Âm nhạc trong nghi lễ phật giáo ở Hà Nội

i

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Nguyễn Đình Lâm

ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO

Ở HÀ NỘI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC

HÀ NỘI - 2013

ii

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Nguyễn Đình Lâm

ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO

Ở HÀ NỘI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC

Chuyên ngành : Tôn giáo học

Mã số : 62.22.90.01

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. LÊ VĂN TOÀN

2. TS. NGUYỄN MẠNH CƯỜNG

HÀ NỘI - 2013

iii

LỜI CAM ĐOAN

Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn của hai nhà

khoa học. Tất cả trích dẫn, số liệu được sử dụng trong luận án là trung thực, nghiêm

túc, có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận trong luận án chưa từng được công bố trên

bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn nếu những lời cam

đoan trên đây không đúng.

Tác giả luận án

Nguyễn Đình Lâm

iv

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU............................................................................................................................. 1

Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN

ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................................................................... 6

1.1. NGUỒN TÀI LIỆU...................................................................................................... 6

1.2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU .......................................................................................... 10

1.3. KHUNG PHÂN TÍCH LÝ THUYẾT ........................................................................ 20

1.4. MỘT SỐ KHÁI NIỆM, THUẬT NGỮ SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN................. 25

1.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1............................................................................................. 35

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO VÀ NGUỒN GỐC, DIỆN MẠO

CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI........................ 36

2.1. ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO ......................................................................... 36

2.2. NGUỒN GỐC CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.......................................... 55

2.3. DIỆN MẠO CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.............................................. 68

2.4. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2……………………………………………………………………..82

Chương 3: CHỨC NĂNG VÀ MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CỦA ÂM NHẠC

TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI.................................................. 83

3.1. CHỨC NĂNG CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ ............................................... 83

3.2. MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.......... 98

3.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3........................................................................................... 124

Chương 4: VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ

PHẬT GIÁO HÀ NỘI HIỆN NAY................................................................. 125

4.1. NHẬN ĐỊNH CHUNG ............................................................................................ 125

4.2. XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT................................................. 138

4.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 4........................................................................................... 144

KẾT LUẬN .................................................................................................................... 145

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 150

DANH MỤC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................... 158

PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 159

v

BẢNG CHỮ VIẾT TẮT SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

ÂN Âm nhạc

ÂNPGHN Âm nhạc Phật giáo Hà Nôi

ÂNPGVN Âm nhạc Phật giáo Việt Nam

GS Giáo sư

Nxb Nhà xuất bản

PG Phật giáo

PGVN Phật giáo Việt Nam

TLTK Tài liệu tham khảo

Tp.Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh

TS Tiến sĩ

1

MỞ ĐẦU

1.Lý do chọn đề tài

Trải qua gần hai thiên niên kỷ du nhập và phát triển, Phật giáo đã đi sâu vào

hầu hết các khía cạnh của đời sống xã hội, trở thành một trong những bộ phận cấu

thành nền văn hóa Việt Nam, để lại nhiều dấu mốc đáng chú ý trong suốt chiều dài

lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Ngược lại, chính những yếu tố truyền

thống đã tác động trở lại và là “chất liệu”, phương tiện để Phật giáo nhập thế, phát

triển với sắc thái riêng so với Phật giáo trong khu vực và vùng lãnh thổ khác.

Âm nhạc Phật giáo sinh ra từ trong nghi lễ Phật giáo, là kết quả của quá trình

vận động liên tục từ sự biến đổi, hình thành tông phái đến diễn trình truyền thừa vào

các nền văn hóa khác nhau mà tính nhiều tầng, nhiều lớp trong âm nhạc Phật giáo

Việt Nam là một minh chứng sống động. Nằm trong truyền thống âm nhạc nước

nhà, âm nhạc Phật giáo lấy âm nhạc bản địa là cơ sở chính trong quá trình hình

thành và phát triển. Ngoài thể hiện những đặc điểm chung của một nền âm nhạc

truyền thống dân tộc, âm nhạc Phật giáo Việt Nam nói chung còn là âm nhạc chức

năng nên mang những đặc trưng riêng gắn với triết lý và tập quán tu tập của tôn

giáo này.

