Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hợp chất có nhóm chức lớp 11 nhằm rèn luyện tư duy trong việc bồi dưỡng học sinh khá giỏi hóa học ở trường trung học phổ thông.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA HÓA



NGUYỄN THỊ PHƢƠNG

XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỢP CHẤT CÓ

NHÓM CHỨC LỚP 11 NHẰM RÈN LUYỆN TƢ DUY TRONG

VIỆC BỒI DƢỠNG HỌC SINH KHÁ - GIỎI

HÓA HỌC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN SƢ PHẠM

Đà nẵng - 2014

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA HÓA



XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỢP CHẤT CÓ

NHÓM CHỨC LỚP 11 NHẰM RÈN LUYỆN TƢ DUY TRONG

VIỆC BỒI DƢỠNG HỌC SINH KHÁ - GIỎI

HÓA HỌC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN SƢ PHẠM

GVHD : ThS. Phan Văn An

SVTH : Nguyễn Thị Phƣơng

Lớp : 10SHH

Đà nẵng - 2014

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG CỘNG HÒA XÃ HỘỊ CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

TRƯỜNG ĐHSP Độc lập - Tự do - Hạnh phúc

KHOA HOÁ ------------------------------------

---------------

NHIỆM VỤ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

Họ và tên sinh viên : Nguyễn Thị Phương

Lớp : 10 SHH

1. Tên đề tài: Xây dựng hệ thống bài tập hóa học phần hợp chất hữu cơ có nhóm

chức lớp 11 nhằm rèn luyện tư duy trong việc bồi dưỡng học sinh khá – giỏi Hóa

học ở trường trung học phổ thông

2. Nội dung nghiên cứu:

- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về việc bồi dưỡng HSG Hoá học ở trường

THPT.

- Nghiên cứu một số nội dung cơ bản thường được đề cập đến trong các bài thi chọn

HSG Hóa học cấp thành phố và quốc gia.

- Đề xuất những biện pháp tích cực để phát hiện năng lưc̣ của những HS có khả năng

trở thành HS khá - giỏi Hóa học phần HCHC có nhóm chức lớp 11 ở trường THPT.

- Đề xuất một số biêṇ pháp tổ chức và bồi dưỡng cho đôị tuyển HS khá – giỏi môn Hóa

ở trường THPT và hệ thống bài luyện tập phần HCHC có nhóm chức lớp 11 trong quá

trình bồi dưỡng HSG Hóa học.

3. Giảng viên hướng dẫn : ThS. Phan Văn An

4. Ngày giao đề tài : 25/10/2013

5. Ngày hoàn thành : 20/05/2014

Chủ nhiệm Khoa Giáo viên hướng dẫn

(Ký và ghi rõ họ, tên) (Ký và ghi rõ họ, tên)

PGS. TS. Lê Tự Hải ThS. Phan Văn An

Sinh viên đã hoàn thành và nộp báo cáo cho Khoa ngày….tháng…năm 2014

Kết quả điểm đánh giá:

Ngày…tháng…năm 2014

CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG

(Ký và ghi rõ họ tên)

LỜI CẢM ƠN

Luận văn tốt nghiệp này là một công trình nghên cứu khoa học rất quan trọng

đối với bản thân em vì trong quá trình thực hiện luận văn này em có điều kiện củng cố

lại những kiến thức đã được học.

Để hoàn thành luận văn này, em đã nhận được sự hướng dẫn tận tình và sự động

viên chân thành từ các quý thầy cô, gia đình và bạn bè.

Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Thạc sĩ Phan Văn An, người Thầy đã hết sức

tận tình hướng dẫn, đóng góp nhiều ý kiến giúp em trong quá trình hoàn thành tốt luận

văn này.

Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban chủ nhiệm khoa Hóa cùng các Thầy

cô giáo trong tổ phương pháp giảng dạy và toàn thể Thầy cô của khoa Hóa trường Đại

học Sư phạm Đà Nẵng đã tạo điều kiện tốt nhất giúp em hoàn thành luận văn.

