Vấn đề chủ đạo của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay

Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh

---------------------------

BÁO CÁO

TỔNG HỢP KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CẤP BỘ 2007-2008

Tªn ®Ò tµi:

VẤN ĐỀ CHỦ ĐẠO CỦA KINH TẾ NHÀ NƯỚC

TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG

XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở NƯỚC TA HIỆN NAY

Chủ nhiệm đề tài: PGS, TS Kim V¨n ChÝnh

C¬ quan chñ tr× : ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn ChÝnh trÞ -

Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh

7395

08/6/2009

HÀ NỘI - 2008

Danh s¸ch céng t¸c viªn chÝnh

tham gia ®Ò tµi

PGS, TS TrÇn ThÞ Minh Ch©u - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

TS Phan Trung ChÝnh - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

ThS Vò ThÞ Thu H»ng - Ban Tæ chøc Trung −¬ng

ThS NguyÔn Thanh H¶i - Bé Tµi chÝnh

TS Bïi V¨n HuyÒn - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

TS §Æng Ngäc Lîi - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

ThS Ng« Thanh Mai - §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n

ThS Hå H−¬ng Mai - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

PGS, TS Ng« Quanh Minh - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

ThS §inh ThÞ Nga - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

TS NguyÔn Quèc Th¸i - ViÖn Kinh tÕ, Häc viÖn CT-HCQG Hå ChÝ Minh

ThS Lª C«ng Thµnh - Ng©n hµng Nhµ n−íc ViÖt Nam

ThS Bïi Anh TuÊn - Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t−

TS NguyÔn V¨n Xa - Bé Tµi chÝnh

Môc lôc

Trang

Më ®Çu 1

Ch−¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ kinh tÕ nhµ n−íc

vµ vai trß cña nã trong nÒn kinh tÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa 21

1.1. Quan niÖm vÒ thµnh phÇn kinh tÕ vµ kinh tÕ nhµ n−íc 21

1.2. Quan niÖm vÒ kinh tÕ nhµ n−íc víi t− c¸ch lµ mét thµnh phÇn

kinh tÕ 36

1.3. VÒ vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n−íc 58

1.4. Kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn vµ ph¸t huy vai trß kinh tÕ nhµ n−íc 85

Ch−¬ng 2: §æi míi kinh tÕ nhµ n−íc ë ViÖt Nam vµ nh÷ng

vÊn ®Ò ®Æt ra 110

2.1. §æi míi doanh nghiÖp nhµ n−íc ë ViÖt Nam 110

2.2. Thùc tr¹ng c¸c bé phËn kh¸c cña kinh tÕ nhµ n−íc: Dù tr÷ quèc

gia, tÝn dông nhµ n−íc vµ sù nghiÖp c«ng lËp 136

2.3. §¸nh gi¸ vÒ viÖc thùc hiÖn vai trß cña kinh tÕ nhµ n−íc vµ nh÷ng

vÊn ®Ò ®Æt ra trong qu¸ tr×nh ®æi míi 154

Ch−¬ng 3: Quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p tiÕp tôc ®æi míi nh»m

n©ng cao hiÖu qu¶ vµ ph¸t huy vai trß cña

kinh tÕ nhµ n−íc 168

3.1. Nh÷ng yÕu tè thuËn lîi, khã kh¨n ¶nh h−ëng ®Õn hiÖu qu¶ vµ vai

trß cña kinh tÕ nhµ n−íc 168

3.2. C¸c quan ®iÓm ®æi míi ®èi víi khu vùc kinh tÕ nhµ n−íc nãi chung 173

3.3. C¸c gi¶i ph¸p ®æi míi doanh nghiÖp nhµ n−íc 185

3.4. §æi míi c¸c khu vùc kh¸c cña kinh tÕ nhµ n−íc 202

KÕt luËn 219

Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 223

phô lôc 234

DANH MỤC CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT

SỬ DỤNG TRONG ĐỀ TÀI

KTNN : Kinh tÕ nhµ n−íc

DNNN : Doanh nghiÖp nhµ n−íc

NSNN : Ng©n s¸ch nhµ n−íc

XHCN : X· héi chñ nghÜa

CNXH : Chñ nghÜa x· héi

TBCN : T− b¶n chñ nghÜa

Danh môc c¸c b¶ng, biÓu, s¬ ®å

TT Tªn b¶ng Trang

B¶ng 1.1 So s¸nh c¸c tiÕp cËn kh¸c nhau vÒ c¬ cÊu tæ chøc nÒn

kinh tÕ

35

B¶ng 1.2 Tû träng doanh nghiÖp nhµ n−íc phi tµi chÝnh trong

ho¹t ®éng kinh tÕ cña c¸c n−íc (% trong GDP)

90

B¶ng 1.3 T− nh©n hãa ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp vµ c¸c n−íc

®ang ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n

93

B¶ng 1.4 Tû träng cña doanh nghiÖp nhµ n−íc 94

B¶ng 1.5 Chi tiªu nhµ n−íc (% trong GDP) ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y 95

