Uyển ngữ trong một số truyện thơ nôm bác học thế kỷ XVIII-XIX

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

PHẠM THỊ THU THỦY

UYỂN NGỮ TRONG MỘT SỐ TRUYỆN THƠ NÔM

BÁC HỌC THẾ KỶ XVIII - XIX

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên, tháng 11/2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

PHẠM THỊ THU THỦY

UYỂN NGỮ TRONG MỘT SỐ TRUYỆN THƠ NÔM

BÁC HỌC THẾ KỶ XVIII - XIX

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: TS HOÀNG THỊ TUYẾT MAI

Thái Nguyên, tháng 11/2019

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan những luận điểm được trình bày trong Luận văn này là kết

quả của quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Tôi xin hoàn toàn chịu trách

nhiệm trước những luận điểm khoa học mà tôi nêu ra trong Luận văn này.

Tác giả luận văn

Phạm Thị Thu Thủy

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được sự động viên, giúp đỡ của

nhiều cá nhân và tập thể.

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Hoàng Thị Tuyết

Mai đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện và hoàn thành luận văn.

Tôi xin cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Khoa học Thái Nguyên,

khoa Báo chí truyền thông và các thày cô trong khoa đã đào tạo và tạo điều

kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn.

Tôi cũng xin cảm ơn đơn vị công tác, đồng nghiệp, gia đình và bạn bè đã

khuyến khích, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn!

Ninh Bình, ngày 12/11/2019

Tác giả luận văn

Phạm Thị Thu Thủy

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ..............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.............................................................. 10

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 11

5. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................... 12

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 12

7. Đóng góp của luận văn................................................................................ 13

NỘI DUNG ..................................................................................................... 14

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN .................................................................... 14

1.1. Lý thuyết về uyển ngữ.............................................................................. 14

1.1.1. Khái niệm về uyển ngữ.......................................................................... 14

1.1.2. Các hình thức của uyển ngữ.................................................................. 15

1.2. Uyển ngữ trong đời sống và trong văn học.............................................. 18

1.2.1. Uyển ngữ trong đời sống....................................................................... 18

1.2.2. Uyển ngữ trong văn học........................................................................ 20

1.3. Tiểu kết..................................................................................................... 26

CHƯƠNG 2: CÁC HÌNH THỨC BIỂU ĐẠT CỦA UYỂN NGỮ TRONG

MỘT SỐ TRUYỆN THƠ NÔM BÁC HỌC THẾ KỶ XVIII – XIX............. 28

2.1. Khái lược về Truyện thơ Nôm ................................................................. 28

2.1.1. Truyện thơ Nôm - thể loại nội sinh của văn học Nôm dân tộc ............. 28

2.1.2. Truyện thơ Nôm bác học - những bước tiến về ngôn ngữ nghệ thuật .. 31

2.1.3. Uyển ngữ - hình thức tinh xảo của ngôn ngữ nghệ thuật ..................... 34

iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.2. Tình hình sử dụng uyển ngữ trong một số truyện thơ Nôm bác học tiêu

biểu thế kỷ XVIII – XIX ................................................................................. 37

2.2.1. Uyển ngữ trong Truyện Hoa tiên .......................................................... 38

2.2.2. Uyển ngữ trong Sơ kính tân trang......................................................... 47

2.2.3. Uyển ngữ trong Truyện Kiều ................................................................ 54

2.3. Tiểu kết..................................................................................................... 68

CHƯƠNG 3: HIỆU QUẢ SỬ DỤNG CÁC HÌNH THỨC UYỂN NGỮ

TRONG MỘT SỐ TRUYỆN THƠ NÔM BÁC HỌC ....................................... 78

3.1. Khả năng phản ánh hiện thực................................................................... 78

3.2. Sức biểu đạt của ngôn ngữ nghệ thuật ..................................................... 83

3.3. Tiểu kết..................................................................................................... 86

KẾT LUẬN..................................................................................................... 88

BẢNG PHỤ LỤC ........................................................................................... 90

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................. 114

1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Chọn đề tài Uyển ngữ trong một số truyện thơ Nôm bác học thế kỷ XVIII