Em cũng xin cảm ơn tất cả những người thân trong gia đình cùng bạn bè đã

động viên, giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Một lần nữa, em xin gửi đến tất cả mọi người lòng biết ơn chân thành và sâu

sắc.

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2014

Nguyễn Thị Phương

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu ..............................................................................................2

3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài.............................................................................2

4. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................2

5. Đóng góp của đề tài ................................................................................................3

NỘI DUNG................................................................................................................4

CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BỒI DƢỠNG HỌC SINH

KHÁ - GIỎI HÓA HỌC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.......................4

1.1. Vị trí của công tác bồi dƣỡng học sinh giỏi và việc đào tạo nhân tài trong dạy

học Hóa học ở trƣờng THPT.......................................................................................4

1.2. Quá trình nhận thức và sự phát triển năng lực nhận thức cho học sinh...........6

1.2.1. Quá trình nhận thức..........................................................................................6

1.2.2. Sự phát triển năng lực nhận thức cho học sinh ................................................7

1.3. Hoạt động nhận thức và phát triển tƣ duy của học sinh trong quá trình dạy

học Hóa học.................................................................................................................8

1.3.1. Những phẩm chất của tư duy ............................................................................8

1.3.2. Rèn luyện các thao tác tư duy trong dạy học môn Hóa học ở trường THPT ....8

1.3.2.1. Phân tích……………………………………………………………………….9

1.3.2.2. Tổng hợp……………………………………………………………………...10

1.3.2.3. So sánh………………………………………………………………………..11

1.3.2.4. Trừu tượng hóa và khái quát hóa…………………………………………….11

1.3.3. Những hình thức cơ bản của tư duy................................................................12

1.3.3.1. Khái niệm……………………………………………………………………..12

1.3.3.2. Phán đoán…………………………………………………………………….13

1.3.3.3. Suy lý………………………………………………………………………….14

1.3.4. Đánh giá trình độ phát triển tư duy của học sinh ...........................................15

1.3.4.1. Đánh giá trình độ phát triển tư duy của HS theo B. Bloom…………………16

1.3.4.2. Đánh giá trình độ phát triển tư duy của HS theo quan điểm của cố Giáo sư

Nguyễn Ngọc Quang…………………………………………………………………..17

1.4. Đặc trƣng của dạy và học Hoá học hiện nay ở các bậc học nói chung và bậc

THPT nói riêng.........................................................................................................19

1.4.1. Gắn liền với thực nghiệm ................................................................................19

1.4.2. Cơ sơ lý thuyết vững vàng................................................................................19

1.4.3. Gắn liền với các vấn đề công nghệ, môi trường, kinh tế xã hội, phòng chống

AIDS..........................................................................................................................20

1.5. Những kĩ năng cần thiết của giáo viên bồi dƣỡng học sinh khá - giỏi Hóa học

...................................................................................................................................20

1.5.1. Các nhóm kĩ năng cơ bản................................................................................20

1.5.2. Một số chi tiết trong kĩ năng............................................................................21

1.6. Phân tích tình hình thực tế bồi dƣỡng học sinh khá - giỏi Hóa học ở trƣờng

THPT hiện nay .........................................................................................................21

1.6.1. Một số nhận xét chung về nội dung chương trình và sách giáo khoa Hóa học

ở THPT hiện hành phục vụ cho việc bồi dưỡng học sinh giỏi..................................21

1.6.2. Những khó khăn và nhu cầu của giáo viên khi bồi dưỡng học sinh khá – giỏi

Hóa học khi đứng trước thực trạng trên ...................................................................22

CHƢƠNG II: NHỮNG BIỆN PHÁP TÍCH CỰC ĐỂ PHÁT HIỆN VÀ BỒI

DƢỠNG HỌC SINH KHÁ - GIỎI HÓA HỌC PHẦN HỢP CHẤT HỮU CƠ CÓ

NHÓM CHỨC LỚP 11 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ....................26

