Việc làm và thu nhập của hộ nông dân trong quá trình phát triển các khu công nghiệp tại huyện Quế Võ - tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH

TRẦN ĐÌNH PHÁI

Việc làm và thu nhập của hộ nông dân trong quá

trình phát triển các khu công nghiệp tại huyện

Quế Võ - tỉnh Bắc Ninh

2014

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo

vệ một học vị nào.

Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã đƣợc

cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.

Thái Nguyên, ngày......tháng....... năm 2014

Tác giả luận văn

Trần Đình Phái

ii

LỜI CẢM ƠN

Để thực hiện và hoàn thành luận văn này, tác giả đã nhận đƣợc sự quan

tâm giúp đỡ tận tình nhiều mặt của các tổ chức, cá nhân.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Đại học Thái Nguyên, Ban

Giám hiệu trƣờng Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh, Ban chủ nhiệm Khoa

Kinh tế và các thầy cô giáo Phòng Đào tạo Sau đại học, Phòng Công tác HSSV

của nhà trƣờng đã tạo điều kiện cho tôi đƣợc học tập, nghiên cứu và hoàn thành

luận văn.

Đặc biệt tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị Hồng

Nhung, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình

thực hiện luận văn của mình.

Để hoàn thành luận văn, tôi còn nhận đƣợc sự giúp đỡ của UBND huyện

Quế Võ, phòng Lao động - TBXH, phòng Tài nguyên và Môi trƣờng, phòng Tài

chính - Kế hoạch, phòng Công Thƣơng, văn phòng HĐND&UBND huyện, Chi

cục Thống kê, UBND các xã và các hộ gia đình tại khu vực nghiên cứu đã giúp đỡ,

cung cấp số liệu để tôi hoàn thành luận văn này.

Ngoài ra, tôi cũng nhận đƣợc sự giúp đỡ nhiệt tình, sự động viên và tạo

mọi điều kiện về vật chất và tinh thần của đồng nghiệp đơn vị công tác, gia đình,

bạn bè, ngƣời thân.

Tôi xin chân thành cảm ơn mọi sự giúp đỡ quý báu đó!

Quế Võ, ngày tháng năm 2014

Tác giả

Trần Đình Phái

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN...................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

DANH MỤC KÝ TỰ VIẾT TẮT.......................................................................vii

DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................viii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ.............................................................................. ix

MỞ ĐẦU............................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài.........................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài .............................................................................2

2.1. Mục tiêu chung ...................................................................................................2

2.2. Mục tiêu cụ thể ...................................................................................................2

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................2

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu.........................................................................................2

3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................2

4. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của đề tài.............................................................3

5. Bố cục của luận văn...............................................................................................3

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN, THỰC TIỄN VỀ VIỆC LÀM VÀ THU

NHẬP.........................................................................................................................4

1.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................................4

1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ..............................Error! Bookmark not defined.

1.1.2. Khu công nghiệp, vai trò của khu công nghiệp đến phát triển kinh tế - xã

hội nông thôn .............................................................................................................4

1.1.3. Tính tất yếu phải phát triển các khu công nghiệp ở vùng nông thôn...........13

1.1.4. Chủ trƣơng, biện pháp của Đảng và Nhà nƣớc ta về việc giải quyết việc làm

và nâng cao thu nhập của hộ nông dân sau khi bị thu hồi đất trong quá trình phát

triển các khu công nghiệp........................................................................................15

1.1.5. Các nhân tố ảnh hƣởng đến việc làm và thu nhập của hộ nông dân trong quá

trình phát triển các KCN..........................................................................................19

iv

1.2. Cơ sở thực tiễn..................................................................................................23

1.2.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về giải quyết việc làm và

nâng cao thu nhập cho hộ nông dân sau khi thực hiện CNH-HĐH phục vụ cho sự

phát triển các khu CN ..............................................................................................23

1.2.2. Một số kinh nghiệm giải quyết việc làm và nâng cao thu nhập cho hộ nông

dân sau khi bị thu hồi đất phục vụ cho sự phát triển các khu CN ở một số địa

phƣơng của Việt Nam..............................................................................................28

1.2.3. Một số bài học kinh nghiệm đối với tỉnh Bắc Ninh trong quá trình giải

quyết việc làm và nâng cao thu nhập cho hộ nông dân sau khi bị thu hồi đất phục

vụ cho sự phát triển các khu CN. ............................................................................34

1.2.4. Tổng quan tài liệu nghiên cứu.......................................................................34

CHƢƠNG 2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................38

2.1. Các câu hỏi đặt ra..............................................................................................38

2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu..................................................................................38

