/TW ngày 24/5/2005 về chiến lược xây dựng và hoàn thiện

hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 (sau đây gọi

là Nghị quyết số 48 – NQ/TW) và Nghị quyết số 49 – NQ/TW ngày 02/6/2005 về

chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 (sau đây gọi là Nghị quyết số 49 –

NQ/TW). Với hàng loạt các giải pháp đề ra trong các Nghị quyết thì giải pháp nổi

bật, hứa hẹn khắc phục những hạn chế nêu trên đó là xây dựng và áp dụng án lệ tại

Việt Nam.

Ngày 31/10/2012 Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Quyết định số

74/QĐ-TANDTC về việc phê duyệt đề án phát triển án lệ của Tòa án nhân dân tối

cao (sau đây gọi là Quyết định số 74/QĐ-TANDTC). Quyết định nêu lên mục tiêu,

quan điểm, định hướng và những giải pháp cơ bản trong quá trình phát triển án lệ

tại Việt Nam nhưng định hướng của Quyết định chưa thật sự rõ ràng, chi tiết. Trong

thời gian qua có rất nhiều các công trình nghiên cứu, tài liệu viết về án lệ, có cả

những tài liệu chứng minh án lệ đã từng phát triển trong lịch sử pháp luật Việt Nam.

Mặc dù đã có định hướng từ năm 2005 và sự phát triển nhất định các tài liệu nghiên

cứu về án lệ nhưng đến nay án lệ vẫn chưa được áp dụng trong thực tiễn pháp lý

nước ta.

Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 đã chính thức ghi nhận thuật ngữ

án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Điều này mở ra một thời kỳ mới với

1 Nguyễn Văn Cương, “Một số giải pháp tăng cường tính khả thi của văn bản quy phạm pháp luật”,

[http://phapche.hcmussh.edu.vn/?ArticleId=544592e4-5845-4594-9ffe-f8ada4d9d7c3] (Truy cập ngày

24/01/2015).

2 Bộ Tư pháp, “Xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam”,

[http://moj.gov.vn/htpl/ttc/Lists/ThongTinLienQuan/View_Detail.aspx?ItemID=25] (Truy cập ngày

15/01/2015).

2

những điều kiện thuận lợi cho việc xây dựng và phát triển án lệ. Giá trị và sự phát

triển lan rộng của án lệ đã được khẳng định trong hệ thống pháp luật của nhiều quốc

gia; trong khi đó, ở Việt Nam thực trạng định hướng phát triển án lệ chưa đạt được

những kết quả cụ thể trong thực tiễn, tình hình nghiên cứu đã có nhiều thay đổi nên

tác giả chọn đề tài “Án lệ và việc áp dụng án lệ tại Việt Nam” làm đề tài luận văn

tốt nghiệp cao học luật.

2. Phạm vi nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu

- Phạm vi nghiên cứu:

Đề tài tập trung nghiên cứu về án lệ trong hệ thống Thông luật (thông qua

nghiên cứu án lệ của nước Anh) và hệ thống Châu âu lục địa (thông qua nghiên cứu

án lệ của nước Pháp), từ đó rút kết kinh nghiệm học tập trong xây dựng và áp dụng

án lệ tại Việt Nam. Căn cứ trên chiến lược phát triển án lệ của Tòa án nhân dân tối

cao đã được phê duyệt tại Quyết định số 74/QĐ-TANDTC, các văn bản pháp luật

hiện hành và thực trạng hệ thống pháp luật nước ta để phân tích, đánh giá và đề xuất

những giải pháp về xây dựng, phát triển án lệ hiện nay. Đề tài tập trung nghiên cứu

hai vấn đề chính yếu: một là, nghiên cứu về sự phát triển án lệ của một số quốc gia

trên thế giới; hai là, sự cần thiết áp dụng án lệ tại Việt Nam và kiến nghị những nội

dung chi tiết về phương án xây dựng, áp dụng án lệ vào thực tiễn nước ta trong giai

đoạn hiện nay.

