Vì sao Các Quốc gia Thất bại : Nguồn gốc của quyền lực, thịnh vượng, và nghèo khó

LỜI KHEN NGỢI Vì sao các Quốc gia Thất bại

“Acemoglu và Robinson đã có một đóng góp quan trọng cho cuộc tranh luận về vì

sao các quốc gia nhìn giống nhau lại hết sức khác nhau đến vậy trong sự phát triển

kinh tế và chính trị của chúng. Thông qua một lượng lớn thí dụ lịch sử rộng, họ

cho thấy bằng cách nào những sự phát triển thể chế, đôi khi dựa trên hoàn cảnh

rất tình cờ, đã có những hệ quả to lớn. Tính mở của một xã hội, sự sẵn sàng của

nó để cho phép sự phá hủy sáng tạo, và pháp trị dường như là có tính quyết định

đối với sự phát triển kinh tế.”

- Kenneth J. Arrow, giải Nobel Kinh tế, 1972.

“Các tác giả đã chứng minh một cách thuyết phục rằng các nước thoát khỏi nghèo

chỉ khi chúng có các thể chế kinh tế thích hợp, đặc biệt quyền sở hữu tư nhân và

cạnh tranh, Một cách độc đáo hơn, họ chứng tỏ các nước có nhiều khả năng hơn

để phát triển các thể chế đúng khi chúng có một hệ thống chính trị đa nguyên mở

với sự cạnh tranh cho chức vụ chính trị, một số lượng cử tri rộng rãi, và một sự

cởi mở cho các nhà lãnh đạo chính trị mới. Quan hệ mật thiết này giữa các thể chế

chính trị và kinh tế là tâm điểm của đóng góp lớn của họ, và đã dẫn đến một

nghiên cứu đầy sức sống về một trong những vấn đề cốt yếu trong kinh tế học và

kinh tế học chính trị.”

- Gary S. Becker, giải Nobel Kinh tế, 1992.

“Cuốn sách quan trọng và sâu sắc này, được xếp chặt bằng những thí dụ lịch sử,

đưa ra lý lẽ ủng hộ rằng các thể chế chính trị bao gồm ủng hộ các thể chế kinh tế

bao gồm là chìa khóa cho sự thịnh vượng bền vững. Cuốn sách điểm lại bằng

cách nào một số chế độ tốt được đưa vào và sau đó có một vòng xoáy thiện, trong

khi các chế độ tồi vẫn ở trong một vòng xoáy luẩn quẩn. Đấy là phân tích quan

trọng không được quên.”

- Peter Diamond, giải Nobel Kinh tế, 2010.

“Đối với những người nghĩ rằng số phận kinh tế của một quốc gia được định đoạt

bởi địa lý hay văn hóa, Daron Acemoglu và Jim Robinson có tin xấu. Chính là các

thể chế do con người tạo ra, chứ không phải địa hình địa thế hay đức tin của cha

ông chúng ta, là cái quyết định liệu một quốc gia là giàu hay nghèo. Tổng hợp

một cách xuất sắc công trình của các nhà lý luận từ Adam Smith đến Douglass

North với nghiên cứu kinh nghiệm gần đây hơn của các sử gia kinh tế, Acemoglu

và Robinson đã tạo ra một cuốn sách hấp dẫn và rất dễ đọc.”

- Niall Ferguson, tác giả của The Ascent of Money.

“Acemoglu và Robinson – hai chuyên gia hàng đầu thế giới về phát triển – tiết lộ

vì sao không phải địa lý, bệnh tật, hay văn hóa là cái giải thích vì sao một số quốc

gia giàu và một số nghèo, mà đúng hơn là vấn đề của các thể chế và chính trị.

Cuốn sách rất dễ tiếp cận này cung cấp sự thấu hiểu đáng hoan nghênh cho các

chuyên gia và các bạn đọc phổ thông như nhau.”