- XIX làm luận văn tốt nghiêp của mình, tôi xuất phát từ hai lí do sau:

Trước hết là về ngôn ngữ, tiếng Việt là ngôn ngữ của dân tộc Việt, là

công cụ giao tiếp quan trọng bậc nhất của cộng đồng người Việt. Tiếng Việt

có lịch sử hình thành và phát triển đáng tự hào, trong đó có khả năng diễn đạt

ngôn ngữ một cách tinh tế, biểu hiện hết được những cung bậc cảm xúc của

người dân Việt. Trong sáng tác, việc sử dụng ngôn ngữ là vấn đề quan tâm

hàng đầu của người cầm bút. Ngôn ngữ nghệ thuật hay còn gọi là ngôn ngữ

văn chương đòi hỏi phải có tính gợi hình, gợi cảm. Đó là ngôn ngữ được tổ

chức, xếp đặt, lựa chọn, tinh luyện, để đạt được giá trị nghệ thuật - thẩm mĩ

cao. Và để đạt được điều đó các tác giả đã khéo léo vận dụng tài năng ngôn

ngữ vào các tác phẩm văn chương. Sử dụng uyển ngữ cũng là một trong những

cách thức sử dụng phổ biến, tránh được những từ không mong muốn, tạo nên

sự tế nhị trong giao tiếp và cách cư xử, và đó cũng là nét đẹp văn hóa ngôn

ngữ của người Việt.

Thứ hai về văn học, thế kỷ XVIII - XIX là thế kỷ khủng hoảng của xã

hội phong kiến Việt Nam. Chính điều này đã tạo nên những chuyển động mới

mẻ trong thơ ca. Văn học phát triển lên một tầng cao mới, đặc biệt là văn học

Nôm. Truyện thơ Nôm giai đoạn này đã đạt được nhiều thành tựu ở cả mảng

truyện thơ Nôm bình dân và truyện thơ Nôm bác học. Các tác phẩm tiêu biểu

của truyện thơ Nôm bác học không thể không kể đến như: Truyện Hoa tiên,

Sơ kính tân trang, Truyện Kiều. Các tác phẩm này đều được đánh giá cao về

mặt nội dung và nghệ thuật. Nhìn chung ngôn ngữ bác học trang trọng, tao

nhã, thâm thuý, ưa sử dụng hình ảnh ước lệ tượng trưng, từ Hán Việt, điển

2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

tích, điển cố, uyển ngữ và nhiều thủ pháp tu từ phức tạp. Tiếp cận Uyển ngữ

trong một số truyện thơ Nôm bác học thế kỷ XVIII– XIX là khẳng định giá trị

của các tác phẩm nói riêng và truyện thơ Nôm nói chung trong tiến trình văn

học dân tộc.

Ngoài lí do trên đây, bản thân tôi là một giáo viên giảng dạy môn Ngữ

văn tại nhà trường phổ thông, việc tìm hiểu uyển ngữ trong một số tác phẩm

truyện thơ Nôm bác học (trong đề tài chúng tôi chọn những tác phẩm gần gũi

với chương trình phổ thông như Truyện Hoa tiên, Sơ kính tân trang, Truyện

Kiều) giúp tôi có cái nhìn thấu đáo hơn, có vốn liếng sâu rộng hơn khi tiếp cận

các văn bản văn học trung đại. Gắn lý thuyết với thực tế, đó là những lí do mà

chúng tôi thấy tâm đắc khi lựa chọn đề tài này làm luận văn tốt nghiệp.