2.2.1. Cơ sở phƣơng pháp luận................................................................................38

1.2.2. Phƣơng pháp thu thập thông tin ....................................................................38

1.2.2.1. Thu thập thông tin thứ cấp (tài liệu đã đƣợc công bố sẵn) .................... 38

1.2.2.2. Thu thập thông tin sơ cấp................................................................... 39

1.2.2.3. Phƣơng pháp tổng hợp, xử lý số liệu................................................... 42

1.2.2.4. Phƣơng pháp phân tích thông tin ........................................................ 42

1.2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................................43

1.2.3.1. Hệ thống chỉ tiêu phản ánh quá trình công nghiệp hoá ......................... 43

1.2.3.2. Nhóm các chỉ tiêu thể hiện thực trạng thu hồi đất nông nghiệp............. 43

1.2.3.3. Nhóm các chỉ tiêu thể hiện đặc điểm của các hộ nông dân bị thu hồi đất43

1.2.3.4. Nhóm chỉ tiêu phản ánh thực trạng việc làm của hộ bị thu hồi đất ........ 44

1.2.3.5. Nhóm chỉ tiêu thể hiện thu nhập và chênh lệch thu nhập của hộ nông

dân ............................................................................................................... 44

CHƢƠNG 3. THỰC TRẠNG VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA HỘ NÔNG

DÂN TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CÁC KCN TRÊN ĐỊA BÀN

HUYỆN QUẾ VÕ – TỈNH BẮC NINH..............................................................45

v

3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu của huyện Quế Võ ...........................................45

3.1.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên.....................................................................45

3.1.1.1. Vị trí địa lý........................................................................................ 45

3.1.1.2. Đặc điểm địa hình ............................................................................. 45

3.1.1.3. Đặc điểm điều kiện đất đai................................................................. 46

3.1.1.4. Đặc điểm điều kiện khí hậu - thuỷ văn................................................ 46

3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ..............................................................................46

3.1.2.1. Tình hình dân số và lao động.............................................................. 46

3.1.2.2. Hạ tầng cơ sở .................................................................................... 47

3.1.2.3 Kết quả sản xuất................................................................................. 48

3.1.3. Đánh giá chung về đặc điểm địa bàn nghiên cứu.........................................49

3.1.3.1. Những thuận lợi ................................................................................ 49

3.1.3.2. Những khó khăn................................................................................ 50

3.2. Thực trạng việc làm và thu nhập của hộ nông dân huyện Quế Võ trƣớc và sau

khi có khu công nghiệp............................................................................................51

3.2.1. Thực trạng phát triển các KCN của huyện Quế Võ......................................51

3.2.1.1. Khái quát chung về các khu công nghiệp của huyện Quế Võ................ 51

3.2.1.2. Chính sách ƣu đãi đầu tƣ để phát triển các khu công nghiệp của tỉnh Bắc

Ninh ............................................................................................................. 51

3.2.1.3. Các chính sách giải phóng mặt bằng và ổn định đời sống ngƣời dân vùng

ảnh hƣởng..................................................................................................... 52

3.2.2. Thực trạng giải phóng mặt bằng và ổn định đời sống ngƣời dân vùng ảnh

hƣởng ........................................................................................................... 54

3.2.3. Thực trạng việc làm và thu nhập của hộ nông dân toàn huyện....................56

3.2.4.1. Khái quát chung về các hộ điều tra ..................................................... 58

3.2.4.2. Biến động việc làm của hộ nông dân sau khi có KCN.......................... 63

3.2.4.3. Biến đổi thu nhập của hộ nông dân sau khi có KCN ............................ 74

3.2.5. Đánh giá chung về thực trạng việc làm và thu nhập cho hộ nông dân bị thu

hồi đất.......................................................................................................................86

3.2.5.1. Một số tồn tại trong giải quyết việc làm cho hộ nông dân bị thu hồi đất 86

vi

3.2.5.2. Nguyên nhân..................................................................................... 87

CHƢƠNG 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM ĐA DẠNG HÓA VIỆC LÀM

VÀ THU NHẬP CHO HỘ NÔNG DÂN TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT

TRIỂN CÁC KCN TẠI HUYỆN QUẾ VÕ – BẮC NINH..............................91

4.1. Mục tiêu, quan điểm và định hƣớng đề xuất giải pháp ...................................91

4.1.1. Quan điểm......................................................................................................91

4.1.2. Định hƣớng ....................................................................................................92

4.1.3. Mục tiêu .........................................................................................................93

4.2. Một số giải pháp nhằm đa dạng hóa việc làm và thu nhập cho hộ nông dân.93

4.2.1. Nhóm giải pháp đối với các hộ gia đình.......................................................94

4.2.2. Nhóm giải pháp thuộc về cơ chế chính sách ................................................95

4.2.2.1. Hoàn thiện việc quy hoạch đất đai và quản lý tốt kinh phí trong đền bù,

hỗ trợ giải phóng mặt bằng............................................................................. 95

4.2.2.2. Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế................................................. 96

4.2.2.3. Tổ chức đào tạo nghề cho hộ nông dân ............................................... 99

4.2.2.4. Tăng cƣờng các hoạt động hỗ trợ để khuyến khích ngƣời lao động tìm

kiếm việc làm và phát triển sản xuất ............................................................. 100

4.2.2.5. Đẩy mạnh công tác xuất khẩu lao động, tăng cơ hội việc làm ngoài nƣớc

cho ngƣời lao động...................................................................................... 102

4.2.2.6. Phát triển thông tin thị trƣờng lao động, tổ chức hiệu quả sàn giao dịch

việc làm vệ tinh...............................................Error! Bookmark not defined.