B¶ng 2.1 Tèc ®é t¨ng GDP b×nh qu©n n¨m ph©n theo c¸c thµnh

phÇn/ khu vùc kinh tÕ

112

B¶ng 2.2 Sè l−îng DNNN trong c¬ cÊu hÖ thèng doanh nghiÖp

ViÖt Nam 2000-2007

123

B¶ng 2.3 Tû träng doanh thu thuÇn cña DNNN so s¸nh víi c¸c

khu vùc doanh nghiÖp kh¸c

124

B¶ng 2.4 Sè l−îng lao ®éng cña DNNN so s¸nh víi c¸c khu vùc

doanh nghiÖp kh¸c

125

B¶ng 2.5 Vèn s¶n xuÊt - kinh doanh cña DNNN so s¸nh víi c¸c

khu vùc doanh nghiÖp kh¸c

126

B¶ng 2.6 Gi¸ trÞ tµi s¶n t¨ng thªm cña c¸c DNNN so s¸nh víi c¸c

khu vùc doanh nghiÖp kh¸c

127

B¶ng 2.7 T×nh h×nh kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña c¸c DNNN

2004-2006

128

B¶ng 2.8 Tû suÊt lîi nhuËn cña DNNN 129

B¶ng 2.9 Vèn NSNN cÊp hµng n¨m cho dù tr÷ quèc gia 139

B¶ng 2.10 Nh÷ng v¨n b¶n ph¸p quy quan träng trong ®æi míi lÜnh

vùc dÞch vô c«ng

149

B¶ng 2.11 Tû träng ®ãng gãp cña khu vùc dÞch vô c«ng vµ GDP 151

B¶ng 2.12 Tèc ®é t¨ng tr−ëng b×nh qu©n n¨m cña khu vùc dÞch vô c«ng 152

B¶ng 2.13 Tû träng cña c¸c tr−êng c«ng lËp trong cung øng dÞch

vô gi¸o dôc

152

B¶ng 2.14 Thø h¹ng n¨ng lùc c¹nh tranh cña ViÖt Nam trong

ngµnh gi¸o dôc

153

B¶ng 2.15 Tû träng GDP cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ 156

B¶ng 2.16 Tèc ®é t¨ng tr−ëng cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ (tÝnh

theo GDP)

157

B¶ng 2.17 Tû träng trong GDP cña KTNN so s¸nh víi khu vùc

ngoµi nhµ n−íc

158

B¶ng 2.18 Tû träng KTNN trong c«ng nghiÖp so s¸nh víi c¸c

thµnh phÇn kh¸c

160

B¶ng 2.19 Tû träng KTNN trong b¸n lÎ hµng hãa vµ doanh thu

dÞch vô tiªu dïng

160

B¶ng 2.20 C¬ cÊu vèn ®Çu t− ph©n theo khu vùc së h÷u 162

B¶ng 2.21 C¬ cÊu vèn ®Çu t− nhµ n−íc ph©n theo nguån vèn 162

B¶ng 2.22 Tû träng vèn ®Çu t− nhµ n−íc trong mét sè ngµnh 163

B¶ng 3.1 Quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn trong thùc hiÖn vai trß KTNN 177

B¶ng 3.2 Ph¹m vi DNNN theo tinh thÇn NghÞ quyÕt Trung −¬ng 3,

khãa IX vµ QuyÕt ®Þnh 38/2007/Q§-TTg cña Thñ t−íng

ChÝnh phñ

186

BiÓu ®å 2.1 Sè l−îng DNNN ®−îc cæ phÇn hãa qua c¸c n¨m 1998-2007 117

BiÓu ®å 2.2 Tû träng ®ãng gãp cña DNNN trong GDP (tÝnh to¸n tõ

sè liÖu thèng kª)

125

BiÓu ®å 2.3 Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP theo thµnh phÇn kinh tÕ 159

S¬ ®å 1.1 M« h×nh t¸c ®éng cña kinh tÕ nhµ n−íc 70

1

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

Trong hÖ thèng lý luËn M¸c-Lªnin, vÊn ®Ò së h÷u cã vai trß trung t©m.

Khi ph©n tÝch ®¸nh gi¸ chñ nghÜa t− b¶n, C¸c M¸c ®· chØ ra m©u thuÉn c¬ b¶n

cña chñ nghÜa t− b¶n lµ m©u thuÉn gi÷a tÝnh chÊt x· héi ho¸ ngµy cµng cao

cña lùc l−îng s¶n xuÊt víi h×nh thøc së h÷u t− nh©n vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. C¸c

nhµ s¸ng lËp cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®Òu cho r»ng, trong x· héi x· héi chñ

nghÜa (XHCN), cÇn ph¶i lo¹i bá së h÷u t− nh©n, thiÕt lËp h×nh thøc së h÷u

c«ng céng. Khi l·nh ®¹o c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n−íc Nga-X«

viÕt, V.I.Lªnin ®· ®−a ra lý luËn vÒ thêi kú qu¸ ®é, trong ®ã cã lý luËn vÒ

thµnh phÇn kinh tÕ. Lý luËn nµy sau ®ã ®−îc ph¸t triÓn vµ vËn dông ë tÊt c¶

c¸c n−íc XHCN. Theo lý luËn vÒ thµnh phÇn kinh tÕ cña thêi kú qu¸ ®é, nÒn

kinh tÕ thêi kú qu¸ ®é cã nhiÒu thµnh phÇn, trong ®ã thµnh phÇn kinh tÕ

XHCN cã vai trß chñ ®¹o.