Có thể nói, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo là góp phần nghiên cứu Phật giáo

Việt Nam, cũng là để, thông qua đó nghiên cứu âm nhạc, văn hóa và tôn giáo Việt

Nam trong lịch sử. Nói cách khác, thực tế cho thấy, Phật giáo Việt Nam mang tính

vùng miền và tông phái, bởi vậy nghiên cứu về tôn giáo và văn hóa Việt Nam nói

chung cũng như trong nghiên cứu vùng văn hóa không thể không nghiên cứu Phật

giáo. Trong tương quan đó, nghiên cứu văn hóa, tư tưởng của Phật giáo Việt Nam

không thể không nghiên cứu âm nhạc Phật giáo.

Ở một phạm vi cụ thể, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo qua trường hợp Thăng

Long - Hà Nội, đặt trong bối cảnh vùng châu thổ Bắc bộ là góp phần chỉ ra bản chất

của sự khác biệt mang tính vùng miền của âm nhạc và Phật giáo Việt Nam. Với vị

trí là trung tâm kinh tế, chính trị văn hóa của đất nước, nơi hội tụ tinh hoa văn hóa

của dân tộc hàng nghìn năm qua, âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chứa đựng và còn

2

bảo lưu được nhiều yếu tố mang đặc trưng riêng; dù vậy chưa dành được những

nghiên cứu chuyên sâu. Từ cơ sở lý luận và thực tiễn đó, chúng tôi chọn đề tài “Âm

nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” để viết luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn

giáo học.

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Với tên đề tài này, đối tượng cụ thể của luận án sẽ là vấn đề nguồn gốc, sự hình

thành và diện mạo, đặc biệt là chức năng của âm nhạc cùng mối quan hệ âm nhạc -

nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; một số đặc trưng cơ bản của âm nhạc Phật giáo; các lớp

văn hóa âm nhạc, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc và nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội.

2.2. Phạm vi nghiên cứu

Về không gian, thứ nhất, luận án nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chỉ

nghiên cứu phong cách Hà Nội. Do vậy, ngoài những chùa trên địa bàn Hà Nội cũ

(trước năm 2008), chúng tôi còn khảo sát một số chùa nằm ở phụ cận có thực hành

phong cách này; và như vậy, các phong cách địa phương khác có mặt trên địa bàn Hà

Nội hiện nay không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án này. Thứ hai, công trình tập

trung nghiên cứu đặc điểm của trường hợp hai không gian nghi lễ tiêu biểu là lễ

Thường nhật và lễ Trai đàn chẩn tế.

Về âm nhạc, các khía cạnh tôn giáo học của âm nhạc trong nghi lễ sẽ được quan

tâm nghiên cứu trước hết của luận án; vấn đề âm nhạc học có được đề cập nhưng chỉ

dừng lại ở một số đặc trưng cơ bản như quan hệ ca từ, giai điệu, tổ chức và chức năng

của nhạc khí; vai trò, chức năng của các nhịp trống - có so sánh với một số thể loại âm

nhạc truyền thống vùng châu thổ Bắc bộ và âm nhạc Phật giáo ở Thái Bình.

Về tên gọi, luận án “âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” là nhấn mạnh

mối quan hệ giữa âm nhạc và nghi lễ Phật giáo. Như vậy, các thể loại âm nhạc Phật

giáo được đề cập với tư cách là âm nhạc Phật giáo chỉ sử dụng trong nghi lễ Phật giáo

với mục đích cúng dàng chư Phật, Bồ Tát, và hóa giải chúng sinh, không có trường

hợp ngoại lệ.

3. Mục tiêu, mục đích nghiên cứu

3

3.1. Mục tiêu nghiên cứu của luận án là đạt được kết quả mà ở đó thể hiện

những đóng góp, phát hiện mới với các kết luận như: diện mạo của âm nhạc Phật giáo;

chức năng và mối quan hệ giữa âm nhạc với nghi lễ Phật giáo; đặc trưng và những lớp

văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội.

