Xây dựng hệ thống bài tập theo các mức độ tư duy trong dạy học hợp chất hữu cơ có nhóm chức – hóa học 11 thpt

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA HÓA



Tên đề tài:

XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO CÁC MỨC

ĐỘ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC HỢP CHẤT HỮU CƠ

CÓ NHÓM CHỨC – HÓA HỌC 11 THPT

Khóa luận tốt nghiệp cử nhân sư phạm

Sinh viên thực hiện : Trần Thị Lệ

Lớp : 14SHH

Giảng viên hướng dẫn : TS. Ngô Minh Đức

Đà Nẵng, tháng 04 năm 2018

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

KHOA HOÁ Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

NHIỆM VỤ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

Họ và tên sinh viên: Trần Thị Lệ Lớp: 14SHH

1. Tên đề tài: Xây dựng hệ thống bài tập theo các mức độ tư duy trong dạy học hợp

chất hữu cơ có nhóm chức – Hóa học 11 THPT

2. Nội dung nghiên cứu:

̵ Nghiên cứu cơ sở lý luận của đề tài.

̵ Nghiên cứu Chuẩn kiến thức, kĩ năng chương “Dẫn xuất halogen – Ancol –

Phenol” và chương “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic”.

̵ Nghiên cứu hệ thống bài tập về ancol, phenol, anđehit, xeton, axit cacboxylic.

̵ Tuyển chọn, xây dựng hệ thống bài tập chương “Dẫn xuất halogen – Ancol –

Phenol” và chương “Anđehit – Xeton –Axit cacboxylic” theo các mức độ tư

duy.

3. Giáo viên hướng dẫn: TS. Ngô Minh Đức

4. Ngày giao đề tài: 10/07/2017 Ngày hoàn thành: 22/4/2018

Chủ nhiệm Khoa Giảng viên hướng dẫn

(Kí và ghi rõ họ, tên) (Kí và ghi rõ họ, tên)

PGS. TS. Lê Tự Hải TS. Ngô Minh Đức

Sinh viên đã hoàn thành và nộp báo cáo cho Khoa ngày tháng 04 năm 2018

Kết quả điểm đánh giá …………

Ngày tháng 04 năm 2018

CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG

(Ký và ghi rõ họ, tên)

LỜI CẢM ƠN

Lần đầu tiên thực hiện công việc nghiên cứu tôi đã gặp không ít khó khăn trong

quá trình thực hiện. Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo – Tiến

sĩ Ngô Minh Đức đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập,

nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Qua đây tôi xin gửi lời cảm ơn tới cô chủ nhiệm và các thầy, cô trong khoa Hóa

– Trường Đại học Sư Phạm – Đại học Đà Nẵng đã nâng đỡ tạo mọi điều kiện thuận lợi

cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn này.

Vì nhiều lí do khách quan và chủ quan nên luận văn này không tránh khỏi những

hạn chế và thiếu sót nhất định, kính mong sự góp ý nhận xét, đánh giá của các thầy cô

và toàn thể các bạn sinh viên.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Đà Nẵng, ngày 22 tháng 04 năm 2018

Sinh viên

Trần Thị Lệ

MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN.................................................................................................................1

MỤC LỤC.......................................................................................................................4

MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI..........................................................................................1

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU ..................................................................................2

3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ..................................................................................2

4. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU ...............................................2

5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU .....................................................................................3

6. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC..................................................................................3

7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .........................................................................3

8. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI....................................................................3

NỘI DUNG .....................................................................................................................4

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI.........................4

1.1. TƯ DUY VÀ QUÁ TRÌNH DẠY HỌC HÓA HỌC......................................4

1.1.1. Khái niệm tư duy........................................................................................4

1.1.2. Những phẩm chất của tư duy ...................................................................4

1.1.3. Những hình thức cơ bản của tư duy.........................................................5

1.1.3.1. Khái niệm .............................................................................................5

1.1.3.2. Phán đoán.............................................................................................6

1.1.3.3. Suy lí......................................................................................................7

1.1.4. Đánh giá trình độ phát triển tư duy của HS............................................9

