Vấn đề thể tài trong tiểu thuyết lịch sử của nguyễn xuân khánh (qua mẫu thượng ngàn và đội gạo lên chùa).

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

----------------

VẤN ĐỀ THỂ TÀI TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ

CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH

(QUA MẪU THƯỢNG NGÀN VÀ ĐỘI GẠO LÊN CHÙA)

KHÓA LUÂN T ̣ ỐT NGHIÊP Đ̣ ẠI HỌC

NGÀNH CỬ NHÂN VĂN HỌC

Người hướng dẫn:

TS. Nguyên Kh ̃ ắc Sính

Người thực hiện:

Đoàn Thị An

Đà Nẵng, tháng 5/2013

2

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Vào thập niên cuối thế kỷ XX và nhất là thập niên đầu thế kỷ

XXI, nhìn chung cả nền văn học Việt Nam, trong đó có thể loại tiểu thuyết

phát triển rất mạnh mẽ và luôn có sự tìm tòi, đổi mới bút pháp cũng như

phong cách với các tác giả tiêu biểu: Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phương,

Nguyễn Huy Thiệp, Trung Trung Đỉnh, Dương Hướng…Nhiều nhà văn đã

mạnh mẽ, quyết liệt cổ súy về một sự cách tân mạnh mẽ về cách viết, về thể

loại, thể tài…trong văn chương hiện đại.

1.2. Trong dòng chảy cuồn cuộn (nhưng cũng bộn bề) ấy, có một

dòng âm thầm tiếp nối truyền thống song cũng không hoàn toàn trung thành

với cách viết cũ mà thật sự đi vào “khoảng trống” của lịch sử để khai thác

triệt để cho mảnh đất tiểu thuyết, đó là dòng tiểu thuyết lịch sử. Nhờ vậy,

nhiều hiện tượng văn học đã gây được tiếng vang lớn, khẳng định được vị trí

của thể tài này như Hoàng Quốc Hải (Bão táp triều Trần), Nguyễn Quang

Thân (Hội thề), Võ Thị Hảo (Giàn thiêu), Nguyễn Mộng Giác (Sông Côn

mùa lũ), Thái Bá Lợi (Minh sư)…Trong “rừng” tiểu thuyết lịch sử ấy có một

“cội mai già vẫn rừng rực nở hoa”: Nguyễn Xuân Khánh. Đây là một hiện

tượng “lạ” trong văn học Việt Nam đương đại.

1.3. Nhà nghiên cứu văn học Lại Nguyên Ân có nhận xét : “Có thể

nói mà không quá lời, trong mười năm qua kể từ lúc công bố tiểu thuyết Hồ

Quý Ly, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh trở thành tiểu thuyết gia hàng đầu của

văn xuôi Việt Nam đầu thế kỷ XXI”. Bộ ba tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu

Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa của ông, mỗi tác phẩm đều có dung lượng

trên 500 trang in xuất hiện sừng sững đã gây sửng sốt trên văn đàn lúc bấy

giờ. Nhưng điều đáng nói không phải ở khối lượng tác phẩm mà ở chỗ cuốn

nào cũng gây nên những cuộc tranh luận sôi nổi, gay gắt trước khi nó được

3

khẳng định chân giá trị. Cả ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh,

đương nhiên có những điểm khác nhau nhưng tư tưởng xuyên suốt của nó là

tinh thần văn hóa Việt, là chấp nhận đa dạng văn hóa để làm nổi bật sự bền

vững của văn hóa Việt. Thế nhưng, về mặt thể tài, nếu như ở Hồ Quý Ly là

tiểu thuyết lịch sử không còn phải bàn cãi thì hai cuốn sau: Mẫu Thượng

Ngàn và Đội gạo lên chùa vẫn còn ý kiến phân vân, chưa dễ thông suốt.

Vì vậy, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài Vấn đề thể tài trong tiểu

thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh (qua Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo

lên chùa) làm luận văn tốt nghiệp nhằm góp thêm một tiếng nói nhận diện tác

phẩm từ góc nhìn thể loại của nó.

2. Lịch sử nghiên cứu

Về tác giả Nguyễn Xuân Khánh cùng bộ ba tiểu thuyết trên của ông

và về vấn đề thể tài trong sáng tác của ông, đã có rất nhiều công trình nghiên

cứu. Có thể đề cập đến một số công trình sau:

Tác giả Trần Thị An trong bài “Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian

trong tiểu thuyết Mẫu Thượng ngàn”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học số 6/2007

cho rằng: “Tác giả Mẫu Thượng Ngàn dành một sự quan tâm đặc biệt đến

truyện kể dân gian và lễ hội dân gian về hai nhân vật huyền thoại (ông Đùng

và bà Đà), và ở chỗ này, trong một chừng mực nào đó, nhà tiểu thuyết đóng

vai một nhà biên soạn và khảo cứu folklore” [1, tr. 27–47].