3.2. Mục đích nghiên cứu chính của luận án là đem kết quả nghiên cứu, bao gồm

cơ sở lý luận và thực tiễn cũng như những kết luận khoa học vào ứng dụng trong

nghiên cứu và đào tạo chuyên ngành tôn giáo học và âm nhạc truyền thống dân tộc.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu

Trên cơ sở nguồn tài liệu gốc là kinh điển Phật giáo và các bộ quốc sử, tài liệu

thứ cấp, tài liệu điền dã trực tiếp và các lý thuyết nghiên cứu, luận án xây dựng, làm rõ

cấu trúc, diện mạo của đối tượng nghiên cứu để trả lời các câu hỏi: 1. Âm nhạc xuất

hiện trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội từ khi nào; 2. Âm nhạc có chức năng và ý nghĩa

như thế nào trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; 3. Âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội có

những đặc trưng cơ bản nào khác biệt và tương đồng so với một số thể loại âm nhạc

phổ biến ở vùng châu thổ Bắc bộ và âm nhạc Phật giáo ở một địa phương cụ thể cùng

khu vực?

5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

5.1. Phương pháp luận

Âm nhạc Phật giáo là kết quả của quá trình hình thành, vận động, bồi đắp và

phát triển liên tục từ các lớp văn hóa qua lịch sử. Những cơ sở hình thành âm nhạc

Phật giáo, những thăng trầm của âm nhạc Phật giáo gắn bó mật thiết với hoàn cảnh và

những biến cố lịch sử; yếu tố vùng miền, sự phân hóa ngay trong nội bộ các tiểu vùng

cũng ảnh hưởng không nhỏ tới sắc thái và đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở từng địa

phương. Nói cách khác, âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội nằm trong tổng thể nguyên hợp

cũng như sự tác động của các yếu tố lịch sử, địa lý, con người và mối liên hệ qua lại

giữa các yếu tố đó. Vì vậy, để tiếp cận, làm rõ bản chất của đối tượng nghiên cứu, luận

án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử, chủ nghĩa duy vật biện

chứng trong triết học Mác-Lênin và một số lý thuyết trong nghiên cứu văn hóa, âm

nhạc, tôn giáo và xã hội học.

5.2. Phương pháp nghiên cứu

4

Luận án tiếp cận tổng thể đối tượng, do đó các phương pháp liên ngành tôn giáo,

xã hội và âm nhạc học sẽ được ứng dụng trong nghiên cứu này.

5.2.1. Sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản học khi tiếp cận kinh điển Phật

giáo và các bộ quốc sử để “mở” các từ khóa là khái niệm, thuật ngữ liên quan đến âm

nhạc và nghi lễ Phật giáo; tìm hiểu bản chất cũng như nội hàm của khái niệm; nghĩa

đen hoặc nghĩa bóng của khái niệm căn cứ vào bối cảnh của khái niệm để thông qua

đó, tìm hiểu nguyên nhân, nguồn gốc xuất hiện và những ghi nhận về sự có mặt của âm

nhạc Phật giáo qua lịch sử;

5.2.2. Phương pháp điền dã, trong đó sử dụng căn bản hai thao tác phỏng vấn

sâu (hỏi từng sư tăng, từng chùa theo nhóm chủ đề) và phỏng vấn tham dự (hỏi trong

quá trình diễn ra nghi lễ) phối hợp quay phim-ghi hình tư liệu,...;

5.2.3. Phương pháp so sánh đối chiếu, trong đó sử dụng hai thao tác là so sánh

theo chiều ngang để chỉ ra mối quan hệ giữa âm nhạc Phật giáo với âm nhạc truyền

thống trên cùng khu vực; so sánh theo chiều dọc để tìm hiểu sự tương đồng và khác

biệt của âm nhạc Phật giáo ở các địa phương khác (ở đây là Hà Nội, Thái Bình và

Huế), từ đó chỉ ra tính vùng miền và diện mạo của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện

nay và mối liên hệ qua lại của nó với âm nhạc truyền thống trên cùng khu vực trong

lịch sử.

5.2.4. Phương pháp phân tích âm nhạc học để tìm ra những đặc điểm cơ bản

trong thể loại, giai điệu âm nhạc, khí nhạc và nhịp trống của âm nhạc Phật giáo ở Hà

Nội; sự có mặt của từng thành tố âm nhạc trong từng giai đoạn/ bước lễ trong nghi lễ

Phật giáo.