1.1.5. Tư duy khoa học và tư duy hóa học .......................................................15

1.1.5.1. Tư duy khoa học ................................................................................15

1.1.5.2. Tư duy hóa học ..................................................................................15

1.1.6. Rèn luyện các thao tác tư duy trong dạy học hoá học ..........................16

1.1.6.1. Phân tích.............................................................................................17

1.1.6.2. Tổng hợp.............................................................................................17

1.1.6.3. So sánh................................................................................................18

1.1.6.4. Khái quát hoá.....................................................................................18

1.2. BÀI TẬP HÓA HỌC......................................................................................19

1.2.1. Khái niệm BTHH .....................................................................................19

1.2.2. Phân loại BTHH.......................................................................................20

1.2.2.1. Cơ sở phân loại ..................................................................................20

1.2.2.2. Phân loại chi tiết BTHH ở trường phổ thông .................................21

1.2.3. Tầm quan trọng của BTHH....................................................................24

1.2.3.1. BTHH có tác dụng làm cho HS hiểu sâu hơn và làm chính xác hóa

các khái niệm đã học ......................................................................................25

1.2.3.2. BTHH củng cố kiến thức cũ một cách thường xuyên và hệ thống

hóa các kiến thức đã học ................................................................................25

1.2.3.3. BTHH thúc đẩy thường xuyên sự rèn luyện các kỹ năng kỹ xảo về

hóa học .............................................................................................................25

1.2.3.4. BTHH tạo điều kiện để tư duy HS phát triển.................................26

1.2.3.5. Tác dụng giáo dục tư tưởng..............................................................27

1.2.3.6. Giáo dục kĩ thuật tổng hợp...............................................................27

1.2.4. Xu hướng phát triển của BTHH.............................................................28

1.2.5. Quan hệ giữa BTHH với việc phát triển tư duy....................................29

CHƯƠNG 2. XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO CÁC MỨC ĐỘ TƯ

DUY TRONG DẠY HỌC HỌC HỢP CHẤT HỮU CƠ CÓ NHÓM CHỨC –

HÓA HỌC 11 THPT ................................................................................................31

2.1. TỔNG QUAN VỀ CHƯƠNG “DẪN XUẤT HALOGEN – ANCOL -

PHENOL” HÓA HỌC 11 THPT.........................................................................31

2.1.1. Cấu trúc của chương. ..............................................................................31

2.1.2. Mục tiêu của chương................................................................................31

2.1.2.1. Kiến thức ............................................................................................31

2.1.2.2. Kĩ năng................................................................................................32

2.1.2.3. Tình cảm, thái độ...............................................................................32

2.2.1. Cấu trúc của chương. ..............................................................................32

2.2.2.1. Kiến thức ............................................................................................33

2.2.2.2. Kỹ năng...............................................................................................33

2.2.2.3. Tình cảm, thái độ...............................................................................34

2.3. CÁC NGUYÊN TẮC XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO CÁC

MỨC ĐỘ TU DUY................................................................................................34

2.3.1. Hệ thống bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu môn học .............34

2.3.2. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính chính xác, khoa học....................34

2.3.3. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính hệ thống, đa dạng .......................35

2.3.4. Hệ thống bài tập phải khai thác được đặc trưng, bản chất hóa học ...35

2.3.5. Hệ thống bài tập phải có tính bao quát về nội dung và phạm vi sử

dụng .....................................................................................................................36

2.3.6. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính phân hóa và tính vừa sức...........36

2.3.7. Hệ thống bài tập phải đảm bảo phù hợp với Chuẩn kiến thức kĩ năng

..............................................................................................................................37

2.4. QUY TRÌNH XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO CÁC MỨC ĐỘ

TƯ DUY..................................................................................................................37

2.4.1. Xác định mục đích của hệ thống bài tập................................................37

2.4.2. Xác định nội dung của hệ thống bài tập ................................................38

2.4.3. Xác định loại bài tập, các kiểu bài tập ...................................................38

2.4.4. Thu thập thông tin để soạn hệ thống bài tập.........................................38

2.4.5. Tiến hành soạn thảo.................................................................................38

2.4.6. Tham khảo, trao đổi ý kiến với các chuyên gia, đồng nghiệp..............39

2.5. HỆ THỐNG BÀI TẬP LÝ THUYẾT QUAN TRỌNG CỦA CHƯƠNG.39

2.5.1. Hệ thống bài tập chương “Dẫn xuất halogen – Ancol - Phenol”.........39

2.5.1.1. Bài tập lý thuyết định tính có hướng dẫn giải ................................39

2.5.1.2. Bài tập lý thuyết định lượng có hướng dẫn giải .............................43

2.5.1.3. Một số bài tập tổng hợp chương “Dẫn xuất halogen – Ancol -

Phenol” ............................................................................................................60

