Văn hóa dòng họ ở huyện điện bàn, tỉnh quảng nam.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SỬ

----------

TRẦN THANH NHÀN

Văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh

Quảng Nam

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

2

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong suốt quá trình hình thành, phát triển của dân tộc Việt Nam, các dòng họ

truyền thống luôn giữ một vai trò quan trọng. Và trên mảnh đất hình chữ S này, nơi 54

dân tộc anh em sinh sống thuận hòa có rất nhiều dòng họ đang cùng nhau góp sức xây

dựng đất nước phồn vinh. Theo Tiến sĩ Nguyễn Xuân Kinh trong “Các dòng họ Việt

Nam” (2011): “Việt Nam có rất nhiều dòng họ và đã có nhiều con số khác nhau đã được

đưa ra như 202, 300, 191” [36; tr1]. Trải qua bao biến cố, thăng trầm, các dòng họ Việt

Nam có lúc tưởng như suy tàn, mai một nhưng từ những năm 80 của thế kỷ XX trở lại

đây với trào lưu đổi mới đã có sự khởi sắc của văn hoá dòng họ. Nhiều nơi, nhiều dòng họ

sưu tầm, dịch, phiên âm gia phả, tộc phả. Qua gia phả đi tìm về quê hương bản quán, lập

các ban liên lạc dòng họ, liên kết các chi họ, xây dựng mới hoặc sửa sang nhà thờ họ, đi

tìm mồ mả, quy tập lại theo dòng họ, chi họ. Cũng theo Tiến sĩ Nguyễn Xuân Kinh: “Tổ

chức Câu lạc bộ dòng họ thuộc UNESCO Việt Nam cho đến nay đã có 180 dòng họ trong

cả nước tham gia. Nhiều cuộc hội thảo về dòng họ đã được tổ chức ở Hà Nội, Nghệ An,

Thái Bình... Năm 2001, tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam tại Hà Nội đã tổ chức hội

thảo và trưng bày gia phả” [36; tr1].

Trong văn hóa truyền thống của người Việt thì nền nếp gia phong, gia tộc rất được

coi trọng. Dòng họ như một gốc cây mà các chi họ, các thành viên các đời nối tiếp nhau

như những cành cây đâm chồi từ gốc mà có. Mỗi dòng họ tạo nên và lưu truyền lại những

nét đẹp văn hóa của mình. Văn hóa dòng họ, văn hóa các vùng quê, văn hóa làng xã là

một thể hoàn chỉnh có chiều sâu và rộng, riêng và chung hài hòa, phong phú và đa dạng.

Có thể nói văn hóa dòng họ là yếu tố cơ bản, nền tảng tạo nên văn hóa làng xã truyền

thống Việt Nam. Văn hóa dòng họ có sức mạnh thiêng liêng, sâu thẳm trong tâm khảm

của mỗi thế hệ.

“Cây có gốc mới nở nhành xanh ngọn

Nước có nguồn mới biển rộng sông sâu”

3

Người Việt Nam luôn tâm niệm rằng: “Chim có tổ người có tông”. Có lẽ vì thế mà

dù bôn ba nơi đất khách quê người thì khi tuổi đã xế chiều, họ luôn muốn trở về quê

hương, tìm lại quê cha đất tổ, nhận anh em dòng họ thân thích. Có như thế người ra đi

mới an lòng mà “nhắm mắt xuôi tay” và được con cháu trong họ cúng viếng hàng năm.

Có thể nói, gia đình, dòng họ gắn liền với con người ngay từ lúc cất tiếng khóc chào đời

cho đến khi trút hơi thở cuối cùng. Chính vì thế, vai trò của dòng họ và văn hóa dòng họ

rất quan trọng và không thể thiếu trong đời sống của mỗi người dân Việt.