5.2.5. Phương pháp nghiên cứu lịch sử, trong đó phối hợp sử dụng hai phương

pháp lịch đại và đồng đại để đặt sự phát triển của âm nhạc Phật giáo trong dòng chảy

của lịch sử, đồng thời nhìn nhận những biến cố lịch sử như là những nguyên nhân căn

bản tác động và làm ảnh hưởng không nhỏ tới sự phát triển chung của âm nhạc Phật

giáo.

5.2.6. Phương pháp tâm lý học tôn giáo để nghiên cứu niềm tin tôn giáo của

người tu hành và Phật tử thể hiện thực tế trong các đàn lễ và qua các câu chuyện lịch

sử.

5

6. Những đóng góp của luận án

Về cơ sở lý luận, có thể khẳng định, đây là công trình đầu tiên sử dụng các lý

thuyết và phương pháp nghiên cứu liên ngành khoa học xã hội, tôn giáo học và nghệ

thuật trong nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội.

Về cơ sở thực tiễn, đây cũng là công trình nghiên cứu đầu tiên, toàn diện về

nguồn gốc, diện mạo và chức năng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội, đặc biệt là

phương diện tôn giáo học, trên cơ sở các nguồn cổ sử và quá trình điền dã, nghiên cứu

trực tiếp các nghi lễ Phật giáo tại Hà Nội và nhiều tỉnh thành vùng châu thổ Bắc bộ.

Hai nghi lễ Thường nhật và Trai đàn chẩn tế ở châu thổ Bắc bộ cũng là vấn đề đầu tiên

được tác giả nghiên cứu qua luận án này.

Nguồn tài liệu được sử dụng trong luận án đảm bảo độ tin cậy cao và có thể

kiểm chứng được. Vì vậy, kết quả của luận án sẽ là nguồn tài liệu khoa học hữu ích

trong nghiên cứu Phật giáo Việt Nam, cũng là nguồn tư liệu cần tham khảo trong

nghiên cứu, giảng dạy âm nhạc truyền thống và một số lĩnh vực liên ngành gần ở nước

ta trong bối cảnh hiện nay.

7. Bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục Tài liệu tham khảo và Công trình của

tác giả, nội dung của luận án gồm bốn chương:

Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu và những vấn đề liên quan

đến luận án;

Chương 2: Đặc điểm của nghi lễ Phật giáo và nguồn gốc, diện mạo của âm

nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội;

Chương 3: Chức năng và một số đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà

Nội;

Chương 4: Vấn đề bảo tồn và phát huy âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện

nay.

6

Chương 1

TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ

NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1.1. NGUỒN TÀI LIỆU

1.1.1. Tài liệu gốc từ kinh điển Phật giáo và các bộ quốc sử, khảo cổ

1.1.1.1 Các bộ kinh điển của Phật giáo

Kinh điển của Phật giáo được luận án sử dụng gồm các bộ là Giới luật Thiết

yếu hội tập (quyển 5), Hội Giải giới bổn Bồ Tát trong kinh Phạm Võng (Nxb. Tôn

giáo - 2011), Kinh Dược sư (Nxb. Tôn giáo - 2002), kinh Vu Lan (Nxb. Tôn giáo -

2008), kinh A Di Đà (Tổ đình Viên Minh, Quang Lãng, Phú Xuyên, Hà Nội xuất

bản), kinh Cứu khổ (Nxb. Hồng Đức), kinh Bổn Môn Pháp Hoa (Nxb. Thành phố

Hồ Chí Minh), kinh Địa Tạng (Nxb. Tôn giáo - 2005), kinh Phạm Võng, Phẩm Bồ

Tát Tâm Địa (Nxb. Tôn giáo - 2011); ngoài ra còn một số bộ kinh tham khảo là

Vãng sinh Tịnh độ, Lương Hoàng Sám, Pháp Hoa, Báo Ân ...

Đây là nguồn tài liệu quan trọng để nghiên cứu nguồn gốc sự xuất hiện của

âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội. Đồng thời, những bộ kinh được đề cập trên đây là

nguồn tư liệu nghiên cứu đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội, trước hết trên

phương diện ca từ - thể loại văn học. Và quan trọng, nhiều bộ kinh trong số này

được tụng trong các nghi lễ mà luận án nghiên cứu.