ë ViÖt Nam, trong thêi kú tr−íc ®æi míi, lý luËn vÒ thµnh phÇn kinh

tÕ ®−îc kÕ thõa tõ lý luËn cña Liªn X«, thõa nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña

c¸c thµnh phÇn kinh tÕ trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH nh−ng thµnh phÇn

kinh tÕ XHCN ph¶i ph¸t triÓn kh«ng ngõng th«ng qua "c¶i t¹o" c¸c thµnh

phÇn phi XHCN. Tuy nhiªn, nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ thµnh phÇn kinh

tÕ còng ch−a ®−îc lµm râ nh− b¶n chÊt, nguån gèc, vai trß cña c¸c thµnh

phÇn; thËm chÝ, sè l−îng c¸c thµnh phÇn kinh tÕ vµ tªn gäi cña chóng còng

ch−a thèng nhÊt vµ nhiÒu lÇn ph¶i söa ®æi, ®iÒu chØnh; thµnh phÇn kinh tÕ

XHCN lµ mét thµnh phÇn hay bao gåm hai thµnh phÇn ®éc lËp nhau lµ kinh

tÕ quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ; thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh cã gi÷ vai

trß chñ ®¹o hay kh«ng?…

B−íc sang thêi kú ®æi míi, víi nh÷ng ®iÒu kiÖn rÊt míi vÒ thêi ®¹i, trªn

tinh thÇn trung thµnh víi chñ nghÜa M¸c-Lªnin, ®ång thêi kiªn quyÕt ®æi míi

c¶ t− duy, lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p qu¶n lý, lý luËn kinh tÕ cña §¶ng vµ Nhµ

n−íc ta ®· cã sù ®æi míi m¹nh mÏ, mµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng

lµ lý luËn vÒ së h÷u vµ thµnh phÇn kinh tÕ. Lý luËn vÒ së h÷u vµ thµnh phÇn

2

kinh tÕ ®· b¾t ®Çu ®æi míi tõ §¹i héi VI khi cho r»ng c¬ cÊu nhiÒu thµnh phÇn

kinh tÕ tån t¹i l©u dµi ë n−íc ta vµ ®Õn §¹i héi VIII ®· ®−a ra kh¸i niÖm kinh

tÕ nhµ n−íc (KTNN) nh− mét thµnh phÇn kinh tÕ víi vai trß chñ ®¹o. §Õn §¹i

héi X, ®· ®i ®Õn chç t−¬ng ®èi ®ång thuËn vÒ nÒn kinh tÕ n−íc ta hiÖn nay víi

3 chÕ ®é së h÷u c¬ b¶n vµ nhiÒu h×nh thøc së h÷u, nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ,

trong ®ã KTNN cã vai trß chñ ®¹o, KTNN cïng víi kinh tÕ tËp thÓ ngµy cµng

trë thµnh nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cña nÒn kinh tÕ quèc d©n, lµ lùc l−îng vËt chÊt

quan träng ®Ó Nhµ n−íc ®Þnh h−íng, ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ, t¹o m«i tr−êng vµ

®iÒu kiÖn thóc ®Èy c¸c thµnh phÇn kinh tÕ còng ph¸t triÓn.

Nh− vËy, lý luËn vÒ KTNN cña n−íc ta tr−íc hÕt lµ mét sù s¸ng t¹o,

ph¸t triÓn kh¸ ®éc ®¸o trªn c¬ së vËn dông c¸ch tiÕp cËn thµnh phÇn kinh tÕ

cña Lªnin trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña n−íc ta hiÖn nay. Thay v× sö dông c¸c

thuËt ng÷ thµnh phÇn kinh tÕ XHCN, thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh, §¶ng ta

®· s¸ng t¹o trong viÖc sö dông thuËt ng÷ KTNN. Nhê ®ã, cho phÐp luËn

chøng ®−îc nhiÒu quan ®iÓm ®Þnh h−íng mang tÝnh ®−êng lèi trong ®iÒu

kiÖn x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam. Lý luËn

vÒ KTNN cßn lµ mét trong nh÷ng néi dung trung t©m ®Ó §¶ng ta kh¼ng

®Þnh: “NhËn thøc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi

ngµy cµng s¸ng tá h¬n; hÖ thèng quan ®iÓm lý luËn vÒ c«ng cuéc ®æi míi, vÒ

XHCN vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam ®· h×nh thµnh trªn

nh÷ng nÐt c¬ b¶n”1

.

Tuy nhiªn, còng gièng nh− mét sè néi dung lý luËn kh¸c, lý luËn vÒ

KTNN cña §¶ng ta míi chØ ®−a ra mét sè nÐt chÊm ph¸ vµ nh÷ng nguyªn t¾c

c¬ b¶n. RÊt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ KTNN cÇn ph¶i ®−îc tiÕp tôc lµm râ. Ngay trong

qu¸ tr×nh nghiªn cøu phôc vô cho viÖc ho¹ch ®Þnh ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña

§¶ng còng cßn nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ KTNN. KTNN víi t− c¸ch lµ

thµnh phÇn kinh tÕ lµ ®ång nhÊt hay cã sù kh¸c biÖt víi KTNN víi t− c¸ch lµ

mét khu vùc së h÷u? Néi dung cña KTNN bao gåm nh÷ng bé phËn cÊu thµnh

g×? Mèi quan hÖ phèi hîp gi÷a c¸c bé phËn cÊu thµnh cña KTNN? KTNN cã

1 V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, tr.68.

3

vai trß chñ ®¹o hay Nhµ n−íc míi cã vai trß chñ ®¹o, hay doanh nghiÖp nhµ

n−íc (DNNN) cã vai trß chñ ®¹o? Tiªu chÝ nµo ®¸nh gi¸ vai trß chñ ®¹o? Néi

dung vai trß chñ ®¹o cô thÓ ra sao? Tõ vai trß cña KTNN, cã cÇn x¸c ®Þnh râ

vai trß cña c¸c bé phËn cÊu thµnh hay kh«ng?... Nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn cho

®Õn nay vÉn tiÕp tôc lµ ®Ò tµi tranh luËn. Næi cém lªn trong c¸c vÊn ®Ò tranh

luËn lµ b¶n th©n c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña vai trß chñ ®¹o cña KTNN.

ViÖc x¸c ®Þnh vai trß chñ ®¹o cho KTNN lµ cã c¬ së lý luËn, mang tÝnh kh¸ch

quan hay lµ sù ¸p ®Æt chñ quan ®−îc qui ®Þnh bëi m« h×nh x©y dùng nÒn kinh

tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN? Vai trß chñ ®¹o cña KTNN cã m©u thuÉn víi

thùc tiÔn ph¸t triÓn DNNN vµ c¸c c«ng cô kinh tÕ kh¸c cña Nhµ n−íc hay

kh«ng? Gi¶i ph¸p nµo ®Ó KTNN thùc sù thÓ hiÖn vai trß chñ ®¹o vµ cïng víi

kinh tÕ tËp thÓ ngµy cµng trë thµnh nÒn t¶ng cña nÒn kinh tÕ quèc d©n? T×nh

h×nh ®ã ®ßi hái ph¶i cã sù gi¶i ®¸p tháa ®¸ng vÒ mÆt lý luËn vµ sù kiÓm

nghiÖm trong thùc tiÔn ph¸t triÓn kinh tÕ, ®ång thêi cÇn luËn chøng vµ lµm râ

c¸c néi dung, biÖn ph¸p tiÕp tôc ®æi míi KTNN nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ vµ

ph¸t huy vai trß cña thµnh phÇn kinh tÕ nµy, tõ ®ã gãp phÇn lµm râ m« h×nh

nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam.

Kinh tÕ nhµ n−íc lµ mét chñ ®Ò rÊt réng vµ phøc t¹p, liªn quan ®Õn mét

khu vùc réng lín c¸c bé phËn cÊu thµnh cña nã nh− DNNN, c¸c ®¬n vÞ sù

nghiÖp c«ng lËp, tÝn dông nhµ n−íc, dù tr÷ quèc gia... ®ång thêi liªn quan ®Õn

sù t¸c ®éng liªn hoµn gi÷a KTNN víi c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. Do vËy,

nghiªn cøu vÒ chñ ®Ò nµy ®ßi hái nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ë c¸c tÇm møc

réng, hÑp kh¸c nhau vµ gãc ®é tiÕp cËn lý luËn - thùc tiÔn kh¸c nhau. Tuy

nhiªn, cã thÓ thÊy, vÒ mÆt lý luËn, næi lªn nhu cÇu cÇn cã nghiªn cøu võa c¬

b¶n, võa bao qu¸t vÒ chÝnh vai trß chñ ®¹o cña KTNN trong ®iÒu kiÖn n−íc ta

hiÖn nay. Nghiªn cøu nµy ph¶i tr¶ lêi c¸c c©u hái c¬ b¶n ®−îc ®Æt ra tõ thùc

tiÔn ®æi míi vµ nhu cÇu nghiªn cøu lý luËn: ®ã lµ, lµm râ c¬ së lý luËn vµ thùc

tiÔn cña vai trß chñ ®¹o cña KTNN; néi dung cña vai trß chñ ®¹o nµy nh− thÕ

nµo; mçi quan hÖ gi÷a vai trß chñ ®¹o cña KTNN víi vai trß cña Nhµ n−íc vÒ

kinh tÕ vµ réng h¬n víi môc tiªu x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng

4

XHCN; quan hÖ gi÷a vai trß cña KTNN víi vai trß cña c¸c bé phËn cÊu thµnh

cña KTNN; nh÷ng gi¶i ph¸p nµo ®Ó tiÕp tôc ph¸t huy vai trß chñ ®¹o cña

KTNN trong thêi gian tíi ...