Văn hóa dòng họ của Việt Nam được xây dựng nên từ những nét chung của văn

hóa các dòng họ trên mọi miền đất nước. Đồng thời, mỗi dòng họ tại mỗi vùng miền lại

mang trong mình nét văn hóa riêng, kết hợp lại để tạo nên văn hóa dòng họ cho mỗi vùng

miền. Quảng Nam là một vùng đất giàu truyền thống văn hóa dân tộc và văn hóa dòng họ

là một nét đặc trưng, niềm tự hào của người dân nơi đây. Trải qua nhiều biến cố thăng

trầm trong lịch sử hình thành và bảo vệ mảnh đất này, các dòng họ ở Quảng Nam đã tạo

nền tảng vững chắc cho sự hình thành và phát triển bản sắc văn hóa truyền thống nơi đây.

Với số lượng dòng họ khá phong phú và đa dạng về nguồn gốc đã tạo nên văn hóa dòng

họ ở Quảng Nam đầy nét riêng, độc đáo bên cạnh những nét chung của văn hóa dòng họ

Việt Nam.

Trong cuốn sách “Văn học dân gian Điện Bàn” do Nguyễn Minh Hùng (chủ biên)

có nhận định: “Điện Bàn, Quảng Nam là nơi hội tụ và lập nghiệp của người Việt phương

Bắc. Do đó, tại đây đã diễn ra một cuộc giao lưu văn hóa vô cùng sâu sắc…” [13; tr11].

Như vậy, có thể nói Điện Bàn là nơi có thành phần cư dân khá đa dạng hay nói cách khác

thành phần dòng họ nơi đây đa sắc màu. Chính vì vậy việc nghiên cứu văn hóa dòng họ

tại huyện Điện Bàn sẽ giúp chúng ta có một cái nhìn khá đầy đủ, toàn diện về văn hóa

dòng họ của Quảng Nam.

Bên cạnh đó, những năm gần đây, vấn đề dòng họ và văn hóa dòng họ đang được

Nhà nước đặc biệt quan tâm và tại Quảng Nam mà điển hình là huyện Điện Bàn, các dòng

họ đang dần phục hồi, lấy lại vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, xã hội. Văn hóa

dòng họ được khôi phục, đặt ra nhiều vấn đề cần được giải quyết. Do đó, đề tài khóa luận

tốt nghiệp đi sâu nghiên cứu văn hóa một số dòng họ tiêu biểu tại huyện Điện Bàn, tỉnh

4

Quảng Nam để có một cái nhìn đúng đắn trong quá trình khôi phục văn hóa dòng họ trong

thực trạng hiện nay. Đồng thời đưa ra định hướng và giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn, phát

huy văn hóa dòng họ tại huyện Điện Bàn nói riêng và Quảng Nam nói chung.

Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn đề tài “Văn hóa dòng họ ở huyện Điện

Bàn, tỉnh Quảng Nam” làm khóa luận tốt nghiệp của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Hiện nay, có khá nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa phong tục Việt Nam như:

Văn hóa phong tục của Hoàng Quốc Hải (Nxb Phụ nữ); Hành trình văn hóa Việt Nam của

Đặng Đức Siêu (Nxb Lao động); Phong tục làng xóm Việt Nam của Nhất Thanh và Vũ

Văn Khiếu (Nxb Phương Đông); Văn hóa làng ở Việt Nam của Vũ Ngọc Khánh (Nxb

Văn hóa Thông tin)… Tuy nhiên, những công trình này chỉ nghiên cứu một cách tổng

quát về các phong tục văn hóa truyền thống Việt Nam mà không đi sâu nghiên cứu văn

hóa dòng họ Việt Nam về đặc điểm, biểu hiện hay vai trò, giá trị. Các công trình chỉ nhắc

đến văn hóa dòng họ như một nét mờ nhạt trên dải đất hình chữ S này.