- Francis Fukuyama, tác giả của The End of History và Last Man và The

Origins of Political Order

“Một cuốn sách xuất sắc và gây phấn khích – thế nhưng cũng là một lời kêu gọi

thức tỉnh gây lo lắng sâu sắc. Acemoglu và Robinson trình bày một lý thuyết đầy

thuyết phục về hầu như mọi thứ cần làm với sự phát triển kinh tế. Các nước trỗi

dậy và thăng tiến khi họ đặt các thể chế chính trị đúng ủng hộ tăng trưởng vào vị

trí, và thất bại – thường một cách ngoạn mục – khi các thể chế đó chai cứng lại

hay không thích nghi. Những người mạnh mẽ luôn luôn và ở mọi nơi đều tìm

cách chộp lấy sự kiểm soát hoàn toàn chính phủ, làm xói mòn sự tiến bộ xã hội

rộng lớn hơn vì sự tham lam của riêng họ. Chặn những người đó với nền dân chủ

hữu hiệu hoặc đứng nhìn quốc gia bạn thất bại.”

- Simons Johnson, đồng tác giả của 13 Bankers và giáo sư tại MIT

Sloan.

“Hai nhà kinh tế học giỏi nhất và uyên bác nhất thế giới, hướng vào vấn đề khó

nhất của mọi vấn đề: vì sao một số quốc gia nghèo và số khác giàu? Được viết với

một sự hiểu biết sâu sắc về kinh tế học và lịch sử chính trị, đây có lẽ là tuyên bố

mạnh mẽ nhất từng được đưa ra cho đến nay rằng ‘thể chế là quan trọng’. Một

cuốn sách khiêu khích, làm sáng tỏ, vậy mà hoàn toàn làm say đắm.”

- Joel Mokyr, giáo sư Robert H. Strotz về Nghệ thuật và Khoa học và

giáo sư Kinh tế học và Lịch sử, Northwestern University

“Trong [cuốn sách] dễ đọc một cách thú vị qua bốn trăm năm lịch sử một cách dễ

dàng này, hai người khổng lồ của khoa học xã hội đương đại đưa cho chúng ta

một thông điệp gây cảm hứng và quan trọng: chính tự do là cái khiến thế giới

giàu. Những kẻ bạo chúa ở mọi nơi hãy run sợ!”

- Ian, Morris, Standford University, tác giả của Why the West Rules –

for Now

“Hãy tưởng tượng ngồi quanh một chiếc bàn lắng nghe Jared Diamond, Joseph

Schumpeter, và James Madison ngẫm nghĩ về hơn hai ngàn năm của lịch sử chính

trị và kinh tế. Hãy tưởng tượng rằng họ dệt các ý tưởng của họ vào một khung

khổ lý thuyết mạch lạc dựa trên việc hạn chế sự khai thác, khuyến khích sự phá

hủy sáng tạo, và tạo ra các thể chế chính trị mạnh chia sẻ quyền lực, và bạn bắt

đầu thấy đóng góp của cuốn sách xuất sắc và được viết một cách lôi cuốn này.”

- Scott E. Page, University of Michigan và Santa Fe Institute.

“Trong cuốn sách có phạm vi hết sức rộng này, Acemoglu và Robinson hỏi một

câu hỏi đơn giản nhưng quan trọng, vì sao một số quốc gia trở nên giàu có và các

quốc gia khác vẫn nghèo? Câu trả lời của họ cũng đơn giản – bởi vì một số chính

thể phát triển các thể chế chính trị bao gồm hơn. Điểm đáng chú ý về cuốn sách

này là tính dứt khoát và tính sáng sủa của cách viết, sự tao nhã của lý lẽ, và sự

phong phú đặc biệt về chi tiết lịch sử. Cuốn sách này là cuốn phải đọc tại một thời

điểm khi các chính phủ khắp thế giới phương Tây phải tìm ra ý chí chính trị để

giải quyết khủng hoảng nợ có quy mô khác thường.”