2.1. Một số nội dung cơ bản thƣờng đƣợc đề cập đến trong các bài thi chọn học

sinh khá - giỏi Hóa học cấp thành phố và quốc gia.................................................26

2.1.1. Một số nội dung đã được đề cập tới của các bài thi học sinh khá - giỏi thành

phố môn Hóa học học phần hợp chất hữu cơ có nhóm chức lớp 11 từ năm 1996 đến

nay .............................................................................................................................26

2.1.2. Một số nội dung đã được đề cập tới của các bài thi học sinh khá - giỏi quốc

gia môn Hóa học học phần hợp chất hữu cơ có nhóm chức lớp 11 từ năm 1996 đến

nay .............................................................................................................................27

2.2. Nội dung và một số biện pháp phát hiện học sinh có năng lực trở thành học

sinh khá - giỏi Hóa học .............................................................................................27

2.2.1. Những yêu cầu chung......................................................................................27

2.2.2. Soạn thảo và lựa chọn một số bài luyện tập đáp ứng hai yêu cầu trên đây để

phát hiện học sinh có năng lực trở thành học sinh khá - giỏi Hóa học....................28

2.3. Một số biện pháp tích cực để bồi dƣỡng học sinh khá – giỏi Hóa học ở trƣờng

THPT ........................................................................................................................38

2.3.1. Lựa chọn cách giải quyết cho dễ hướng dẫn học sinh ....................................38

2.3.2. Thay đổi mức độ yêu cầu.................................................................................43

2.3.3. Thay đổi hình thức ..........................................................................................46

2.3.4. Áp dụng yêu cầu cho mục đích khác nhau......................................................48

2.4. Soạn hệ thống những bài tập tƣơng tự .............................................................52

2.4.1. Hệ thống bài tập chương Dẫn xuất halogen. Ancol – phenol ........................52

2.4.2. Hệ thống bài tập chương Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic ..........................55

CHƢƠNG III: ĐỀ XUẤT MỘT HỆ THỐNG BÀI LUYỆN TẬP PHẦN HỢP

CHẤT HỮU CƠ CÓ NHÓM CHỨC LỚP 11 TRONG QUÁ TRÌNH BỒI

DƢỠNG HỌC SINH KHÁ - GIỎI HÓA HỌC.......................................................61

3.1. Chương dẫn xuất halogen. Ancol - phenol.........................................................61

3.2. Chương Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic........................................................71

KẾT LUẬN .............................................................................................................84

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................86

PHỤ LỤC

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

1. CTCT : Công thức cấu tạo

2. CTPT : Công thức phân tử

3. CTTQ : Công thức tổng quát

4. dd : Dung dịch

5. đktc : Điều kiện tiêu chuẩn

6. GD – ĐT : giáo dục – đào tạo

7. GS. TSKH : giáo sư. Tiến sĩ khoa học

8. GV : giáo viên

9. HCHC : Hợp chất hữu cơ

10. HS : Học sinh

11. HSG : Học sinh giỏi

12. mX : Khối lượng của X

13. nX : Số mol của X

14. p : Áp suất

15. PGS. TS : Phó giáo sư. Tiến sĩ

16. PTHH : Phương trình hóa học

17. PTPƯ : Phương trình phản ứng

18. PƯ : Phản ứng

19. to

: Nhiệt độ

20. THPT : Trung học phổ thông

21. SBT : Sách bài tập

22. SGK : Sách giáo khoa

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Giáo dục - đào tạo đóng vai trò chủ yếu trong việc gìn giữ, phát triển và truyền

bá nền văn minh nhân loại. Trong thời đại của cuộc cách mạng khoa học công nghệ

ngày nay, tiềm năng trí tuệ trở thành động lực chính của sự phát triển và giáo dục - đào

tạo (GD - ĐT) được coi là nhân tố quyết định sự thành bại của một quốc gia trên

trường quốc tế và sự thành đạt của mỗi con người trong cuộc sống của mình.