2. Lịch sử vấn đề

Trong lịch sử nghiên cứu, các nhà ngôn ngữ học đã có một số công trình

nghiên cứu về uyển ngữ. Việc tìm hiểu về truyện thơ Nôm thế kỷ XVIII – XIX

cũng là vùng mà nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và đã có những thành tựu nhất

định. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu về uyển ngữ trong những truyện thơ

Nôm bác học nói riêng và Truyện thơ Nôm nói chung thì hầu như chưa có.

Thực tế, lịch sử nghiên cứu chúng tôi chia làm hai nhóm như sau:

2.1. Về uyển ngữ

Ở Việt Nam có nhiều công trình nghiên cứu ngôn ngữ học của các nhà

nghiên cứu như Nguyễn Văn Khang, Đinh Trọng Lạc, Phan Ngọc, Bùi Thị

Ngọc Anh, Nguyễn Chiến, Trương Viên, Nguyễn Thị Lan Anh, Hà Hội Tiên,

Đoàn Tiến Lực….. Với nhiều cách tiếp cận khác nhau liên quan đến uyển ngữ.

Giảng viên Đoàn Tiến Lực trong bài đăng trên Tạp chí Ngôn ngữ, số 2

(285), 2013, đã tìm hiểu các công trình nghiên cứu về uyển ngữ trong tiếng

Anh, tiếng Hán. Một số phương thức cấu tạo uyển ngữ trong tiếng Anh

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

được Williams 1975; Shipley 1977; Rawson 1983; Neaman & Silver 1983;

Allan & Burridge 1991 đưa ra như: Rút ngắn (Shortening): là cách tạo uyển

ngữ bằng cách lược bỏ đi một phần âm nào đó trong âm tiết; Nói

vòng (Circumlocution);Tu sửa lại (Remodelling): Để che giấu đi yếu tố gây

khó chịu, âm thanh của từ có thể được tu sửa lại theo kiểu hoặc là bóp méo âm

tiết; Biến đổi nghĩa (Semantic Change): Là phương thức biến đổi nghĩa, chuyển

nghĩa của từ gốc (từ cần kiêng tránh) theo cách có thể là Chuyển nghĩa Ẩn dụ;

Vay mượn (Borowing) là việc sử dụng từ mượn từ tiếng nước ngoài. Như vậy,

có không ít cách được dùng để cấu tạo uyển ngữ và nhìn chung việc tạo ra uyển

ngữ chủ yếu là thông qua việc tác động làm biến đổi, thay thế từ ngữ gốc (từ

ngữ cần kiêng tránh) ở ba bình diện ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa và ngữ pháp.

Đối với tiếng Việt, chia các phương thức cấu tạo uyển ngữ tiếng Việt thành ba

nhóm như sau:

- Tạo uyển ngữ bằng phương thức ngữ âm

Trong tiếng Việt, về phương diện ngữ âm, thường gặp các cách: Tỉnh

lược âm; Mô phỏng âm; Láy

- Phương thức từ vựng – ngữ nghĩa: Dùng từ ngữ gần nghĩa, đồng

nghĩa; Thay thế từ kiêng tránh bằng từ Hán - Việt; Dùng từ vay mượn; Dùng

cách chuyển nghĩa từ

- Phương thức ngữ pháp: Dùng trợ từ phủ định

Được định hướng từ những kết quả nghiên cứu về uyển ngữ trong tiếng

Anh và tiếng Hán bài viết đã tạo những hình dung về phương thức cấu tạo

uyển ngữ.

Luận án tiến sĩ ngôn ngữ học của Hà Hội Tiên (HeHuixian) thuộc trường

Đại học Khoa học Xã hội và nhân văn - Đại học quốc gia Hà Nội về đặc điểm

của uyển ngữ trong tiếng Hán (có liên hệ với tiếng Việt) là một công trình rất

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

đáng để quan tâm. Luận án giới thiệu những lý thuyết cơ bản liên quan đến

uyển ngữ, hệ thống hoá những nội dung uyển ngữ trong tiếng Hán có liên hệ

với tiếng Việt và đặc điểm sử dụng. Đây là một công trình nghiên cứu có quy

mô lớn và được đánh giá rất cao về tính hàn lâm của nó. Tuy nhiên phạm vi

của nó khá rộng, mang tính khái quát nhất, và chú ý nhiều ngôn ngữ tiếng Hán

của dân tộc Trung Hoa. Chúng ta cũng thấy được sự tác động ngôn ngữ Hán

đối với ngôn ngữ Nôm của dân tộc.