- Phương pháp nghiên cứu:

Việc nghiên cứu đề tài được vận dụng nhiều phương pháp khác nhau tùy

thuộc vào đối tượng và mục đích nghiên cứu trong từng vấn đề. Bao gồm các

phương pháp sau:

- Phương pháp duy vật biện chứng để nhận thức và đánh giá các vấn đề trong

quá trình nghiên cứu. Là cơ sở lý luận đề xuất các giải pháp trong xây dựng và áp

dụng án lệ;

- Phương pháp lịch sử là phương pháp chủ yếu để tìm hiểu về lịch sử hình

thành và phát triển của án lệ trong các hệ thống pháp luật cũng như trong lịch sử

pháp luật Việt Nam;

- Phương pháp tổng hợp, so sánh, logic được sử dụng để phân tích, bố cục

các tài liệu nghiên cứu theo mục đích và các nhiệm vụ cụ thể của đề tài;

- Phương pháp phân tích luật viết sử dụng phân tích các quy định pháp luật;

- Phương pháp quy nạp và phương pháp diễn dịch: được sử dụng để diễn đạt

các vấn đề.

3

3. Nhiệm vụ và mục đích của đề tài

Trong quá trình nghiên cứu đề tài phải giải quyết những nhiệm vụ cơ bản

sau:

Một là, nghiên cứu quá trình phát triển án lệ của hệ thống Thông luật và

Châu âu lục địa thông qua nghiên cứu về án lệ của một số quốc gia tiêu biểu như

Anh (hệ thống Thông luật) và Pháp (hệ thống Dân luật). Qua đó thấy được giá trị

của án lệ, kinh nghiệm trong xây dựng và áp dụng án lệ từ hai hệ thống pháp luật

lớn trên thế giới.

Hai là, đề tài kiến nghị những nội dung cơ bản, chi tiết trong xây dựng và áp

dụng án lệ ở nước ta. Về mặt lý luận và thực tiễn, án lệ có sự khác biệt giữa hai hệ

thống Thông luật và Dân luật. Trong Thông luật, án lệ mang tính bắt buộc vào

những quy tắc đã thiết lập và được xem là nguồn luật chủ yếu thì ngược lại, Dân

luật không xem án lệ là nguồn luật chủ yếu bởi lẽ nó chỉ mang tính chất thuyết

phục, không mang tính bắt buộc đối với thẩm phán khi họ đưa ra phán quyết. Do

đó, luận văn sẽ tập trung nghiên cứu một phương án phát triển án lệ phù hợp với

Việt Nam, cụ thể về: nguồn và thẩm quyền tạo lập án lệ, nguyên tắc áp dụng, giá trị

của án lệ, bãi bỏ án lệ và cách ghi, tập hợp và công bố án lệ.

Mục đích chính yếu và cụ thể của đề tài nhằm góp phần xây dựng án lệ mang

tính đặc trưng của hệ thống pháp luật Việt Nam và kiến nghị những giải pháp chi

tiết về triển khai áp dụng án lệ ở nước ta hiện nay.

4. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Hiện nay nghiên cứu về án lệ không còn là đề tài quá xa lạ trong khoa học

pháp lý nước ta. Từ những ưu điểm của án lệ và nhu cầu cấp thiết của án lệ với hệ

thống pháp luật đã thu hút được rất nhiều sự quan tâm trong khoa học và cả thực

tiễn. Đến nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về phát triển án lệ ở Việt Nam

cả trong và ngoài nước như:

- Tài liệu nước ngoài:

Năm 2007, Tòa án nhân dân tối cao dưới sự hỗ trợ của JICA3 Nhật Bản đã

nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu chung Việt – Nhật về việc phát triển án lệ tại Việt

Nam”. Công trình được công bố song ngữ (tiếng Việt và tiếng Anh), đề tài khái

quát những nét chính về cơ sở lý luận của án lệ, chủ yếu kiến nghị và hoàn thiện

cách trình bày Quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân

tối cao. Một công trình tiêu biểu nghiên cứu về phát triển án lệ tại Việt Nam trên cơ

sở kinh nghiệm từ án lệ trong các quốc gia Thông luật là luận án tiến sĩ của Đỗ Thị

3 Tìm hiểu thêm về JICA tại http://www.vjcc.org.vn/tin-tuc/35.html.

4

Mai Hạnh (2011), Evaluation of applicability of common law approaches to

precedent in Viet Nam, A thesis of doctor of philosophy, University of Wollongong.