ChÝnh v× nh÷ng lý do nªu trªn, §Ò tµi “VÊn ®Ò chñ ®¹o cña kinh tÕ

nhµ n−íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa ë

n−íc ta hiÖn nay” ®−îc phª duyÖt lµ ®Ò tµi cÊp bé thùc hiÖn trong 2 n¨m

2007-2008.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi

Nghiªn cøu vÒ KTNN víi t− c¸ch lµ mét thµnh phÇn kinh tÕ (b¶n chÊt,

néi dung, vai trß, cÊu tróc...) lµ h−íng nghiªn cøu xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn ph¸t

triÓn lý luËn ë ViÖt Nam, võa lµ mét h−íng nghiªn cøu khoa häc, võa phôc vô

trùc tiÕp cho viÖc ho¹ch ®Þnh ®−êng lèi, chÝnh s¸ch, gi¶i ph¸p ®æi míi cña

§¶ng vµ Nhµ n−íc. Tuy nhiªn nh÷ng nghiªn cøu ë ViÖt Nam kh«ng hoµn toµn

biÖt lËp víi c¸c nghiªn cøu ë n−íc ngoµi, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang chuyÓn

®æi kinh tÕ tõ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang c¬ chÕ thÞ tr−êng mµ tiªu

biÓu lµ c¸c n−íc nh− Trung Quèc, Nga. ë c¸c n−íc TBCN, cïng víi sù kh¼ng

®Þnh cña lý thuyÕt vÒ nÒn kinh tÕ hçn hîp, vai trß cña nhµ n−íc vÒ kinh tÕ

ngµy cµng ®−îc ®Ò cao vµ c¸c nhµ n−íc t− b¶n cã xu h−íng ngµy cµng t¨ng

c−êng sù t¸c ®éng cña nhµ n−íc vµo thÞ tr−êng. C¸c nhµ khoa häc ë c¸c n−íc

TBCN mÆc dï Ýt sö dông kh¸i niÖm KTNN, kh«ng kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh

vai trß chñ ®¹o cña KTNN nh−ng hä còng cã nh÷ng h−íng nghiªn cøu rÊt

®¸ng chó ý vÒ vai trß cña së h÷u nhµ n−íc (khu vùc c«ng) sù t¸c ®éng kinh tÕ

cña nhµ n−íc, vai trß cña DNNN... ChÝnh nh÷ng nghiªn cøu nµy còng cã gi¸

trÞ tham kh¶o rÊt ®¸ng kÓ ®Ó c¸c nhµ khoa häc vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña

ViÖt Nam h×nh thµnh nªn c¸c quan ®iÓm lý luËn cña m×nh vÒ KTNN còng nh−

luËn chøng c¸c gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch vµ tæ chøc trªn thùc tiÔn ®èi víi khu vùc

KTNN, DNNN...

Do vËy, khi tæng quan vÒ t×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi vÒ vai trß chñ

®¹o cña KTNN, ph¶i kÓ ®Õn c¸c xu h−íng nghiªn cøu ë c¶ trong n−íc vµ

5

ngoµi n−íc, trong ®ã kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn c¸c nghiªn cøu ë c¸c n−íc

ph¸t triÓn.

2.1. Nghiªn cøu ë n−íc ngoµi

C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ë n−íc ngoµi (trong ®ã cã mét phÇn c¸c

c«ng tr×nh ®¸ng chó ý ®· ®−îc dÞch ra tiÕng ViÖt) ®· nghiªn cøu c¸c m¶ng vÊn

®Ò sau ®©y:

- C¬ së lý luËn cña sù t¸c ®éng cña nhµ n−íc vÒ kinh tÕ, sù tham gia

cña nhµ n−íc vµo kinh doanh trong nÒn kinh tÕ hçn hîp. Theo h−íng nµy,

nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®−îc nghiªn cøu vµ c«ng bè réng r·i trong c¸c Ên phÈm tõ

s¸ch gi¸o khoa ®Õn c¸c s¸ch chuyªn kh¶o, bµi b¸o, b¸o c¸o ph©n tÝch chÝnh

s¸ch... §iÓn h×nh trong lo¹t c«ng tr×nh nµy lµ: V. Ramanadham (1989), The

Economics of public Enterprise; P.Tonielli (2000), The Rise and Fall of State

- Owned Enterprise in Western World; Chong En Bai (2001), A Multi - Task

Theory of the State Enterprise Reform; Weidenbaum (2003), Business and

Government in the Global Marketplace; Raymond Vernon & Y. Aharomi

(2001), State Owned Enterprise in the Western Economies; John Sheehy

(2006), Regulation in the UK: is it getting too haevy?

Trong c¸c c«ng tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch cã c¨n cø lý luËn rÊt

c¬ b¶n vÒ vai trß cña ChÝnh phñ (Nhµ n−íc) trong ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ thÞ

tr−êng, trong tæ chøc s¶n xuÊt hµng ho¸ c«ng céng, trong viÖc h×nh thµnh vµ

qu¶n lý c¸c DNNN, ®ång thêi, mét sè c«ng tr×nh cßn ph©n tÝch c¸c h¹n chÕ

cña ChÝnh phñ (Nhµ n−íc) trong t¸c ®éng vµo thÞ tr−êng, chØ ra c¸c nguyªn t¾c

vµ kinh nghiÖm tæ chøc DNNN.