4.2.2.7. Thành lập quỹ hỗ trợ ổn định đời sống, học tập, dạy nghề cho các hộ nông

dân .................................................................Error! Bookmark not defined.

4.3. Kiến nghị và kết luận......................................................................................103

4.3.1. Kiến nghị......................................................................................................103

4.3.1.1. Huyện Quế Võ ................................................................................ 105

4.3.1.2. Ngƣời lao động ............................................................................... 105

4.3.2. Kết luận.........................................................Error! Bookmark not defined.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................106

vii

DANH MỤC KÝ TỰ VIẾT TẮT

CN :Công nghiệp

CCN :Cụm công nghiệp

CNH :Công nghiệp hoá

DV : Dịch vụ

HĐH :Hiện đại hóa

KD : Kinh doanh

KCN :Khu công nghiệp

KCX :Khu chế xuất

ILO : Tổ chức lao động quốc tế

LĐ : Lao động

NN : Nông nghiệp

SX : Sản xuất

SL : Số lƣợng

TD : Tiêu dùng

TSCĐ : Tài sản cố định

TM :Thƣơng mại

UBND :Uỷ ban nhân dân

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng Nội dung Trang

Bảng 3.1 Thực trạng việc làm và thu nhập của hộ nông dân toàn

huyện

55

Bảng 3.2 Những thông tin chung về nhóm hộ điều tra 57

Bảng 3.3 Điều kiện sản xuất kinh doanh của nhóm hộ điều tra 59

Bảng 3.4 Tình hình dân số, lao động của các nhóm hộ điều tra 59

Bảng 3.5 Trình độ văn hóa của nhóm hộ điều tra trong độ tuổi 61

Bảng 3.6 Phân bổ sử dụng lao động trƣớc và sau khi có KCN của

nhóm hộ điều tra

63

Bảng 3.7 Biến động về số ngƣời có việc làm giữa các nhóm hộ

điều tra

68

Bảng 3.8 Thay đổi thời gian làm việc của lao động trong hộ điều tra 70

Bảng 3.9 Thu và các nguồn thu của nhóm hộ điều tra trƣớc khi có

KCN

73

Bảng 3.10 Thu và các nguồn thu của nhóm hộ điều tra sau khi có

KCN

74

Bảng 3.11 Thu và các nguồn thu của nhóm hộ điều tra trƣớc và sau

khi có KCN

78

Bảng 3.12 Các khoản chi của của nhóm hộ điều tra trƣớc khi có

KCN

81

Bảng 3.13 Các khoản chi của của nhóm hộ điều tra sau khi có KCN 81

Bảng 3.14 Biến động chi và các khoản chi của nhóm hộ điều tra

trƣớc và sau khi có KCN

83

Bảng 3.15 Biến động thu nhập thực tế của nhóm hộ điều tra 85

Bảng 4.1 Dự kiến cơ cấu kinh tế trong những năm tới 97

ix

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ Nội dung Trang

3.1 Kết quả điều tra ý kiến của ngƣời dân về chính sách đền bù 52

3.2 Kết quả điều tra ý kiến của ngƣời dân về chính sách hỗ trợ

sản xuất

53

3.3. Kết quả điều tra ý kiến của ngƣời dân về chính sách hỗ trợ

việc làm

54

3.4 Cơ cấu các nguồn thu của nhóm hộ điều tra trƣớc khi có KCN 74

3.5 Cơ cấu các nguồn thu của nhóm hộ điều tra sau khi có KCN 75

3.6 Biến động tổng chi trong nhóm hộ điều tra 84

3.7 Biến động thu nhập thực tế trong nhóm hộ điều tra 86

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Thực tiễn phát triển của nhiều quốc gia trên thế giới trong những năm gần

đây cho thấy Công nghiệp hóa – hiện đại hóa (CNH-HĐH) là nhân tố quyết định

thay đổi phƣơng thức sản xuất, chuyển từ nền kinh tế sản xuất nông nghiệp

truyền thống, tiểu nông sang phƣơng thức sản xuất mới hiện đại, từ đó, làm thay

đổi bộ mặt nông thôn. Tiến trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa của Việt Nam

gắn liền với thực trạng đất nông nghiệp bị thu hồi để sử dụng vào những mục

đích khác, nh thành lập các khu công nghiệp, xây dựng đƣờng xá, chợ, trƣờng

học, trung tâm thƣơng mại dịch vụ...