Trong những năm trở lại đây, khi mà văn hóa dòng họ đang dần được khôi phục và

trở thành vấn đề xã hội được đông đảo các nhà nghiên cứu quan tâm, vào năm 2010, Nhà

xuất bản Thời đại đã cho ra đời cuốn sách Văn hóa dòng tộc dân gian của Thích Minh

Nghiêm và đây được xem là công trình tiên phong nghiên cứu về văn hóa dòng họ một

cách cụ thể, chi tiết. Tác giả đã nghiên cứu tổng quát về đặc điểm, giá trị và ý nghĩa của

văn hóa dòng tộc, nêu lên được nét đặc trưng của văn hóa dòng tộc và tìm hiểu về một số

dòng họ tiêu biểu của Việt Nam. Tuy nhiên, kết quả của Văn hóa dòng tộc dân gian chỉ

dừng lại ở mức tổng quát văn hóa dòng họ trên đất nước Việt Nam, chưa đi sâu nghiên

cứu cụ thể, chi tiết về văn hóa dòng họ ở Quảng Nam.

Năm 2011, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin cho ra đời Văn hóa dòng họ Việt Nam

của Đỗ Trọng Am. Công trình gồm 2 phần chính là: Dòng họ và văn hóa dòng họ; Mậu

diệp vinh chi (Nhành xanh lá biếc). Tác giả đi qua những nét sơ lược về nguồn gốc dòng

họ; văn hóa dòng họ Việt Nam với: nề nếp truyền thống, gia phả, di tích văn hóa dòng họ.

Và tác giả còn đưa ra một vài nhận định về văn hóa dòng họ hôm nay. Đặc biệt, Đỗ Trọng

Am dành phần lớn dung lượng cho phần hai Mậu diệp vinh chi để ca ngợi những truyền

5

thống tốt đẹp của một số dòng họ nổi tiếng ở Việt Nam. Công trình nghiên cứu không đi

vào vấn đề văn hóa dòng họ của từng vùng miền hay nói cách khác công trình chưa đi vào

nghiên cứu văn hóa dòng họ ở Quảng Nam.

Từ những năm 80 của thế kỷ XX trở lại đây xuất hiện một số công trình nghiên

cứu về Quảng Nam và có nhắc đến dòng họ ở khía cạnh nguồn gốc, quá trình khai hoang

lập địa. Năm 1996, trong Luận án phó tiến sĩ khoa học lịch sử: Công cuộc khai khẩn và

phát triển làng xã ở Bắc Quảng Nam từ giữa thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVIII tác giả

Huỳnh Công Bá đã nghiên cứu khá cụ thể về nguồn gốc của cư dân, các dòng họ tại Bắc

Quảng Nam, trong đó có địa phận huyện Điện Bàn ngày nay. Mặc dù vậy, đề tài cũng chỉ

gói gọn ở vấn đề nguồn gốc lịch sử mà chưa đi vào nghiên cứu vấn đề văn hóa dòng họ

hay cộng đồng cư dân. Đến năm 2010, tác giả Hồ Trung Tú đã nghiên cứu khá cụ thể về

văn hóa miền đất Quảng trong Có 500 năm như thế - Bản sắc Quảng Nam từ góc nhìn

phân kì lịch sử (Nxb Thời đại). Tác giả đã giành trọn chương II đi sâu nghiên cứu, tìm về

cội nguồn các dòng họ ở Quảng Nam. Và công trình cũng chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu

nguồn gốc, chưa đi sâu nghiên cứu về đặc điểm, giá trị của văn hóa dòng họ ở Quảng

Nam.