Ngoµi ra, c¸c nghiªn cøu cña Quü tiÒn tÖ thÕ giíi (IMF), Ng©n hµng ThÕ

giíi (WB), Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn cña Liªn hîp quèc (UNDP) vµ mét sè tæ

chøc quèc tÕ kh¸c (mét sè ®· cã Ên phÈm tiÕng ViÖt) trong nh÷ng n¨m gÇn

®©y vÒ chñ ®Ò nµy ®· cã nh÷ng kÕt luËn vÒ khoa häc kh¸ x¸c ®¸ng vµ bæ Ých

®èi víi ViÖt Nam. §ã lµ “Nhµ n−íc trong mét thÕ giíi ®ang chuyÓn ®æi”

(1996) cña Ng©n hµng ThÕ giíi do nhãm nghiªn cøu cña A. Chibber phô

6

tr¸ch; “Giíi quan chøc trong kinh doanh - ý nghÜa kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña së

h÷u nhµ n−íc” cña Ng©n hµng ThÕ giíi do M. Shirley chñ biªn, “Kinh

doanh” - B¸o c¸o n¨m 2005 vÒ m«i tr−êng kinh doanh ë ViÖt Nam; NguyÔn

V¨n Th¾ng (2006), Are State Owned Enterprises Crowding out the Private

Sector, B¸o c¸o cña VNCI, sè 5; OECD (2005), Public Sector Modernization:

The Way Forward; OECD (2005), Changing Organizational Structures of

Public Sector... C¸c nghiªn cøu nµy ®· ph©n tÝch vÒ ®éng th¸i, xu h−íng ph¸t

triÓn cña DNNN ë c¸c n−íc, xu h−íng ®æi míi sù can thiÖp cña nhµ n−íc vµo

kinh tÕ. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu theo h−íng nµy cßn luËn chøng sù cÇn

thiÕt, ph¹m vi, c¸ch thøc, −u nh−îc ®iÓm cña viÖc nhµ n−íc tham gia c¸c ho¹t

®éng kinh tÕ. Mét sè c«ng tr×nh cã bµn ®Õn vÊn ®Ò chñ ®¹o cña DNNN g¾n víi

c¸c lý do chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi, nh−ng c¸c kÕt luËn ch−a cã tÝnh ®iÓn h×nh

vµ tÝnh thuyÕt phôc kh«ng cao. C¸c nghiªn cøu vÒ ViÖt Nam chñ yÕu mang

tÝnh ®¸nh gi¸ c¸c b−íc chuyÓn ®æi vµ m«i tr−êng ph¸p luËt cho doanh nghiÖp.

Nãi chung, c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi khi bµn vÒ vÊn ®Ò chñ ®¹o cña KTNN vÉn

cßn nhiÒu quan ®iÓm kh¸c biÖt nhau, g©y tranh luËn, vµ khã cã thÓ cã mét lý

thuyÕt chung cho tÊt c¶ c¸c n−íc. Khi nghiªn cøu vÒ ViÖt Nam, th−êng nÐ

tr¸nh c¸c vÊn ®Ò lý luËn, chñ yÕu phôc vô môc ®Ých ®¸nh gi¸ vµ dù b¸o c¸c

vÊn ®Ò cô thÓ vÒ chÝnh s¸ch, m«i tr−êng ph¸p luËt.

- Nghiªn cøu vÒ së h÷u nhµ n−íc, DNNN ë c¸c n−íc chuyÓn ®æi.

H−íng nghiªn cøu nµy në ré vµo cuèi thËp niªn 90 vµ kÐo dµi ®Õn hiÖn nay.

Tiªu biÓu vÒ c¸c nghiªn cøu trong nhãm nµy lµ c¸c t¸c gi¶ nh− G. Smelop, V.

Macarop (Nga), TiÕt Mé KiÒu, Tr−¬ng V¨n B©n, Cèc Nh− §−êng (Trung

Quèc) W. F. Fox, M.A. Heller, J. Stiglitz (Mü vµ Ch©u ¢u), J. Kornai

(Hungary), Katsuji Nakagane (NhËt B¶n). T¸c phÈm tiªu biÓu theo h−íng

nghiªn cøu nµy lµ c«ng tr×nh cña J. Kornai (2002), HÖ thèng XHCN; E.

Kaluznova (2003), Privatization and Structural Change in Transition

Economies; Katsuji Nakagane (2000), SOE Reform and Privatization in

China; Sunita Kikeri (2002), Privatization in Competitive Sector... C¸c nghiªn

cøu ë h−íng nµy nãi chung thèng nhÊt ë kÕt luËn cho r»ng, ë c¸c n−íc cã nÒn

7

kinh tÕ chuyÓn ®æi cÇn ph¶i gi¶m m¹nh tû träng vµ thay ®æi c¸ch thøc t¸c

®éng, c¸ch thøc tham gia cña khu vùc KTNN, DNNN trong kinh doanh.

NhiÒu c«ng tr×nh cßn ph©n tÝch kinh nghiÖm vµ so s¸nh c¸c m« h×nh c¶i c¸ch

khu vùc KTNN cña c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy

rÊt bæ Ých cho ViÖt Nam. Tuy nhiªn, do sù ®Æc thï vÒ ®iÒu kiÖn, tr×nh ®é ph¸t

triÓn, vÒ môc tiªu vµ lé tr×nh ®æi míi, chuyÓn ®æi nªn sù vËn dông c¸c kinh

nghiÖm vµ sö dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy ®èi víi ViÖt Nam cã nh÷ng

h¹n chÕ ®¸ng kÓ. §¸ng chó ý lµ c¸c nghiªn cøu cña c¸c häc gi¶ Trung Quèc

vµ T©y ¢u vÒ KTNN, kinh tÕ c«ng h÷u, DNNN cña Trung Quèc trong giai

®o¹n ®æi míi. ë h−íng nµy cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®¸ng chó ý, ®Æc

biÖt lµ cña c¸c häc gi¶ Trung Quèc. §¸ng chó ý lµ c«ng tr×nh cña H.G.