Khi đi tìm hiểu sâu hơn về uyển ngữ tiếng Việt, Trần Thị Hồng Hạnh

trong bài nghiên cứu đăng trên Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 8, 2015 cũng

nhấn mạnh vào Đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá của uyển ngữ tiếng Việt. Bài viết

khẳng định uyển ngữ ra đời do nhu cầu kiêng kị trong đời sống cộng đồng. Điều

này gắn liền với tín ngưỡng truyền thống của người Việt. Bản chất của uyển

ngữ là một phép thay thế, biến đổi từ gốc thành một từ/cụm từ có hình thức

khác biệt. Sự tồn tại của uyển ngữ cũng như nguyên nhân hình thành uyển ngữ

là đặc điểm mang tính phổ quát trong các ngôn ngữ. Tuy nhiên, các đặc trưng

văn hoá xã hội khác nhau dẫn đến cách tư duy riêng biệt trong mỗi cộng đồng

ngôn ngữ và vì vậy tạo nên những đặc điểm văn hoá của dân tộc mình. Bài viết

đã nhìn nhận vấn đề khá rõ nét bằng những dẫn chứng rất thực tế để thấy nét

riêng trong văn hoá của uyển ngữ tiếng Việt tạo nên nét khu biệt rất riêng trong

ngôn ngữ của chúng ta.

Với mong muốn so sánh từ kiêng kị, uyển ngữ về những điều không ai

mong muốn giữa tiếng Việt và tiếng Khmer để hiểu hơn về văn hoá của hai dân

tộc và mang lại hiệu quả giao tiếp. Tác giả Đào Thị Kim Duyên thuộc trường

Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Tp Hồ Chí Minh đã

có bài viết So sánh từ kiêng kị, uyển ngữ về những điều không mong muốn trong

tiếng Việt với tiếng Khmer. Cụ thể bài viết đã so sánh cách sử dụng ngôn ngữ

thuộc các nhóm sau: cái chết, bệnh tật, điều rủi ro, buồn phiền. Mục đích sử

5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

dụng uyển ngữ là giống nhau tuy nhiên cách sử dụng và tri nhận sự vật hiện

tượng là sự khác nhau thuộc về đặc trưng của mỗi dân tộc, về nhân tố tâm lí,

xã hội và văn hoá …giữa hai dân tộc.

Dựa trên sự thành công của những bài nghiên cứu, uyển ngữ được chúng

tôi dùng làm công cụ khảo sát trong luận văn của mình. Chú ý tới việc nhận

diện và phát hiện được hiệu quả sử dụng của những uyển ngữ trong các tác

phẩm truyện thơ Nôm trung đại thế kỷ XVIII - XIX.

2.2. Nghiên cứu về uyển ngữ trong Truyện thơ Nôm thế kỷ XVIII – XIX

Truyện thơ Nôm thế kỷ XVIII – XIX là mảng mà thực tế đã có nhiều

công trình nghiên cứu gặt hái được nhiều thành tựu. Tuy nhiên việc tìm hiểu về

uyển ngữ trong các truyện thơ Nôm bác học chưa có công trình nào quan tâm

thích đáng. Trên thực tế, các công trình nghiên cứu tập trung đánh giá sự chín

muồi của chữ Nôm trong tiến trình ngôn ngữ của dân tộc nhiều hơn. Các nhà

nghiên cứu đề cập đến việc sử dụng ngôn ngữ văn học giai đoạn này có rất

nhiều, chúng tôi xin điểm qua một số công trình tiêu biểu sau:

GS. TS Trần Nho Thìn trong Bùi Duy Tân tuyển tập, đã giới thiệu bài

tham luận Hội thảo quốc tế về Việt Nam học lần thứ nhất, Tạp chí văn học, số

8, 8-1998: Tinh hoa – sáng tạo của văn học cổ điển Việt nam thời trung đại.