Đề tài phân tích những học thuyết, giá trị của án lệ trong hệ thống Thông luật; đặc

biệt học thuyết cấy ghép pháp luật. Đề tài cũng phân tích những khó khăn, hạn chế

của hệ thống pháp luật Việt Nam khi xây dựng, áp dụng án lệ và kiến nghị những

giải pháp tiền đề cho áp dụng án lệ ở nước ta.

- Tài liệu trong nước: Việc nghiên cứu về án lệ tại Việt Nam hiện nay đang

có những thuận lợi nhất định và các công trình nghiên cứu về án lệ, đặc biệt là sự

cần thiết và khả năng áp dụng án lệ tại Việt Nam đã phong phú hơn trước đây rất

nhiều. Để phục vụ cho luận văn tác giả đã sơ lược một số công trình nghiên cứu

sau:

Nổi bật là đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ của Tòa án nhân dân tối cao

vào năm 2011, đề tài “Triển khai án lệ vào công tác xét xử của Tòa án Việt Nam”.

Đề tài với rất nhiều chuyên đề nghiên cứu về lịch sử và kinh nghiệm phát triển án lệ

của các quốc gia trên thế giới; chứng minh tính cấp thiết và đề xuất giải pháp cho

việc áp dụng án lệ ở nước ta. Nguyễn Văn Nam (2012), Lý luận và thực tiễn về án

lệ trong hệ thống pháp luật của các nước Anh, Mỹ, Pháp, Đức và những kiến nghị

đối với Việt Nam. Quyển sách chuyên khảo này đã hệ thống các vấn đề cơ bản về án

lệ tại một số quốc gia trong hai hệ thống pháp luật lớn trên thế giới, nghiên cứu về

tiếp nhận học thuyết án lệ ở Việt Nam và vai trò của Tòa án trong phát triển án lệ ở

nước ta.

Bên cạnh đó tác giả còn tham khảo các công trình nghiên cứu được công bố

trên các tạp chí khoa học, các đề tài luận văn như: Phan Nhật Thanh (2006), “Khái

niệm và những nguyên tắc của tiền lệ pháp – Hình thức pháp luật đặc trưng của hệ

thống pháp luật Anh – Mỹ”, Tạp chí khoa học pháp lý. Bài viết này tác giả đã làm

rõ khái niệm án lệ, tiền lệ pháp; đồng thời bài viết nêu lên những nguyên tắc cơ bản

về tiền lệ pháp, những ưu điểm và bất cập nhất định khi áp dụng tiền lệ pháp trên cơ

sở tham khảo tài liệu án lệ ở Anh quốc. Đỗ Văn Đại, Đỗ Văn Kha (2008), “Án lệ

trong pháp luật thực định Việt Nam”, Tạp chí nghiên cứu lập pháp. Bài viết đã chỉ

ra sự tồn tại của án lệ trong thực tiễn xét xử ở nước ta thông qua những vụ án cụ

thể. Bùi Tiến Đạt (2009), “Áp dụng án lệ - nhu cầu tất yếu trong điều kiện cải cách

tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam”, Tạp chí khoa học Đại học

quốc gia Hà Nội. Bài viết chỉ ra nhu cầu của việc xây dựng, áp dụng án lệ ở nước ta

trong điều kiện thực hiện cải cách tư pháp. Nguyễn Văn Cường, Nguyễn Ngọc Ánh

(2009), “Án lệ Nhật Bản và một số vấn đề đặt ra khi đưa án lệ vào công tác xét xử

tại Tòa án Việt Nam”, Tạp chí Tòa án nhân dân. Tác giả đã nêu lên kinh nghiệm