Về hoán dụ ý niệm “sợ hãi” trong Truyện Kiều (Nguyễn Du)

Nguyễn Thu Quỳnh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 125(11): 3 - 6

3

VỀ HOÁN DỤ Ý NIỆM “SỢ HÃI” TRONG TRUYỆN KIỀU (NGUYỄN DU)

Nguyễn Thu Quỳnh*

Trường Đại học Sư phạm - ĐH Thái Nguyên

TÓM TẮT

Tìm hiểu các hoán dụ về ý niệm “sợ hãi” trong Truyện Kiều (Nguyễn Du), chúng tôi xác lập được

2 hoán dụ cơ bản: Phản xạ biểu lộ tình cảm thay cho sợ hãi và Phản xạ sinh lí của cơ thể thay cho

sợ hãi. Mặc dù có những dấu hiệu của sự tiếp biến, giao lưu văn hóa với Trung Quốc ở kiểu tư duy

đậm chất Á Đông, nhưng sự tri nhận của Nguyễn Du về ý niệm “sợ hãi” trong Truyện Kiều vẫn

thể hiện được nét riêng, nét sáng tạo của ông trong việc vận dụng vốn ngôn ngữ của dân tộc để ý

niệm hóa những điều mang tính phổ quát và đã được nhân loại tri nhận.

Từ khóa: hoán dụ, ý niệm, sợ hãi, Truyện Kiều, Nguyễn Du

DẪN LUẬN*

Với vai trò là “cơ sở của tư duy”, là “chìa

khóa để mở ra sự hiểu biết”, hoán dụ ý niệm

(conceptual metonymy) được xem là một

trong những công cụ quan trọng để con người

khám phá chính bản thân, đặc biệt trong lĩnh

vực tình cảm - một lĩnh vực vốn được xem là

trừu tượng, khó nắm bắt, khó kiểm soát của

con người. Tìm hiểu hoán dụ ý niệm “sợ hãi”

(fear), chúng tôi mong muốn góp phần làm

sáng tỏ thêm quá trình tri nhận của con người

ở phương diện trạng thái tâm lí tình cảm, cụ

thể là trạng thái sợ hãi - một trạng thái tâm lí

tình cảm có tính tiêu cực, xuất hiện từ việc

nhận thức được về các mối đe dọa.

Truyện Kiều là quyển bách khoa của tâm

trạng. Vì vậy, Phan Ngọc đã gọi tác phẩm này

là “một cuốn tiểu thuyết tâm lí” và coi

Nguyễn Du là “tác giả của vạn tâm hồn”.

Với mong muốn thông qua ngôn ngữ Truyện

Kiều để khám phá thế giới tâm lí tình cảm của

con người nói chung và các nhân vật trong tác

phẩm này nói riêng, ở bài viết này, chúng tôi

sẽ tìm hiểu các hoán dụ về ý niệm “sợ hãi”

theo quan điểm của ngôn ngữ học tri nhận.

Chúng tôi cũng hi vọng thông qua bài viết

này để tìm hiểu những biểu tượng tinh thần

của ý niệm “sợ hãi” trong Truyện Kiều, từ đó

thấy được những phổ quát của nhân loại và

những nét đặc thù văn hóa - dân tộc của Việt

Nam ở việc ý niệm hóa trạng thái tâm lí tình

cảm “sợ hãi”.

* Tel: 0975459119, Email: [email protected]

VÀI NÉT VỀ HOÁN DỤ Ý NIỆM VÀ Ý

NIỆM “SỢ HÃI”

Hoán dụ ý niệm

Kovecses định nghĩa: “Hoán dụ là một quá

trình tri nhận trong đó một thực thể ý niệm

(phương tiện) cung cấp sự tiếp cận tinh thần

đến một thực thể ý niệm khác (đích) trong

cùng một miền hoặc cùng một mô hình tri

nhận lí tưởng” [3, tr.145]. Như vậy, so với ẩn

dụ ý niệm, hoán dụ ý niệm về bản chất cũng

được coi là cái có tính ý niệm, đều liên quan

đến lược đồ ánh xạ và đều là phương tiện để

mở rộng tiềm lực của một ngôn ngữ. Điểm

khác nhau chủ yếu giữa hoán dụ ý niệm với

ẩn dụ ý niệm là: ẩn dụ chứa đựng một sự ánh

xạ qua các mô hình tri nhận khác nhau còn

hoán dụ lại ánh xạ trong cùng một mô hình.

Điều đó có nghĩa là một phạm trù trong một

mô hình được lấy làm chỗ dựa cho phạm trù

khác trong cùng một mô hình. Vì vậy, chức

năng chủ yếu của biểu thức hoán dụ ý niệm

như Nguyễn Thiện Giáp phân tích chính là:

“kích hoạt một phạm trù tri nhận bằng cách

quy chiếu vào phạm trù khác trong cùng một

mô hình và bằng cách đó, nêu bật phạm trù

thứ nhất hoặc tiểu mô hình mà nó thuộc vào”

[2, tr.249].

Ý niệm “sợ hãi”

Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê định nghĩa:

“Sợ là ở trong trạng thái không yên lòng vì

cho rằng có cái gì đó trực tiếp gây nguy hiểm

hoặc gây hại cho mình, mà tự thấy không thể

chống lại hoặc tránh khỏi” [5, tr.870].