1.1.1.2. Các bộ quốc sử

Luận án căn cứ vào các mô tả và đề cập về đối tượng nghiên cứu trong lịch

sử cổ - trung và cận - hiện đại.

Các cuốn cổ sử, gồm An Nam Chí Lược (Lê Tắc, Nxb. Thuận Hóa và Trung

tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Huế - 2002), Thiền Uyển Tập Anh (Ngô Đức

Thọ - Nguyễn Thúy Nga dịch và chú thích; dịch theo nguyên bản chữ Hán Trùng

San; Nxb. Văn học và Phân Viện Nghiên cứu Phật học, Hà Nội - 1990), Đại Việt Sử

ký Toàn thư (Dịch theo bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1679), Tập I và II, Nxb.

Khoa học xã hội, Hà Nội - 1998), Lịch triều hiến chương loại chí (Phan Huy Chú,

7

Viện Sử học Việt Nam phiên dịch và chú giải, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội -

1992).

Những tài liệu trên là những căn cứ khoa học, cùng với một số tài liệu dưới

đây, cho thấy sự xuất hiện của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội và quá trình phát triển

liên tục của nó qua lịch sử, góp phần quan trọng vào việc trả lời câu hỏi: âm nhạc

Phật giáo ở Hà Nội xuất hiện từ khi nào trong lịch sử.

1.1.1.2. Tài liệu khảo cổ và mỹ thuật

Một số văn bia cổ, những bức hình chạm khắc, vẽ và in trong kiến trúc các

ngôi chùa và bệ đá khuôn viên chùa như văn bia chùa Đọi, Hà Nam, các nhạc cụ

trên bệ đá chùa Vạn Phúc (Chùa Phật Tích, xã Phật Tích, huyện Tiên Du - Bắc

Ninh, Thế kỷ 11 - 12), hình người Tấu nhạc (Vì nóc thượng điện chùa Thái Lạc,

Hưng Yên, gỗ Thế kỷ 13-14), Trình tấu âm nhạc: đàn tỳ bà và đàn nguyệt ( khắc gỗ,

chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng Yên, Thế kỷ 13 - 14), Trình tấu âm

nhạc: đàn tranh và sáo (khắc trên gỗ, Chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng

Yên), Trình tấu âm nhạc: Tiêu và nhị (khắc gỗ, Chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn

Lâm - Hưng Yên), Vũ điệu dâng hoa (khắc gỗ, chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm

- Hưng Yên), Vũ điệu dâng hoa (Khắc gỗ, Chùa Dâu, Thanh Khương, Thuận Thành

- Bắc Ninh), Vũ điệu dâng hoa (Khắc gỗ, Cồn Chè - Nam Định), Bát bộ Kinh Kim

Cương Bồ Tát cầm đàn Tam và Nhị (Chùa Nôm, Văn Lâm, Hưng Yên), Bồ Tát

Chuẩn Đề cầm Chuông - Linh (Chùa Đào Xuyên, Đa Tốn, Gia Lâm, Hà Nội), Bồ

Tát Chuẩn Đề cầm Chuông (Chùa Kiêu Kỵ, Kiêu Kỵ, Gia Lâm, Hà Nội), tượng Tứ

Linh Thiên Vương cầm đàn (Chùa Linh Đàm, Hoàng Mai).

Nguồn tài liệu này góp phần nhấn mạnh thêm sự xuất hiện, vai trò, chức năng

của âm nhạc cũng như quan điểm của Phật giáo đối với âm nhạc trong đời sống văn

hóa Phật giáo ở Hà Nội nói riêng, vùng châu thổ Bắc bộ nói chung.

1.1.2. Tài liệu thứ cấp

Những ghi chép, nghiên cứu của một số tác giả trong và ngoài nước về những

vấn đề liên quan đến âm nhạc và nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống Việt

Nam giai đoạn trung đại, như Việt Nam trong quá khứ: tư liệu nước ngoài, William

8

Dampier (2007), Một chuyến du hành đến Đàng ngoài năm 1688, Nxb. Thế giới,

Hà Nội; cận hiện đại có Về Văn hóa tín ngưỡng truyền thống người Việt (Léopold

Cadière, Đỗ Trinh Huệ dịch, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội - 1997), Những

người bạn cố đô Huế (B.A.V.H, Tập IV - 1917, Đặng Như Tùng dịch, Tôn Thất

Hanh hiệu đính, Nhị Xuyên, Lê Văn biên tập, Nxb. Thuận Hóa, Huế, 1998), Hiểu

biết về Việt Nam ( Pierre Huard - Ủy viên danh dự Trường Viễn Đông Bác Cổ và

Maurice Durand - Ủy viên Trường Viễn Đông Bác Cổ, Đỗ Trọng Quang dịch, Nxb.