- Steven Pincus, giáo sư Bradford Durfee về Lịch sử và Nghiên cứu

Quốc tế và Vùng, Yale University

“Là chính trị, ngu ạ! Đó là lời giải thích đơn giản nhưng hấp dẫn của Acemoglu

và Robinson cho vì sao nhiều nước đến vậy không phát triển. Từ Chính thể

Chuyên chế của nhà Stuart đến trước chiến tranh miền Nam, từ Sierra Leone đến

Colombia, công trình có quyền uy này cho thấy giới ưu tú hùng mạnh gian lận các

quy tắc như thế nào để làm lợi cho bản thân họ gây tổn hại cho nhiều người. Lên

kế hoạch chi tiết một tiến trình cẩn trọng giữa những người bi quan và những

người lạc quan, các tác giả đã chứng minh địa lý và lịch sử không phải là định

mệnh. Nhưng họ cũng chứng minh bằng tư liệu các ý tưởng và chính sách kinh tế

hợp lý thường đạt được ít đến thế nào khi thiếu sự thay đổi chính trị căn bản.”

- Dani Rodrik, Kennedy School of Government, Havard University

“Đây không chỉ là một cuốn sách hấp dẫn và lý thú: nó là một cuốn sách thực sự

quan trọng. Nghiên cứu hết sức độc đáo mà các giáo sư Acemoglu và Robinson

đã tiến hành, và tiếp tục làm, về các lực lượng kinh tế, chính trị, và các lựa chọn

chính sách tiến triển cùng nhau như thế nào, và các thể chế tác động ra sao đến sự

tiến triển đó, là thiết yếu để hiểu thành công và thất bại của các xã hội và các quốc

gia. Và ở đây, trong cuốn sách này, những hiểu biết sâu sắc này đến dưới dạng rất

dễ tiếp cận, quả thực rất lôi cuốn. Những người cầm cuốn sách này lên và bắt đầu

đọc sẽ gặp rắc rối đặt nó xuống.”

- Michael Spence, giải Nobel Kinh tế, 2001

“Cuốn sách hấp dẫn và dễ đọc này tập trung vào sự đồng tiến hóa phức tạp của

các thể chế chính trị và kinh tế, trong các hướng tốt và xấu. Nó tìm thấy một sự

cân đối tế nhị giữa logic của ứng xử chính trị và ứng xử kinh tế và những sự

chuyển hướng được tạo ra bởi các sự kiện lịch sử bất ngờ, lớn và nhỏ, tại các

‘critical juncture – bước ngoặt’. Acemoglu và Robinson cung cấp một dải rất rộng

các thí dụ lịch sử để chứng tỏ những sự dịch chuyển như vậy có thể nghiêng ra

sao theo hướng các thể chế thuận lợi, đổi mới tiến bộ, và thành công kinh tế hoặc

theo hướng các thể chế đàn áp và cuối cùng suy tàn hay trì trệ. Bằng cách nào đó

họ có thể gây ra cả sự kích thích lẫn sự suy ngẫm.”

- Robert Solow, giải Nobel Kinh tế, 1987

Why

Nations Fail

THE ORIGINS OF POWER,

PROSPERITY, AND POVERTY

Daron Acemoglu and

Jemes A. Robinson

Crown Publishers ● New York

Vì sao

Các Quốc gia

Thất bại

NGUỒN GỐC CỦA QUYỀN LỰC,

THỊNH VƯỢNG, VÀ NGHÈO KHÓ

Daron Acemoglu và

Jemes A. Robinson

Nguyễn Quang A dịch

For Arda and Asu - DA

Para María Angélica, mi vida y mi Alma - JR

MỤC LỤC

Lời giới thiệu ● xiii

LỜI NÓI ĐẦU ● 1

Vì sao những người Ai Cập tràn đầy Quảng trường Tahrir để hạ bệ Hosni

Mubarak và nó có ý nghĩa gì cho sự hiểu biết của chúng ta vể các nguyên nhân

của sự thịnh vượng và nghèo khó.

1.

GẦN THẾ MÀ VẪN RẤT KHÁC NHAU ● 7

Nogales, Arizona, và Nogales, Sonora, là các thị trấn có cùng dân chúng, văn

hóa, và địa lý. Vì sao một thị trấn giàu còn thị trấn kia nghèo?

2.