Hiện nay, quá trình CNH – HĐH ở Việt Nam nói chung và trên địa bàn

huyện Quế Võ tỉnh Bắc Ninh nói riêng đang diễn ra mạnh mẽ. Tính đến thời

điểm tháng 3/2012 huyện đã thành lập đƣợc 3 khu công nghiệp (Khu công Quế

Võ số 1, 2 và 3). Quá trình thu hồi đất nông nghiệp để hình thành khu công

nghiệp, dịch vụ và hình thành cơ sở hạ tầng địa phƣơng đã tác động không nhỏ

đến đời sống vật chất, tinh thần cho ngƣời dân huyện Quế Võ nói chung và các

hộ nông nghiệp của Bắc Ninh nói riêng. Lực lƣợng lao động trong nông nghiệp

dƣ thừa do bị thu hồi đất hoặc là tìm đƣợc việc làm trong khu công nghiệp, hoặc

là phải chuyển đổi sang ngành nghề dịch vụ khác hay đi ra các thành phố tìm

kiếm việc làm, hoặc là bị thất nghiệp. Thực tế đó đã gây không ít khó khăn cho

ngƣời nông dân mất đất, những ngƣời mà trƣớc kia họ chỉ quen với nghề nông

với ruộng đồng. Tuy nhiên, cần ghi nhận rằng lực lƣợng lao động trong nông

thôn của Việt nam còn nhiều hạn chế - trình độ văn hóa, trình độ chuyên môn

tay nghề còn thấp, chƣa có thói quen làm việc nghiêm túc, tác phong công

nghiệp chƣa cao, một số khác đã quá độ tuổi mà các doanh nghiệp trong khu

công nghiệp yêu cầu. Tình trạng lao động trong vùng thu hồi đất không tìm đƣợc

việc làm, hoặc tìm đƣợc việc làm không ổn định, tình trạng các doanh nghiệp

sau khi tuyển dụng lao động theo cam kết đã sa thải lao động hoặc trả lƣơng quá

thấp khiến ngƣời lao động tự bỏ việc không phải là hiện tƣợng cá biệt. Vì vậy,

việc tìm ra các giải pháp giải quyết việc làm ổn định, tăng thu nhập cho hộ nông

dân nhất là ở vùng bị thu hồi đất phục vụ cho sự phát triển KCN là vấn đề cấp

2

thiết không phải chỉ của riêng huyện Quế Võ mà là vấn đề có tính thời sự cho tất

cả các huyện, thành phố, thị xã trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Xuất phát từ thực

trạng trên, tôi đã chọn đề tài “Việc làm và thu nhập của hộ nông dân trong quá

trình phát triển các khu công nghiệp tại huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh” làm

chủ đề luận văn thạc sĩ của mình.

2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài

2.1. Mục tiêu chung

Đánh giá thực trạng về việc làm và thu nhập của các hộ gia đình ở Quế

Võ, Bắc Ninh sau khi bị thu hồi đất, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm cải thiện

tình hình liên quan tại địa phƣơng trong thời gian tới.

2.2. Mục tiêu cụ thể

- Hệ thống hoá đƣợc cơ sở lý luận và thực tiễn của vấn đề công nghiệp

hóa và tác động của công nghiệp hoá tới đời sống của các hộ nông dân vùng

chịu ảnh hƣởng.

- Nghiên cứu thực trạng về việc làm và thu nhập của hộ nông dân của

huyện Quế Võ từ khi hình thành các khu công nghiệp số 1, 2 và 3.

- Đánh giá những ảnh hƣởng tích cực và tiêu cực của các khu công nghiệp (quá

trình công nghiệp hoá) tới đời sống của hộ nông dân trong vùng chịu ảnh hƣởng.

- Đề xuất một số giải pháp cơ bản góp phần ổn định việc làm và nâng cao

mức sống của hộ nông dân vùng chịu ảnh hƣởng của các khu công nghiệp.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đề tài tập trung nghiên cứu việc làm và thu nhập của hộ nông dân trong

quá trình phát triển các khu công nghiệp ở huyện Quế Võ – tỉnh Bắc Ninh.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

* Về không gian: Đề tài đƣợc thực hiện trên địa bàn khu công nghiệp Quế

Võ thuộc các xã: Phƣợng Mao, Phƣơng Liễu, Ngọc Xá, Châu Phong, Việt Hùng

huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh

* Về thời gian: Đề tài nghiên cứu các số liệu thứ cấp giai đoạn 2008 -

2012; số liệu sơ cấp năm 2013.