Broadman (2003), C¶i c¸ch DNNN ë Trung Quèc; B¹ch VÜnh T− vµ Nghiªm

H¸n B×nh (2003), Nh÷ng thay ®æi vÒ con ®−êng rót lui cña KTNN trong thêi

kú chuyÓn ®æi; Dong Wei Su (2003), Corporate Finance and State Enterprise

in China, P. Belser & M. Rama (2004), State Enterprise Reform: Estimates

Based on Enterprise; J. Hassard (2004), Privatization, Politics and State

Owned Enterprise Reform in China... C¸c nghiªn cøu cña Trung Quèc vµ vÒ

Trung Quèc ë chñ ®Ò nµy ®· ph¶n ¸nh qóa tr×nh ®æi míi khu vùc KTNN/ kinh

tÕ c«ng h÷u/ DNNN ë Trung Quèc qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau: tõ “gi¶i

phãng lùc l−îng s¶n xuÊt “ (1980) ®Õn “chÝnh xÝ ph©n khai” (1985) “n¾m c¸i

lín, bu«ng c¸i nhá” (1987), “x©y dùng xÝ nghiÖp hiÖn ®¹i” (1992), “rót lui

toµn diÖn” (2003), m« h×nh nhµ n−íc ®Çu t− vµ kinh doanh vèn (2006). M«

h×nh c¶i c¸ch cña Trung Quèc cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång víi ViÖt Nam, do

vËy, nh÷ng nghiªn cøu cña Trung Quèc vµ vÒ Trung Quèc rÊt ®¸ng tham kh¶o

cho ViÖt Nam. Tuy nhiªn, do ®Æc thï cña ViÖt Nam vÒ quan ®iÓm, quy m«,

môc tiªu, lé tr×nh, tÝnh chÊt cña nÒn kinh tÕ, còng kh«ng thÓ vËn dông m¸y

mãc c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu hoÆc c¸c kinh nghiÖm thùc tiÔn cña Trung Quèc.

C¸c nghiªn cøu cña n−íc ngoµi vÒ KTNN/ DNNN ViÖt Nam chñ yÕu do Ng©n

hµng thÕ giíi (WB), Quü tiÒn tÖ thÕ giíi (IMF), ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cña

Liªn hîp quèc (UNDP) ®Æt hµng. C¸c nghiªn cøu nµy kh¸ nhiÒu ë d¹ng b¸o

c¸o ph©n tÝch ®Þnh kú, b¸o c¸o ®èi tho¹i chÝnh s¸ch (lång ghÐp víi c¸c néi

8

dung kh¸c), hoÆc d¹ng dù ¸n cô thÓ trong tæ chøc l¹i, cæ phÇn ho¸ c¸c DNNN

mét ngµnh, mét ®Þa ph−¬ng nµo ®ã. §¸ng chó ý nhÊt trong sè c¸c c«ng tr×nh

nµy lµ c«ng tr×nh c«ng bè gÇn ®©y b»ng tiÕng Anh cña VNCI do NguyÔn V¨n

Th¾ng thùc hiÖn n¨m 2006: Are State Owned Enterprises Crowding out the

Private Sector; UNDP (2006), Cæ phÇn hãa, t− nh©n hãa vµ chuyÓn ®æi

DNNN ë ViÖt Nam; WB (2004), §æi míi l©m tr−êng quèc doanh ë ViÖt Nam;

WB (2006), §¸nh gi¸ qu¶n trÞ c«ng ty cña ViÖt Nam. Nh×n chung, c¸c nghiªn

cøu nhãm nµy ®· ®−a ra kh¸ nhiÒu kÕt luËn ®éc lËp, x¸c ®¸ng vÒ mÆt khoa häc

hoÆc ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p thùc tiÔn cã gi¸ trÞ cã thÓ ¸p dông trong ®æi míi

DNNN vµ KTNN. Tuy nhiªn, vÒ mÆt lý luËn, c¸c nghiªn cøu nµy cã xu h−íng

nÐ tr¸nh hoÆc hÇu nh− kh«ng trùc tiÕp ®Ò cËp ®Õn vai trß chñ ®¹o cña KTNN.

VÒ mÆt thùc tiÔn, nhiÒu biÖn ph¸p ®Ò xuÊt ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn ch−a hiÖn

thùc ë n−íc ta. H¬n n÷a, do quan ®iÓm tiÕp cËn lý thuyÕt cña c¸c c«ng tr×nh

nµy chñ yÕu theo c¸ch lËp luËn cña ph¸i T©n tù do, nªn nhiÒu kÕt luËn vµ

khuyÕn nghÞ ®−a ra th−êng mang tÝnh cùc ®oan, kh«ng phï hîp víi hoµn c¶nh

vµ ®iÒu kiÖn cña ViÖt Nam, do vËy chØ ®−îc chÊp nhËn ë chõng mùc nµo ®ã

trong ho¹ch ®Þnh ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta.

2.2. Nghiªn cøu ë trong n−íc

Nghiªn cøu vÒ KTNN, ®Æc biÖt lµ vÒ vai trß chñ ®¹o cña KTNN trong

nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN chØ thùc sù b¾t ®Çu tõ ®Çu thËp

niªn 90. Sau ®©y lµ mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ ®Ò

tµi nµy.