CÁC LÝ THUYẾT KHÔNG HOẠT ĐỘNG ● 45

Các nước nghèo không phải bởi vì địa lý, văn hóa của chúng, hay bởi vì các nhà

lãnh đạo của chúng không biết các chính sách nào sẽ làm cho các công dân của

họ giàu.

3.

TẠO RA SỰ THỊNH VƯỢNG VÀ NGHÈO KHÓ ● 70

Sự thịnh vượng và nghèo khó được xác định như thế nào bởi các khuyến khích do

các thể chế tạo ra, và bằng cách nào chính trị xác định các thể chế nào mà một

quốc gia có

4.

NHỮNG KHÁC BIỆT NHỎ VÀ CÁC BƯỚC NGOẶT: SỨC NẶNG CỦA

LỊCH SỬ ● 96

Các thể chế thay đổi thế nào thông qua xung đột chính trị và quá khứ định hình

hiện tại ra sao

5.

“TÔI ĐÃ THẤY TƯƠNG LAI, VÀ NÓ HOẠT ĐỘNG”: TĂNG TRƯỞNG

DƯỚI CÁC THỂ CHẾ KHAI THÁC ● 124

Stalin, Vua Shyaam, Cách mạng Đồ đá mới, và các thành quốc Maya tất cả có gì

chung và bằng cách nào điều này giải thích vì sao sự tăng trưởng hiện thời của

Trung Quốc không thể kéo dài

6.

TRÔI DẠT XA NHAU ● 152

Các thể chế tiến hóa thế nào theo thời gian, thường trôi dạt chậm chạp xa khỏi

nhau

7.

ĐIỂM NGOẶT ● 182

Một cuộc cách mạng chính trị năm 1688 đã làm thay đổi các thể chế ở nước Anh

và đã dẫn đến Cách mạng Công nghiệp như thế nào

8.

KHÔNG TRÊN LÃNH THỔ CỦA CHÚNG TÔI: CÁC RÀO CẢN ĐỐI VỚI

PHÁT TRIỂN ● 213

Vì sao những kẻ có thế lực chính trị ở nhiều quốc gia đã chống Cách mạng Công

nghiệp

Các ảnh được chèn

9.

SỰ PHÁT TRIỂN ĐẢO NGƯỢC ● 245

Chủ nghĩa thuộc địa Âu châu đã bần cùng hóa các phần lớn của thế giới thế nào

10.

SỰ TRUYỀN BÁ THỊNH VƯỢNG ● 274

Một số phần của thế giới đã đi các con đường khác con đường Anh như thế nào

đến sự thịnh vượng

11.

VÒNG THIỆN ● 302

Các thể chế thúc đẩy thịnh vượng tạo ra các vòng phản hồi dương như thế nào để

ngăn chặn các nỗ lực của giới chóp bu (elite) nhằm làm xói mòn chúng

12.

VÒNG LUẨN QUẨN ● 335

Bằng cách nào các thể chế gây nghèo khó tạo ra các vòng phản hồi âm và tiếp tục

tồn tại

13.

VÌ SAO CÁC QUỐC GIA THẤT BẠI NGÀY NAY ● 368

Thể chế, thể chế, thể chế

14.

PHÁ VỠ KHUÔN ĐÚC ● 404

Một và nước đã thay đổi quỹ đạo kinh tế của họ bằng thay đổi các thể chế của họ

ra sao

15.