Trong những năm gần đây cũng xuất hiện một số công trình nghiên cứu, bài viết về

các dòng họ ở Quảng Nam trên mạng internet. Vào năm 2006, trên website

http://www.xuquang.com tác giả Hồ Trung Tú đã viết “Lịch sử hình thành các dòng họ

Quảng Nam”. Bài viết đã đi sâu tìm hiểu về lịch sử ra đời của các tộc họ ở Quảng Nam

một cách chung nhất và chỉ dừng ở góc nhìn lịch sử. Tác giả chưa đi sâu nghiên cứu các

vấn đề văn hóa dòng họ tại Điện Bàn nói riêng và Quảng Nam nói chung. Bên cạnh đó,

hiện nay cũng xuất hiện nhiều website của các dòng họ tại Điện Bàn, Quảng Nam như

http://www.phantocvietnam.org, http://www.giaphahophan.com của dòng họ Phan Bảo

An ở Điện Quang, http://truongtoc.vn của dòng họ Trương Công ở Điện Thắng Trung,

http://holevn.org của dòng họ Lê tại Điện Thắng… Các website cung cấp các thông tin về

lịch sử hình thành, gia phả và cập nhật các hoạt động của dòng họ một cách khá sơ sài.

Nhìn chung các website chỉ dừng lại ở chức năng giới thiệu, quảng bá và liên lạc dòng họ

mà chưa đi sâu nghiên cứu các khía cạnh văn hóa mỗi dòng họ để khái quát chung về văn

hóa dòng họ tại Điện Bàn, Quảng Nam.

6

Trên báo Quảng Nam, số ra ngày chủ nhật 10/11/2001, tác giả Lê Tiến Công đã

trình bày “Vài nét suy nghĩ về văn hóa dòng họ ở Quảng Nam”. Đây có thể xem là công

trình duy nhất từ trước đến nay lấy văn hóa dòng họ ở Quảng Nam làm đối tượng nghiên

cứu chính. Tuy nhiên, bài báo dừng lại ở quy mô một bài viết nhỏ với những nhận định

chủ quan về văn hóa dòng họ ở Quảng Nam trong những năm đầu thế kỷ XXI mà thiếu đi

cái nhìn khoa học biện chứng qua từng thời kỳ. Bài báo cũng chưa đưa ra được những

biểu hiện cụ thể, nêu ra đặc điểm tiêu biểu cho văn hóa dòng họ ở Quảng Nam.

Mặc dù có khá nhiều công trình nghiên cứu về phong tục truyền thống, văn hóa

dòng họ Việt Nam và cũng đã có nhiều công trình nghiên cứu về vùng đất Quảng Nam,

nhưng chưa có công trình nào nhìn nhận văn hóa dòng họ ở Quảng Nam với tư cách một

đối tượng cụ thể, riêng biệt để đi sâu nghiên cứu đầy đủ, toàn diện, chi tiết về văn hóa

dòng họ ở Quảng Nam từ biểu hiện đến đặc điểm, vai trò, giá trị.

3. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu đề tài “Văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam” nhằm

xây dựng bức tranh tổng thể về văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam từ

nguồn gốc, biểu hiện đến các đặc điểm, vai trò và giá trị. Đồng thời, thông qua việc tìm

hiểu thực trạng, đề tài đưa ra định hướng bảo tồn và phát triển cho văn hóa dòng họ ở

Quảng Nam.

Bên cạnh đó, đề tài mong muốn giúp người dân Điện Bàn nói riêng và Quảng Nam

nói chung thêm tự hào về văn hóa dòng họ bao đời để từ đó sẽ có những suy nghĩ đúng,

hành động đúng trong việc bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp này.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng chính mà đề tài hướng đến là văn hóa dòng họ trên địa bàn huyện Điện

Bàn, tỉnh Quảng Nam. Mặc dù nguồn tư liệu hạn chế nhưng trong phạm vi đề tài này tôi

tìm hiểu và trình bày một cách hệ thống về văn hóa dòng họ thông qua các dòng họ lớn,

lâu đời ở huyện Điện Bàn: dòng họ Trần ở thôn Nhất Giáp, xã Điện An; dòng họ Thân ở

làng Câu Nhi, xã Điện An; dòng họ Trương Công và Nguyễn Hữu ở làng Thanh Quýt, xã