Khoa học xã hội, Hà Nội - 1993) 1

Luc Benoist (2006), Dấu hiệu, biểu trưng và

thần thoại, Nxb. Thế giới, Hà Nội; Mario Sica (2013), Những lữ khách Ý trong

hành trình khám phá Việt Nam, Nxb. Thế giới, Hà Nội.

Những tư liệu này đã ít nhiều đề cập đến các vấn đề có liên quan tới lễ nghi

và âm nhạc Phật giáo, đồng thời cung cấp bối cảnh lịch sử để luận án có thể tham

khảo hoặc kế thừa phương pháp luận nghiên cứu.

1.1.3. Tài liệu điền dã

Đề tài luận án còn dựa trên cơ sở tư liệu quan trọng khác là qua điền dã, khảo

sát và nghiên cứu trực tiếp, trong đó:

Tư liệu phỏng vấn tham dự các nghi lễ tại một số ngôi chùa ở Hà Nội và

vùng châu thổ Bắc bộ, sẽ nói ở phần diện mạo âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội - tiểu

mục 1 chương 3. Đây là những ngôi chùa thường xuyên tổ chức các nghi lễ lớn, ở

đó cho thấy tương đối đầy đủ diện mạo cũng như phong cách âm nhạc Phật giáo ở

Hà Nội nói riêng, Phật giáo Đại thừa vùng châu thổ Bắc bộ nói chung.

Cùng với quá trình tiếp cận các nghi lễ, chúng tôi còn tiến hành phỏng vấn

sâu các chức sắc tôn giáo của Giáo hội, trụ trì chùa và một số cư sĩ tại gia, Phật tử

có hiểu biết sâu và chuyên thực hiện các nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội (xin xem phần

Phụ lục 2).

Theo chúng tôi, trên đây là nguồn tư liệu quan trọng bậc nhất trong luận án

này để khẳng định diện mạo và đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện nay

và sự kế thừa, phát triển của nó trong lịch sử qua nghiên cứu liên hệ với nguồn tư

liệu gốc khác.

9

1.1.4. Tài liệu tham khảo

1.1.4.1. Những nghiên cứu liên quan đến Âm nhạc Phật giáo Việt Nam

Luận án tham khảo những công trình nghiên cứu trực tiếp hoặc gián tiếp về

âm nhạc Phật giáo ở Việt Nam như Nhạc lễ Phật giáo xứ Huế (Nguyễn Hữu Thông

chủ biên, Nxb. Văn hóa Thông tin và Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, Hà Nội -

2008), Góp phần tìm hiểu Lễ nhạc Phật giáo xứ Huế (Phạm Hồng Lĩnh, Luận văn

thạc sĩ Văn hóa học, Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện khoa học xã hội Việt Nam,

Hà Nội - 2009), Âm nhạc cổ truyền Việt Nam (Luận án Tiến sĩ dân tộc nhạc học;

Trần Văn Khê, bản dịch tại thư viện Viện Âm nhạc), Lược sử âm nhạc Việt Nam

(Giáo trình bậc đại học - Thụy Loan, Nxb. Âm nhạc và Nhạc Viện Hà Nội - 1993),

Lịch sử Âm nhạc Việt Nam, phần Về âm nhạc Phật giáo Việt Nam (Lê Mạnh Thát,

Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh-2000).

Đây là những nguồn tài liệu có liên quan nhiều đến âm nhạc Phật giáo và âm

nhạc truyền thống dân tộc, sẽ cung cấp cho chúng tôi những thông tin quan trọng về

diện mạo của âm nhạc Phật giáo địa phương và mối quan hệ giữa âm nhạc Phật giáo

với âm nhạc truyền thống.