HIỂU SỰ THỊNH VƯỢNG VÀ NGHÈO KHÓ ● 428

Thế giới đã có thể khác thế nào và bằng cách nào sự hiểu điều này có thể giải

thích vì sao hầu hết các nỗ lực chống nghèo đã thất bại

LỜI CẢM ƠN ● 463

TIỂU LUẬN VÀ CÁC NGUỒN THƯ MỤC ● 465

TÀI LIỆU THAM KHẢO ● 488

CHỈ MỤC ● 515

xiii

LỜI GIỚI THIỆU

Bạn đọc cầm trên tay cuốn thứ hai mươi ba* của tủ sách SOS2

, cuốn Vì sao các

Quốc gia Thất bại của hai nhà khoa học Daron Acemoglu (giáo sư kinh tế học,

MIT) và James A. Robinson (giáo sư Quản lý nhà nước, Đại học Havard) vừa

xuất bản ở Mỹ đầu năm 2012. Tiêu đề phụ của cuốn sách là, nguồn gốc của quyền

lực, sự thịnh vượng, và nghèo khó. Cuốn sách tìm câu trả lời cho câu một hỏi đơn

giản nhưng đã làm cho nhiều học giả đau đầu trong nhiều thế kỷ qua: vì sao một

số quốc gia giàu và nhiều quốc gia nghèo?

Đã có nhiều lý thuyết (giả thuyết) tìm cách giải đáp cho câu hỏi này hay giải

* Các quyển trước gồm:

1. J. Kornai: Con đường dẫn tới nền kinh tế thị trường, Hội Tin học Việt Nam 2001, Nhà Xuất bản Văn hoá Thông

tin (NXB VHTT) 2002; Con đường dẫn tới nền kinh tế tự do (NXB Tri thức. 2007)

2. J. Kornai: Hệ thống Xã hội chủ nghĩa, NXB Văn hoá Thông tin 2002

3. J. Kornai- K. Eggleston: Chăm sóc sức khoẻ cộng đồng, NXB VHTT 2002

4. G. Soros: Giả kim thuật tài chính

5. H. de Soto: Sự bí ẩn của tư bản, NXB Chính trị Quốc gia, 2006 [Sự bí ẩn của Vốn]

6. J. E. Stiglitz: Chủ nghĩa xã hội đi về đâu?

7. F.A. Hayek: Con đường dẫn tới chế độ nông nô

8. G. Soros: Xã hội Mở

9. K. Popper: Sự Khốn cùng của Chủ nghĩa lịch sử

10. K. Popper: Xã hội mở và những kẻ thù của nó, I, Plato

11. K. Popper: Xã hội mở và những kẻ thù của nó, II, Hegel và Marx

12. Thomas S. Kuhn: Cấu trúc của các cuộc Cách mạng Khoa học

13. Thomas L. Friedman: Thế giới phẳng, Nhà xuất bản Trẻ, 2006

14. Một năm Hội nghị Diên Hồng Hungary do Nguyễn Quang A tuyển, dịch, biên soạn

15. Kornai János: Bằng Sức mạnh Tư duy, tiểu sử tự thuật đặc biệt, NXB Thanh Hóa, 2008

16. Kornai János: Lịch sử và những bài học, NXB Tri thức, 2007

17. Peter Drucker: Xã hội tri thức, Quản lý, Kinh doanh, Xã hội và Nhà nước, tập tiểu luận

18. Murray Rothabrd: Luân lý của tự do

19. Amartya Sen: Tư tưởng về công bằng, sắp xuất bản

20. Kornai János: Chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa tư bản, dân chủ và thay đổi hệ thống, sắp xuất bản

21. Kornai János: Các ý tưởng về chủ nghĩa tư bản, NXB Thời Đại, 2012.

22. Robert Kagan: Thế giới mà Mỹ tạo ra, 2012

xiv ● LỜI GIỚI THIỆU

thích hiện tượng bất bình đẳng thế giới nhức nhối đó. Có các giả thuyết về địa lý,

văn hóa, sự thiếu hiểu biết của các nhà lãnh đạo quốc gia, nhưng các lý thuyết này

đều không trả lời được một cách thỏa đáng cho câu hỏi đơn giản nêu trên.

Acemoglu và Robinson đưa ra giả thuyết về các thể chế chính trị là cái quyết

định chứ không phải địa lý, văn hóa, hay sự thiếu hiểu biết.

Lập luận đại thể như sau: một quốc gia giàu nếu phần lớn công dân của nó

tham gia vào các hoạt động kinh tế, tạo ra nhiều của cải một cách hiệu quả, luôn

tìm cách mới để thực hiện các nhiệm vụ (cũ và mới) sao cho hiệu quả hơn.