7

Điện Thắng Trung; dòng họ Phan Bảo An ở xã Điện Quang. Đề tài đi sâu nghiên cứu lịch

sử hình thành các dòng họ, biểu hiện văn hóa dòng họ: nề nếp truyền thống dòng họ, gia

phả, cơ sở thờ tự… và từ đó rút ra đặc điểm, vai trò và giá trị của văn hóa dòng họ Quảng

Nam.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

4.2.1. Phạm vi nội dung nghiên cứu

Do điều kiện thời gian hạn hẹp cũng như yêu cầu kiến thức sâu rộng, sự đầu tư

công sức tiếp cận thực tế của đề tài “Văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng

Nam” nên tôi chỉ xin tìm hiểu một số vấn đề chính sau:

- Giới thiệu tổng quan về lịch sử, tự nhiên, văn hóa, xã hội ở huyện Điện Bàn, tỉnh

Quảng Nam để có một cái nhìn tổng quát về bối cảnh và các nhân tố tác động ảnh hưởng

đến quá trình hình thành, phát triển văn hóa dòng họ ở nơi đây.

- Nghiên cứu nét biểu hiện của văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng

Nam qua đó khái quát nên đặc điểm, nét riêng biệt của văn hóa dòng họ ở mảnh đất này.

Đồng thời tìm hiểu vị trí, vai trò và ý nghĩa của văn hóa dòng họ đối với đời sống kinh tế,

xã hội và văn hóa của người dân huyện Điện Bàn nói riêng và tỉnh Quảng Nam nói chung.

- Đề tài còn nghiên cứu thực trạng của văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh

Quảng Nam, từ đó đề tài đưa ra một số giải pháp cụ thể để bảo tồn và phát huy truyền

thống quý báu văn hóa dòng họ ở ở nơi đây.

4.2.2. Phạm vi không gian nghiên cứu

Đề tài tập trung đi sâu nghiên cứu văn hóa dòng họ tại các xã Điện Thắng Trung,

Điện Quang, Điện An thuộc huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam.

4.2.3. Phạm vi thời gian nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu về văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam từ khi

các dòng họ lớn gốc Việt di cư vào vùng Thuận Quảng ở thế kỉ XV đến nay.

8

5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu

5.1. Nguồn tư liệu

Trong quá trình nghiên cứu đề tài này, tôi đã khai thác tài liệu từ nhiều nguồn khác

nhau. Trên cơ sở những tài liệu đã tham khảo, tôi chia thành các nguồn tư liệu sau:

- Tư liệu thành văn: Đây là nguồn tư liệu quan trọng, cung cấp hệ thống kiến thức

cơ bản làm cơ sở nền tảng lý thuyết cho đề tài.

+ Những kiến thức cơ bản, tổng quan về lịch sử, tự nhiên, văn hóa, xã hội Quảng

Nam được đề cập khá chi tiết trong: Quảng Nam trong hành trình mở cõi và giữ nước của

Nguyễn Quang Thắng (Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh); Quảng Nam đất nước và nhân

vật của Nguyễn Quang Thắng (Nxb Văn hóa Thông tin); Lần giở lịch sử văn hóa truyền

thống Thuận Quảng của Lê Duy Anh (Nxb Đà Nẵng) hay Tìm hiểu con người xứ Quảng

của Nguyên Ngọc (Nxb Đà Nẵng)…

+ Kiến thức về văn hóa làng xã, văn hóa dòng họ ở Việt Nam được thể hiện một

cách tổng quát trong: Văn hóa dòng họ Việt Nam của Đỗ Trọng Am (Nxb Văn hóa Thông

tin); Văn hóa làng ở Việt Nam của Vũ Ngọc Khánh (Nxb Văn hóa Thông tin); Văn hóa

dòng tộc dân gian của Thích Minh Nghiêm (Nxb Thời đại)…

+ Nguồn kiến thức về nguồn gốc, đặc điểm, hoạt động… của các dòng họ tại

huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam được cung cấp từ gia phả, tộc ước, bút kí, kỷ yếu của

dòng họ.