Đỗ Hải Ninh trong bài viết “Quan niệm về lịch sử trong tiểu thuyết

của Nguyễn Xuân Khánh”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 2/2009 có nhận

định: “Mẫu Thượng Ngàn đề cập đến vấn đề giữ gìn bản sắc dân tộc trong giao

lưu và tiếp biến văn hóa, đâu là hướng đi của dân tộc trước những biến động lịch

sử” [31, tr. 48–57]

Trong khi đó, nhà nghiên cứu văn học Phạm Xuân Nguyên trong bài viết

Mẫu Thượng Ngàn: nội lực văn chương của Nguyễn Xuân Khánh (trao đổi với

4

phóng viên VTC News) khẳng định: “Mẫu Thượng Ngàn là nhân vật quần

chúng nhưng lại mang tính đại diện tiêu biểu cho dân tộc Việt” và “ Đạo Mẫu

trong tiểu thuyết (được thể hiện trong tiểu thuyết qua nhân vật bà Tổ Cô bí

ẩn, bà ba Váy đa tình, cô đồng Mùi, mõ Hoa khèn khổ, trinh nữ Nhụ…) vừa

là tín ngưỡng, vừa thể hiện tính phồn thực và sự trường tồn của dân tộc Việt”.

Cũng trong cuộc phỏng vấn này, tác giả còn đề cập tới vai trò của nhà văn trong

việc viết về văn hóa : “Nhà văn rất cần phải làm văn hóa, nói về văn hóa” [28]

Nhà văn và nhà nghiên cứu Châu Diên trong bài “Nguyễn Xuân Khánh

và cuộc giành lại bản sắc”, báo Tuổi trẻ chủ nhật, 16/7/2006 cũng nhận định về

tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn là: “cuốn tiểu thuyết mang tầm khái quát văn hóa,

nhân vật không còn là những thân phận riêng lẻ mà là cả một cộng đồng” [9,

tr. 47 –54]

Tác giả Đoàn Ánh Dương trong bà

i viết “Kiến giải về dân tộc trong “Đội

gạo lên chùa” của Nguyễn Xuân Khánh” ở báo Văn nghệ số 27 ra ngày 2/7/2011

có nhâṇ xé

t: “nhìn riêng ở khía canḥ những kiến giải về licḥ sử dân tôc,̣ tá

i nhìn

nhâṇ những ứng xử trong cải cách ruông̣ đất trong phần II và

lẽhành xử của nhà

sư – chiến sĩAn trong phần III làm thành cốt lõi tư tưởng cho viêc̣ đề xuất căn

bản văn hóa dân tôc̣ .”[16, tr. 30–33]

Nguyễn Thị Nguyệt ở bà

i viết “Kiểu truyện về Thánh mẫu và truyền thống

trọng mẫu trong văn hóa dân gian Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số

6/2010, có đưa ra thuyết giải về tính Mâũ ở Viêṭ Nam như sau: “ Việt Nam thuộc

loại văn hóa gốc nông nghiệp. Nền kinh tế nông nghiệp lúa nước đặc biệt thích

ứng với sự đảm đang, khéo léo của người phụ nữ, vì thế, người Việt cổ tôn thờ

nước, lúa, và người phụ nữ. Mặt khác, con người nông nghiệp ưa sống theo

nguyên tắc trọng tình, điều đó dẫn đến thái độ trọng người phụ nữ.”[29, tr. 29–34]

Ngoài ra cũng có thể nhắc đến các ý kiến của Hoàng Quốc Hải, Nguyên

Ngọc, Nguyễn Thị Minh Thái, Nguyễn Văn Tùng, Mai Anh Tuấn, Nguyễn Khắc

5

Phê, Phong Lê, Ma Văn Kháng,…trên các báo Phụ nữ, Văn nghệ, Tạp chí Non

nước, vannghequandoionline,…

Một số khóa luận tốt nghiệp đại học, luận văn tốt nghiệp Thạc sỹ cũng đề

cập đến Nguyễn Xuân Khánh và tác phẩm của ông như: Nguyễn Thị Hiền, Tính

mẫu trong Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh, Khóa luận tốt nghiệp,

ĐHSP Đà Nẵng, 2010; Thái Bá Thanh, Hình tượng tác giả trong tiểu thuyết của

Nguyễn Xuân Khánh, Luận văn Thạc sỹ, ĐH Vinh, 2012 .