1.1.4.2. Những nghiên cứu về Phật giáo Việt Nam từ thế kỷ XX

Luận án còn tham khảo một số công trình nghiên cứu về Phật giáo như Việt

Nam Phật giáo sử luận (Nguyễn Lang, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh - 1994), Lịch

sử Phật giáo Việt Nam (Lê Mạnh Thát, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh - 2005), Đại

cương Triết học Việt Nam (PGS.TS. Nguyễn Hùng Hậu chủ biên, Nxb. Khoa học

Xã hội, Hà Nội - 2000), Tổng tập văn học Việt Nam (Lê Mạnh Thát, Nxb. Văn học,

Hà Nội - 1996). Những nguồn tư liệu này không nghiên cứu về âm nhạc nhưng có

đề cập tới một số khía cạnh liên quan đến âm nhạc cũng như sự xuất hiện của âm

nhạc trong quá trình truyền giáo và nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội và vùng phụ cận.

1.1.4.3. Những tư liệu khác

Những cuốn tư liệu lịch sử đã đề cập ở mục 1.1.2. Ngoài ra, luận án còn sử

dụng một số sách lý luận liên ngành khác như Lý thuyết vùng văn hóa trong Vùng

Văn hóa và Phân vùng Văn hóa ở Việt Nam của Ngô Đức Thịnh (Nxb. Khoa học xã

10

hội, Hà Nội, 2004), Lý thuyết chức năng trong Lịch sử và lý thuyết xã hội học (Lê

Ngọc Hùng, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011), Lý thuyết về sự nhiều tầng,

nhiều lớp trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam của PGS.TS. Nguyễn Thụy Loan, như

Lược sử âm nhạc Việt Nam (Giáo trình đại học), Nxb. Âm nhạc, 1993; Âm nhạc cổ

truyền Việt Nam, Nxb. Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006; Thường thức về âm nhạc cổ

truyền Việt Nam và Lịch sử âm nhạc, Nxb. Giáo dục, 2001. Đây là những tài liệu

quan trọng và có giá trị trên phương diện phương pháp luận giúp tác giả luận án

triển khai hướng đi cũng như tiếp cận đối tượng nghiên cứu một cách khoa học và

khách quan. Ngoài ra, những vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu, ngoài nhìn

nhận trực tiếp từ những nghiên cứu âm nhạc Phật giáo, còn có những nghiên cứu

liên ngành văn hóa học và âm nhạc học ở các loại hình tín ngưỡng khác nói chung.

Đó là các công trình: Tôn giáo tín ngưỡng và âm nhạc cổ truyền của PGS.TS.

Nguyễn Thụy Loan, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 07 năm 2007; Những biến đổi

trong thực hành âm nhạc tang lễ của người Việt vùng châu thổ Bắc bộ từ sau đổi

mới đến này qua trường hợp Bắc Ninh của tác giả luận án, Tạp chí Nhân lực khoa

học xã hội, số 01 năm 2012; Hát văn của Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Nxb. Văn hóa

dân tộc, Hà Nội năm 2009; Âm nhạc Hát văn của Thanh Hà, Nxb. Âm nhạc, Hà Nội

năm 1995; Nghệ thuật Hát văn và Tín ngưỡng Tứ phủ, của Bùi Trọng Hiền, Tạp chí

Văn hóa Nghệ thuật, số 2, Hà Nội năm 2007.

Đây là những công trình, như trên đã trình bày, ít nhiều đề cập đến đối tượng

nghiên cứu của luận án, đặc biệt là những nghiên cứu liên quan đến vấn đề âm nhạc

tôn giáo, tín ngưỡng. Những công trình đã cung cấp cho luận án trên cả hai phương

diện: âm nhạc học và lý luận về tôn giáo, đặc biệt là tín ngưỡng, tôn giáo, một bộ

phận không thể thiếu trong luận án.

1.2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU

1.2.1. Những công trình tiếp cận dưới góc độ âm nhạc học

Cho đến thời điểm này chưa có công trình nào nghiên cứu về âm nhạc Phật

giáo ở Hà Nội một cách sâu sắc và toàn diện. Tuy nhiên, những nghiên cứu trước ít

nhiều đề cập và liên quan đến vấn đề nghiên cứu dưới góc độ âm nhạc học, đó là