Ngoài ra, đề tài còn sử dụng các nguồn tư liệu khác như luận án, luận văn, đề tài

nghiên cứu khoa học của các thế hệ đi trước; các bài báo, tạp chí chuyên ngành và nguồn

tư liệu mượn từ bạn bè, thầy cô, thư viện Tổng hợp Đà Nẵng, thư viện trường Đại học Sư

Phạm – Đại học Đà Nẵng, Phòng văn hóa huyện Điện Bàn…

- Tư liệu thực địa: Đây là nguồn tư liệu quan trọng, kiểm chứng tính xác thực của

tài liệu thành văn cũng như tài liệu mạng. Trong quá trình thực địa thu thập tài liệu, các

bậc cao niên, trưởng tộc ở huyện Điện Bàn, hiện trạng cơ sở vật chất của các dòng họ… là

nguồn tư liệu sống cung cấp những thông tin quý giá về văn hóa dòng họ mà tư liệu thành

văn không ghi lại.

9

- Tư liệu mạng: Đây là nguồn tư liệu mới, hiện đại, nhanh chóng và cung cấp

thông tin một cách phổ quát nhất về lịch sử, thành phần và hoạt động của các dòng họ ở

Việt Nam nói chung, Quảng Nam nói riêng. Trong đó, tiêu biểu là các website:

Xuquang.com; Vietnamgiapha.com; Nguwoivietnam.vn; vi.wikipedia.org…

5.2. Phương pháp nghiên cứu

5.2.1. Phương pháp thu thập, tổng hợp, phân tích tư liệu

Trong quá trình nghiên cứu đề tài “Văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh

Quảng Nam”, tôi sử dụng các phương pháp logic và lịch sử để xem xét các sự vật, hiện

tượng, kết hợp với các phương pháp khác như thống kê, mô tả, phân tích, tổng hợp. Vận

dụng những phương pháp trên, chúng tôi đã tiến hành các bước sau:

- Thứ nhất: Tiến hành tìm hiểu, sưu tầm tư liệu cần thiết, phù hợp với nội dung

nghiên cứu của đề tài. Nguồn tư liệu được thu thập chủ yếu tại các thư viện trên địa bàn

Đà Nẵng, Quảng Nam; phòng văn hóa thông tin địa phương. Ngoài ra, tôi còn tìm kiếm tư

liệu thông qua thầy cô, giáo viên hướng dẫn, bạn bè và internet…

- Thứ hai: Sau khi thu thập đầy đủ tư liệu, tiến hành phân tích, thống kê các nguồn

tư liệu để tìm ra tính toàn vẹn, phát hiện mối quan hệ giữa các vấn đề liên quan và từ đó

rút ra kết luận cần thiết, liên quan đến nội dung của đề tài nghiên cứu.

5.2.2. Phương pháp thực địa

“Văn hóa dòng họ ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam” là một đề tài khá mới mẻ

nên tài liệu liên quan không nhiều, chính vì vậy nghiên cứu thực địa đóng vai trò rất quan

trọng. Tôi tiến hành nghiên cứu thực địa tại địa phương, các dòng họ thông qua phỏng

vấn, trao đổi với trưởng họ, bậc cao niên. Đồng thời, tôi tham gia các lễ chính trong năm

tại nhà thờ họ để hiểu rõ hơn về hoạt động văn hóa của dòng họ ở huyện Điện Bàn.

Đây cũng là phương pháp dùng để kiểm tra, đối chứng sự xác thực của thông tin,

tư liệu và tránh được sự áp đặt chủ quan. Đồng thời phương pháp này giúp tôi tìm được

những chi tiết mới mẻ, chính xác, đầy đủ phục vụ cho nghiên cứu đề tài.