2.5.2. Hệ thống bài tập chương “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic”..........70

2.5.2.1. Bài tập lý thuyết định tính có hướng dẫn giải ................................70

2.5.2.2. Bài tập lý thuyết định lượng có hướng dẫn giải .............................74

2.5.2.3. Một số bài tập tổng hợp chương “Anđehit – Xeton – Axit

cacboxylic” ....................................................................................................100

KẾT LUẬN.................................................................................................................112

TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................114

PHỤ LỤC........................................................................................................................1

PHỤ LỤC 1..................................................................................................................1

PHỤ LỤC 2................................................................................................................16

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

AgNO3/NH3 : AgNO3 trong NH3

BTHH : bài tập hóa học

CTCT : công thức cấu tạo

CTPT : công thức phân tử

đktc : điều kiện tiêu chuẩn

GV : GV

HCHC : hợp chất hữu cơ

HS : HS

PTHH : phương trình hóa học

SGK : sách giáo khoa

THPT : trung học phổ thông

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Cụ thể hóa các mức độ tư duy của Bloom.....................................................11

Bảng 1.2. Hoạt động tương ứng với các mức độ tư duy của Bloom .............................12

Bảng 1.3. Phân loại bài tập theo các mức độ tư duy......................................................23

Bảng 2.1. Phân phối chương trình chương “Dẫn xuất halogen – Ancol - Phenol” .......31

Bảng 2.2. Phân phối chương trình chương “Anđehit -Xeton -Axit cacboxylic” ...........33

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Các mức độ tư duy theo Bloom .....................................................................10

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Ngày nay, giáo dục được xem là chìa khóa dẫn tới thành công của một quốc gia.

Sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu cầu mới đối

với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ

trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đào tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp

ứng được những đòi hỏi mới của xã hội và thị trường lao động, đặc biệt là “phát triển

toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng

lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo…” (Luật Giáo dục 2005, điều 27). Để đáp ứng

được mục tiêu giáo dục này thì phải tiến hành đổi mới giáo dục toàn diện trong đó chú

trọng đến đổi mới phương pháp dạy học, đảm bảo sao cho “phương pháp giáo dục phổ

thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS, phù hợp với đặc

điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo

nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem

lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS” (Luật Giáo dục 2005, điều 28).

Trong thực tiễn dạy học ở trường phổ thông, BTHH giữ vai trò rất quan trọng

trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo. BTHH vừa là mục đích, vừa là nội dung lại vừa

là phương pháp dạy học hiệu quả. Bài tập cũng là phương tiện cơ bản để rèn luyện các

thao tác tư duy đồng thời giúp HS hiểu kiến thức một cách sâu sắc, biết vận dụng kiến

thức một cách linh hoạt và có hiệu quả. Hiện nay trên thị trường số lượng sách bài tập

tham khảo rất đa dạng và phong phú, tuy nhiên phần lớn các bài tập đều chưa được xếp

loại, phân hóa theo trình độ HS, điều này gây không ít khó khăn cho GV và HS khi lựa

chọn những bài tập vừa sức và phù hợp với HS.