Tuy nhiên, cho tới nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu thật sự

chuyên biệt nào bàn về vấn đề thể tài trong tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn

Xuân Khánh, nhất là với hai cuốn Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa.

Tiếp thu những công trình nghiên cứu đi trước, chúng tôi muốn tìm hiểu sâu

hơn về vấn đề thể tài trong lý luận văn học khi nghiên cứu một hiện tượng

văn học cụ thể.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

1. Làm rõ vấn đề thể tài trong tác phẩm văn học và trong tiểu thuyết

Nguyễn Xuân Khánh (cụ thể ở tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên

chùa)

2. Làm rõ vấn đề mẫu gốc và văn hóa tính mẫu trong văn học Việt

Nam và trong hai tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh

3. Chỉ ra đóng góp của Nguyễn Xuân Khánh ở phương diện nghệ

thuật trần thuật trong hai tiểu thuyết nói trên của ông.

4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi khảo sát

4.1. Đối tượng nghiên cứu: Vấn đề thể tài trong các tiểu thuyết lịch sử

của Nguyễn Xuân Khánh.

4.2. Phạm vi khảo sát: Hai tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn (In lần thứ

2, NXB Phụ nữ, H., 2006), Đội gạo lên chùa (In lần thứ 2, NXB Phụ nữ, H.,

2011).

6

Ngoài ra, khóa luận cũng có tham khảo thêm các tiểu thuyết Hồ Quý

Ly (Nguyễn Xuân Khánh), Bão táp triều Trần (Hoàng Quốc Hải).

5. Phương pháp nghiên cứu:

Khóa luận kết hợp các phương pháp

 Phương pháp thống kê – tổng hợp:

 Phương pháp phân tích – đánh giá tác phẩm văn học

 Phương pháp so sánh – đối chiếu

 Phương pháp cấu trúc – hệ thống

6. Cấu trúc khóa luận

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, khóa luận có 3

chương:

Chương 1: Một số vấn đề lý thuyết về thể tài, về khái niệm mẫu gốc

và văn hóa tính mẫu trong hai tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh

Chương 2: Tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa từ góc

nhìn thể tài lịch sử – văn hóa

Chương 3: Nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Xuân Khánh trong Mẫu

Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa.

7

Chương 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT

1.1. Giới thuyết các thuật ngữ, khái niệm liên quan

1.1.1. Thể loại văn học, thể tài văn học

1.1.1.1. Thể loại văn học

– Khái niệm: Thể loại là hình thức chỉnh thể của tác phẩm văn học.

Tác phẩm văn học là một chỉnh thể thống nhất toàn vẹn giữa các yếu tố hợp

thành trong đó thể loại là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm. Ứng

với mỗi nội dung vốn có trong hiện thực sẽ có những phương thức phản ánh

tương ứng. Sự thống nhất này là do các phương thức chiếm lĩnh đời sống văn

học vốn ứng với các dạng thức tồn tại nhất định của thế giới thực tại. Các

hình thức phản ánh thực tại của văn học cũng tương thích với các hình thức

hoạt động nhận thức của con người: hoặc trầm tư suy nghĩ, chiêm nghiệm (ví

dụ: tác phẩm trữ tình); hoặc lần theo diễn biến của các sự kiện, biến cố liên

tục, sinh động (ví dụ: tác phẩm tự sự); hoặc cảm nhận đối tượng bằng trạng

thái xung đột, mâu thuẫn (ví dụ: kịch bản văn học)…Cụ thể hơn: trong sáng

tạo nghệ thuật, các thể loại trữ tình phù hợp với kiểu nhận thức đối tượng và

trạng thái xúc cảm, suy nghĩ, chiêm nghiệm; các loại thể tự sự tìm được ưu

thế phản ánh từ nhu cầu nhận thức các đối tượng diễn biến sinh động trong

những hoàn cảnh không gian và thời gian nhất định; các thể loại kịch đặc biệt

phù hợp với hình thức nhận thức thế giới đối tượng theo lối “mục sở thị” trực

tiếp các xung đột và mâu thuẫn…Như vậy, ứng với mỗi nhu cầu khám phá,

phản ánh hiện thực sẽ có những hình thức thể loại tương thích. Người nghệ sĩ

khi sáng tạo văn học cần tìm đến những hình thức thể loại phù hơp nhất với

tính chất của hiện thực và có khả năng phản ánh đắc địa các phạm vi hiện

thực đó. Chẳng hạn, thơ hợp tạng với loại hiện thực cần sự ngẫm ngợi, suy

tư; truyện hợp với loại hiện thực cần sự tái tạo sinh động các biến cố, sự kiện