Hiện nay, không chỉ Việt Nam mà nhiều nước trên thế giới đã đặt giáo dục -

đào tạo vào vị trí quốc sách hàng đầu. Vì vậy, để thực hiện thắng lợi công cuộc công

nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, đạt được mục tiêu “dân giàu, nước mạnh” và đưa

nước ta “sánh ngang với các cường quốc năm châu trên thế giới”, bên cạnh việc nâng

cao dân trí, Đảng và Nhà nước ta luôn chú trọng đến bồi dưỡng và phát triển nhân tài.

Trong đó, việc phát hiện và bồi dưỡng những HS có năng khiếu về các môn học ngay ở

bậc phổ thông là bước khởi đầu quan trọng để xây dựng nguồn nhân tài tương lai cho

đất nước. Nhiệm vụ này phải được thực hiện thường xuyên trong quá trình dạy học,

qua các kỳ thi chọn và bồi dưỡng HSG các cấp.

Trong giảng dạy cũng như trong bồi dưỡng HSG, bài tập Hóa học có vị trí hết

sức quan trọng. Bài tập Hóa học được đánh giá là phương pháp dạy học hiệu nghiệm

trong việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS; bồi dưỡng phương pháp

tự học; phát triển năng lực nhận thức, năng lực tư duy cho HS nhất là HS khá giỏi. Do

vậy, ngoài việc sử dụng triệt để các bài tập có sẵn trong SGK, SBT hoặc các tài liệu

tham khảo khác, trong quá trình dạy học, người GV Hóa học cần xây dựng một hệ

thống bài tập phù hợp với từng đối tượng HS: giỏi, khá, trung bình, yếu. Có như vậy

mới kích thích niềm say mê học tập bộ môn của các em. Đồng thời, khuyến khích các

em học tập phát huy năng lực tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi, khám phá, vận dụng linh

hoạt các kiến thức vào các tình huống thực tế nhằm khắc sâu kiến thức.

Với mong muốn xây dựng được một hệ thống bài tập đa dạng, phong phú

dùng trong dạy học Hóa học cho HS khá - giỏi nhằm bồi dưỡng cho các em khả năng

2

vận dụng kiến thức, phát triển năng lực nhận thức, năng lực tư duy, tạo điều kiện cho

các em có hứng thú, tự tin trong học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học, tôi đã

nghiên cứu đề tài: "Xây dựng hệ thống bài tập hóa học phần hợp chất hữu cơ có nhóm

chức lớp 11 nhằm rèn luyện tư duy trong việc bồi dưỡng học sinh khá – giỏi Hóa học ở

trường trung học phổ thông"

2. Mục đích nghiên cứu

Xây dựng hệ thống bài tập Hóa học phần HCHC có nhóm chức lớp 11 trong

việc bồi dưỡng HS khá – giỏi Hóa học ở trường THPT nhằm nghiên cứu môṭ số biêṇ

pháp phát hiện, tổ chức bồi dưỡng HS khá – giỏi Hóa học ở trường THPT và đề xuất

môṭ hê ̣thống bà

i luyêṇ tâp̣ theo chương trình để rèn luyện tư duy cho HS trong viêc̣

phát hiêṇ và bồi dưỡng HS khá – giỏi Hóa học ở trường THPT.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về việc bồi dưỡng HSG hoá học ở trường

THPT.

- Nghiên cứu một số nội dung cơ bản thường được đề cập đến trong các bài thi

chọn HSG Hóa học cấp thành phố và quốc gia.

- Đề xuất những biện pháp tích cực để phát hiện năng lưc̣ của những HS có khả

năng trở thành HS khá - giỏi Hóa học phần HCHC có nhóm chức lớp 11 ở trường

THPT.

- Đề xuất một số biêṇ pháp tổ chức và bồi dưỡng cho đôị tuyển HS khá – giỏi

môn Hóa ở trường THPT và hệ thống bài luyện tập phần HCHC có nhóm chức lớp 11

trong quá trình bồi dưỡng HSG Hóa học.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

- Nghiên cứu lý luận các vấn đề liên quan đến đề tài và các đề thi HS giỏi cấp

Quốc gia và Quốc tế.