Bên cạnh đó, trong chương trình hóa học phổ thông, những kiến thức về hóa học

hữu cơ là những kiến thức nền tảng và cơ bản nhất. Do đó, việc thường xuyên củng cố

và khắc sâu tri thức về hóa học hữu cơ cho HS thông qua các câu hỏi và BTHH là rất

quan trọng. Đồng thời, tôi nhận thấy rằng nếu như ở phần kiến thức về “Hiđrocacbon”

HS lĩnh hội tương đối dễ thì khi sang phần “Hợp chất có nhóm chức của hiđrocacbon”

2

thì đa số các em thường gặp khó khăn trong việc tiếp nhận bài học vì không biết cách

học, cách tư duy, suy luận logic về mối quan hệ giữa cấu tạo với tính chất của chất. Từ

đó, HS không thể nắm chắc được bài học cũng như khó hiểu sâu kiến thức; điều này tất

yếu dẫn đến việc các em không thể giải được nhiều bài tập trong chương trình và ảnh

hưởng tới kết quả học tập bộ môn hóa học. Thêm vào đó, thời gian phân phối chương

trình dành cho những chương này cũng không nhiều và có nhiều bất cập (thường vào

cuối năm học, sát lúc thi cuối kì) nên không chỉ khó khăn cho HS khi học mà còn gây

nhiều trăn trở cho GV khi giảng dạy: phải làm thế nào để HS có thể học tốt nhất?

Với những lí do như trên, tôi quyết định chọn đề tài “Xây dựng hệ thống bài tập

theo các mức độ tư duy trong dạy học hợp chất hữu cơ có nhóm chức – Hóa học 11

THPT” với mong muốn không chỉ góp phần giúp các em HS nắm vững kiến thức hóa

học, phát triển tư duy mà còn hỗ trợ GV có thêm tư liệu để có thể dạy học phù hợp và

sát với từng đối tượng HS; qua đó góp phần nâng cao chất lượng bài dạy và hiệu quả của

quá trình dạy học hóa học.

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Xây dựng hệ thống bài tập theo các mức độ tư duy trong dạy học hợp chất hữu cơ

có nhóm chức – Hóa học 11 THPT

3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

Để thực hiện mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu được đề ra như sau:

̵ Nghiên cứu cơ sở lý luận của đề tài.

̵ Nghiên cứu Chuẩn kiến thức, kĩ năng chương “Dẫn xuất halogen – Ancol –

Phenol” và chương “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic”.

̵ Nghiên cứu hệ thống bài tập về ancol, phenol, anđehit, xeton, axit cacboxylic.

̵ Tuyển chọn, xây dựng hệ thống bài tập phần hợp chất hữu cơ có nhóm chức

– Hóa học 11 theo các mức độ tư duy.

4. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU

̵ Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hoá học lớp 11 ở trường THPT.

3

̵ Đối tượng nghiên cứu: Việc xây dựng hệ thống bài tập được phân loại theo các mức

độ tư duy trong dạy học hợp chất hữu cơ có nhóm chức – Hóa học 11 THPT

5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Nội dung nghiên cứu của đề tài giới hạn trong chương “Dẫn xuất halogen – Ancol

– Phenol” và chương “Anđehit – Xeton –Axit cacboxylic” - SGK hóa học lớp 11 THPT

(chương trình cơ bản).

6. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập đã được phân loại theo các mức độ tư

duy trong các giờ học thì sẽ giúp cho GV dạy học phù hợp với đối tượng, qua đó góp

phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường phổ thông.

7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Để thực hiện các nhiệm vụ đề ra, khóa luận cần phải vận dụng các phương pháp

nghiên cứu khoa học đặc trưng của một đề tài nghiên cứu khoa học giáo dục đó là nhóm

các phương pháp nghiên cứu như sau:

̵ Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận: Đọc và nghiên cứu tài liệu, phân tích,

tổng hợp, so sánh, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tài liệu để xây dựng

nội dung đề tài.

̵ Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Điều tra, tổng kết kinh nghiệm.

8. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI

̵ Đã xây dựng được hệ thống bài tập phân loại theo các mức độ tư duy dùng trong dạy

học hợp chất hữu cơ có nhóm chức – Hóa học 11 THPT

̵ Giúp HS THPT có phương pháp rèn luyện các kĩ năng giải BTHH góp phần nâng

cao chất lượng dạy học hóa học trong giai đoạn hiện nay.