Nhưng cái gì khiến các tác nhân kinh tế (cá nhân, hộ gia đình, các công ty) làm

như vậy? Đó là các khuyến khích (incentive). Không có các khuyến khích, không

có động cơ người ta không tích cực làm việc; các phản khuyến khích thậm chí còn

gây ra tác hại. Nghiên cứu các khuyến khích là một trong những nội dung chính

của kinh tế học (và khoa học xã hội nói chung khi khuyến khích được hiểu theo

nghĩa rộng không chỉ là khuyến khích kinh tế).

Song cái gì định hình các khuyến khích? Đó là các thể chế kinh tế. Các thể chế

kinh tế là các quy tắc ảnh hưởng đến nền kinh tế hoạt động thế nào và đến các

khuyến khích thúc đẩy người dân ra sao. Các tác giả phân ra hai loại thể chế kinh

tế: thể chế kinh tế bao gồm (inclusive economic institution) và các thể chế kinh tế

khai thác (extractive economic institution).

Các thể chế kinh tế bao gồm bảo đảm: các quyền tài sản an toàn; luật pháp và

trật tự; các thị trường và sự ủng hộ của nhà nước đối với các thị trường (qua các

dịch vụ công và các quy định); dễ tham gia hoạt động kinh tế; tôn trọng các hợp

đồng; đa số nhân dân được tiếp cận đến giáo dục và đào tạo và các cơ hội.

Ngược lại thì các thể chế kinh tế là khai thác: thiếu luật pháp và trật tự; các

quyền tài sản không an toàn; các rào cản tham gia và các quy chế cản trở hoạt

LỜI GIỚI THIỆU ● xv

động của các thị trường và tạo ra sân chơi không bằng phẳng.

Cuối cùng, các thể chế kinh tế hình thành trên cơ sở nào? Các thể chế chính trị

định hình các thể chế kinh tế. Các tác giả phân biệt hai loại thể chế chính trị: bao

gồm và khai thác.

Các thể chế chính trị bao gồm bảo đảm: điều kiện cho sự tham gia rộng rãi của

các công dân – chủ nghĩa đa nguyên – đặt ra các ràng buộc và kiểm soát đối với

các chính trị gia; nền pháp trị; nhà nước tập trung ở mức đủ để thực thi luật pháp

và trật tự (nhưng không quá tập trung để biến thành chính thể chuyên chế).

Ngược lại, các thể chế chính trị mang tính khai thác: tập trung quyền lực chính

trị vào tay một số ít người; không có các ràng buộc lên các chính trị gia hay kiểm

soát và cân bằng hay thiếu nền pháp trị.

Các thể chế kinh tế bao gồm thúc đẩy tăng trưởng thông qua: khuyến khích

đầu tư; tận dụng sức mạnh thị trường trong phân bổ nguồn lực, sự tham gia của

các hãng hiệu quả hơn, có khả năng tài trợ vốn cho kinh doanh khởi nghiệp; tạo

điều kiện cho sự tham gia rộng rãi thông qua tạo cơ hội bình đẳng, để các công

dân có cơ hội giáo dục và đào tạo; và quan trọng nhất khuyến khích đầu tư vào

công nghệ mới và chấp nhận sự phá hủy sáng tạo. Như thế, các thể chế bao gồm

tạo ra các khuyến khích để các tác nhân kinh tế hoạt động hiệu quả và kết quả là

tạo ra tăng trưởng bền vững, và như thế thường dẫn các quốc gia đến giàu có.

Tăng trưởng, tuy vậy luôn luôn kéo theo những kẻ thắng và những người thua.

Những kẻ thắng thường ủng hộ, song những người thua thường chống đối. Những

người thua về kinh tế và nhất là những người thua (hay có khả năng bị thua) về

mặt chính trị thường ngăn cản quyết liệt. Và đấy chính là logic của các thể chế

khai thác: những người có quyền thế sợ sự mất quyền lực, sợ sự phá hủy sáng tạo,

sợ bị trở thành kẻ thua, nên tìm cách cản trợ thay đổi, cố duy trì các thể chế khai