- Điều tra thưc̣ tiêñ năng lưc̣ tư duy của HS và phân tích tình hình phát hiện, bồi

dưỡng HS khá – giỏi của một số trường THPT trong thành phố Đà Nẵng.

- Đề xuất biêṇ pháp tích cưc̣ trong viêc̣ bồi dưỡng HS khá – giỏi.

3

- Đề xuất môṭ hê ̣thống bà

i luyêṇ tâp̣ nhằm rèn luyêṇ tư duy trong viêc̣ bồi

dưỡng HS khá – giỏi môn hóa học.

5. Đóng góp của đề tài

- Đề xuất nội dung và một số biện pháp phát hiện HS có năng lực trở thành HS

khá - giỏi Hóa học.

- Môṭ số biêṇ pháp tổ chức và bồi dưỡng cho đôị tuyển HS giỏi môn Hóa học ở

trường THPT mà GV và các nhóm bộ môn Hóa cần thực hiện.

- Tâp̣ hơp̣ môṭ hê ̣thống bà

i luyêṇ tâp̣ dùng bồi dưỡng cho HS khá – giỏi môn

hóa học ở trường THPT.

4

NỘI DUNG

CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BỒI DƢỠNG HỌC SINH

KHÁ - GIỎI HÓA HỌC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

1.1. Vị trí của công tác bồi dƣỡng học sinh giỏi và việc đào tạo nhân tài trong dạy

học Hóa học ở trƣờng THPT [6], [17]

Nhân loại bước vào thế kỷ XXI, thế kỷ mà tri thức, kỹ năng của con người được

xem là yếu tố quyết định sự phát triển của xã hội. Trong xã hội tương lai, nhiệm vụ của

ngành giáo dục phải tạo ra những con người có trí tuệ phát triển thông minh và sáng

tạo. Muốn có được điều này, ngay bây giờ nhà trường phổ thông phải trang bị đầy đủ

cho HS hệ thống kiến thức cơ bản, hiện đại, phù hơp với thực tiễn Việt Nam và năng

lực suy nghĩ sáng tạo. Thế nhưng, các công trình nghiên cứu về thực trạng giáo dục

hiện nay cho thấy chất lượng nắm vững kiến thức của HS không cao, đặc biệt việc phát

huy tính tích cực của HS, năng lực nhận thức, năng lực giải quyết vấn đề và khả năng

tự học không được chú ý rèn luyện đúng mức. Từ thực tế đó, nhiệm vụ cấp thiết đặt ra

là phải đổi mới phương pháp dạy học, áp dụng những phương pháp dạy học hiện đại để

bồi dưỡng cho HS năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề.

Việc nghiên cứu các vấn đề bồi dưỡng cho HS năng lực tư duy sáng tạo, năng

lực giải quyết vấn đề từ trước đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu của các tác

giả trong và ngoài nước quan tâm như: Apkin G.L, Xeeda.I.P nghiên cứu về phương

pháp giải toán hóa; Zueva M.V, nghiên cứu sự phát triển HS và rèn luyện kỹ năng

thông qua các hoạt động dạy học; cố GS. TSKH Nguyễn Ngọc Quang nghiên cứu lý

luận về bài toán Hóa học; GS. TSKH Nguyễn Cương nghiên cứu về lý luận phương

pháp dạy học và thí nghiệm dạy học; PGS. TS Nguyễn Xuân Trường, PGS. TS Lê

Xuân Trọng, PGS. TS Nguyễn Hữu Đĩnh, PGS. TS Trần Thanh Huề nghiên cứu về bài

tập Hóa học nâng cao…Tuy nhiên xu hướng hiện nay của lý luận dạy học là đặc biệt

chú trọng đến hoạt động và vai trò của HS trong quá trình dạy học, đòi hỏi HS phải làm

việc tích cực, tự học.