4

NỘI DUNG

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

1.1. TƯ DUY VÀ QUÁ TRÌNH DẠY HỌC HÓA HỌC [6], [8], [15], [16], [17]

1.1.1. Khái niệm tư duy

Tư duy là một quá trình tâm lí phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối

liên hệ bên trong có tính qui luật của sự vật hiện tượng trong hiện thực khách quan mà

trước đó ta chưa biết. Như vậy tư duy là quá trình tìm kiếm và phát hiện cái mới về chất

một cách độc lập. Nét nổi bật của tư duy là tính “có vấn đề” tức là trong hoàn cảnh có

vấn đề tư duy được nảy sinh. Tư duy là mức độ lí tính nhưng có liên quan chặt chẽ đến

nhận thức cảm tính. Nó có khả năng phản ánh những thuộc tính bản chất của sự vật hiện

tượng. Như vậy quá trình tư duy là khâu cơ bản của quá trình nhận thức. Nắm bắt được

quá trình này người GV sẽ hướng dẫn tư duy khoa học cho HS trong suốt quá trình dạy

và học môn hoá học ở trường phổ thông.

Trong việc phát triển năng lực nhận thức của HS, khâu trung tâm là phát triển

năng lực tư duy, trong đó đặc biệt chú trọng rèn luyện cho HS một số thao tác tư duy và

các phương pháp tư duy.

1.1.2. Những phẩm chất của tư duy

Những công trình nghiên cứu về tâm lí học và giáo dục đã khẳng định rằng: Sự

phát triển tư duy nói chung được đặc trưng bởi sự tích luỹ các thao tác tư duy thành thạo

vững chắc của con người.

Những phẩm chất của tư duy là:

̵ Tính định hướng: Thể hiện ở ý thức nhanh chóng và chính xác đối tượng cần

lĩnh hội, mục đích phải đạt và con đường tối ưu để đạt mục đích đó.

̵ Bề rộng: Thể hiện có khả năng vận dụng nghiên cứu các đối tượng khác.

̵ Độ sâu: Thể hiện ở khả năng nắm vững ngày càng sâu sắc bản chất của sự

vật, hiện tượng.

5

̵ Tính linh hoạt: Thể hiện ở sự nhạy bén trong việc vận dụng những tri thức và

cách thức hành động vào các tình huống khác nhau một cách sáng tạo.

̵ Tính mềm dẻo: Thể hiện ở hoạt động tư duy được tiến hành theo các hướng

xuôi và ngược chiều (ví dụ: từ cụ thể đến trừu tượng và từ trừu tượng đến cụ

thể…).

̵ Tính độc lập: Thể hiện ở chỗ tự mình phát hiện được vấn đề, đề xuất cách giải

quyết và tự giải quyết vấn đề.

̵ Tính khái quát: Thể hiện ở chỗ khi giải quyết mỗi loại nhiệm vụ sẽ đưa ra mô

hình khái quát. Từ mô hình khái quát này có thể vận dụng để giải quyết các

vấn đề cùng loại.

1.1.3. Những hình thức cơ bản của tư duy

1.1.3.1. Khái niệm

Theo định nghĩa thì “Khái niệm là một tư tưởng phản ánh những dấu hiệu bản

chất khác biệt (riêng biệt) của sự vật hiện tượng”.

Khái niệm có vai trò quan trọng trong tư duy. Nó là điểm đi tới của quá trình tư

duy cũng là điểm xuất phát của một quá trình.

Khái niệm được xây dựng trên cơ sở những thao tác tư duy, nó làm điểm tựa cho

tư duy phân tích và là cơ sở để đào sâu kiến thức, tiến tới xây dựng khái niệm mới. Ngoài

ra, các hoạt động suy luận khái quát hoá, trừu tượng hoá nhờ có khái niệm mới có cơ sở

để tư duy và đi sâu thêm vào bản chất của hiện tượng.

Để có sự phân biệt khái niệm, logic học còn chia khái niệm thành khái niệm đơn,

khái niệm chung, khái niệm tập hợp. Trên cơ sở sự hiểu biết về khái niệm như thế có thể

giới hạn và mở rộng khái niệm. Khả năng giới hạn và mở rộng khái niệm tuỳ thuộc vào

nội dung kiến thức khoa học và chất lượng tư duy.

Trong quá trình tư duy, khái niệm như một công cụ tư duy. Nội dung khoa học

cho khái niệm một nội hàm xác định. Khi ta nói hoá vô cơ, hoá hữu cơ tức là ta đã dùng