- Vò §×nh B¸ch (2001). §æi míi, t¨ng c−êng thµnh phÇn KTNN - lý

luËn, chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia. §©y lµ c«ng tr×nh

c«ng bè kÕt qu¶ nghiªn cøu cña §Ò tµi cÊp nhµ n−íc KHXH.03.02 nghiÖm thu

n¨m 2000. Trong c«ng tr×nh nµy, b−íc ®Çu ®· cã sù t×m tßi lý gi¶i vÒ KTNN

nh− mét thµnh phÇn kinh tÕ. Tuy nhiªn, h¹n chÕ c¬ b¶n cña c«ng tr×nh nµy lµ

c¸c t¸c gi¶ ®· quan niÖm vÒ thµnh phÇn KTNN qu¸ hÑp, ®ång nhÊt víi DNNN,

do vËy, khi luËn chøng vÒ vai trß cña thµnh phÇn KTNN, c¸c t¸c gi¶ ®· ®i ®Õn

kÕt luËn g©y tranh luËn vÒ vai trß cña KTNN: ®ã lµ, c¸c t¸c gi¶ cho r»ng,

9

KTNN víi t− c¸ch khu vùc së h÷u míi bao gåm nhiÒu bé phËn vµ cã vai trß

chñ ®¹o; cßn víi t− c¸ch lµ mét thµnh phÇn kinh tÕ, nã ®ång nhÊt víi khu vùc

DNNN mµ th«i; ®ång thêi, khu vùc DNNN cã vai trß nßng cèt, nh− vËy,

KTNN víi t− c¸ch lµ thµnh phÇn kinh tÕ còng chØ cã vai trß nßng cèt.

- NguyÔn V¨n Th¹o, NguyÔn H÷u §¹t (2004). Mét sè vÊn ®Ò vÒ së h÷u

ë n−íc ta hiÖn nay, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia. §©y lµ c«ng tr×nh c«ng bè kÕt

qu¶ nghiªn cøu cña §Ò tµi cÊp nhµ n−íc KHXH.03.04. C¸c t¸c gi¶ trong c«ng

tr×nh nµy ®· tæng hîp, kh¸i qu¸t c¸c quan ®iÓm vÒ së h÷u vµ b−íc ®Çu ph©n

tÝch cÊu tróc së h÷u ë n−íc ta. Tuy nhiªn, c«ng tr×nh nµy hÇu nh− l¶ng tr¸nh lý

gi¶i vÒ kÕt cÊu thµnh phÇn vµ do vËy hÇu nh− kh«ng cã néi dung ®Ò cËp ®Õn

KTNN vµ vai trß cña nã.

- Ng« Quang Minh, Kim V¨n ChÝnh, §Æng Ngäc Lîi (2003). KTNN vµ

qu¸ tr×nh ®æi míi DNNN, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia. §©y lµ c«ng tr×nh c«ng bè

kÕt qu¶ nghiªn cøu cña §Ò tµi cÊp bé 2001 do Gi¸m ®èc Häc viÖn ChÝnh trÞ

quèc gia Hå ChÝ Minh tuyÓn thÇu. C«ng tr×nh nµy ®· b−íc ®Çu lý gi¶i vÒ

KTNN vµ vai trß cña nã, ®Æc biÖt, c«ng tr×nh ®· b−íc ®Çu lµm râ mèi quan hÖ

gi÷ vai trß chñ ®¹o cña KTNN víi vai trß nßng cèt cña DNNN. Tuy nhiªn,

c«ng tr×nh nµy cßn nhiÒu ®iÓm g©y tranh luËn vÒ c¸c bé phËn cÊu thµnh cña

KTNN, vÒ c¬ chÕ thùc hiÖn vai trß chñ ®¹o vµ c¶ néi dung vai trß chñ ®¹o...

- NguyÔn Cóc, Kim V¨n ChÝnh (2006), Së h÷u nhµ n−íc vµ DNNN

trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN, Nxb. Lý luËn chÝnh trÞ. §©y lµ

c«ng tr×nh c«ng bè kÕt qu¶ nghiªn cøu cña §Ò tµi cÊp nhµ n−íc KX01.02 giai

®o¹n 2001 - 2005. C«ng tr×nh nµy ®· ph©n tÝch so s¸nh tiÕp cËn së h÷u víi tiÕp

cËn thµnh phÇn vµ cã ph©n tÝch néi dung, vai trß chñ ®¹o cña KTNN. Tuy

nhiªn, v× môc ®Ých cña c«ng tr×nh lµ lµm râ vÞ trÝ vai trß cña së h÷u nhµ n−íc

vµ DNNN nªn vÊn ®Ò néi dung vµ vai trß cña KTNN ch−a ®−îc nghiªn cøu

®óng møc.

- ViÖn Qu¶n lý kinh tÕ (2005). Kinh tÕ c«ng h÷u trong nÒn kinh tÕ nhiÒu

thµnh phÇn ®Þnh h−íng XHCN ë n−íc ta hiÖn nay - Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p.

§Ò tµi cÊp bé do Gi¸m ®èc Häc ViÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh tuyÓn