Bài viết đã nhấn mạnh vào vai trò của chữ Nôm từ phần đặt vấn đề cho tới các

tiểu mục sau đó: Một là Văn học chữ Nôm giàu chức năng, cảm hứng sáng tạo

văn học; Hai là Chỉ văn học chữ nôm mới tạo tác được thể loại mới của văn

học cổ điển Việt Nam; Ba là Chỉ văn học chữ Nôm mới có điều kiện rèn giũa

nâng cao ngôn ngữ văn học tiếng Việt”. Tất cả tạo nên một thứ ngôn ngữ nghệ

thuật ở đỉnh cao, “xứng đáng là một dòng văn học tiêu biểu cho tinh hoa sáng

tạo của văn học cổ điển Việt Nam” [51,tr.35A]

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Trong bài Đặc điểm của một số vị từ biểu thị hoạt động nói năng trong

các truyện Nôm thế kỉ XVIII – XIX, đăng trên tạp chí khoa học ĐHSP TPHCM

Số 4 (69) năm 2015, tác giả Lê Kính Thắng, Phạm Hồng Hải đã tìm hiểu về

một số đặc điểm của vị từ nói năng trong các truyện thơ Nôm thế kỉ XVIII –

XIX, đồng thời tập trung khảo sát đặc điểm cơ bản của các từ “nói”, “rằng”,

“hỏi”, “thưa” dựa trên cơ sở đối lập về khả năng tham gia/ không tham gia cấu

trúc chứa phát ngôn trực tiếp, có/ không sắc thái biểu cảm và tần số xuất hiện

trong các văn bản khảo sát. Nó cho thấy sự biến đổi ngôn ngữ ở phương diện

từ vựng, ở phương diện mở rộng hay thu hẹp nghĩa. Và từ góc độ tiếp nhận văn

chương, sự lựa chọn vị từ ngôn ngữ nói riêng và lựa chọn từ ngữ nói chung

cũng cho thấy phần nào phong cách cá nhân, sự sáng tạo của nhà văn, nhà thơ.

Chúng tôi xin điểm thêm một vài công trình nghiên cứu về những tác

phẩm truyện thơ Nôm bác học tiêu biểu nhất của thế kỷ XVIII – XIX đó là :

Truyện Hoa tiên, Sơ kính tân trang và Truyện Kiều.

2.2.1. Về Truyện Hoa tiên

Nghiên cứu về Truyện Hoa tiên, trong “Nguyễn Huy Tự và Truyện Hoa

tiên - Kỷ yếu hội thảo nhân 200 năm ngày mất (1990) và 250 năm ngày sinh

(1993)”, Nxb Khoa học Xã hội Hà Nội 1997, tác giả tiếp cận Hoa tiên như một

hiện tượng mở đầu bước chuyển hưởng loại hình văn học trung đại. Đáng lưu

ý, cuốn sách đã điểm danh tình hình nghiên cứu về Truyện Hoa tiên của PGS.

Nguyễn Văn Hoàn, GS.Vũ Ngọc Khánh, PGS.Vũ Đức Phúc, PGS Trần Đình

Hượu, GS Đặng Thanh Lê. Đây là những bài nghiên cứu có giá trị đánh giá về

Truyện Hoa tiên ở các góc độ khác nhau.

Trong đó, PGS Nguyễn Văn Hoàn đã điểm tình hình nghiên cứu về Hoa

tiên và những vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu. Trong đó đề cập đến ba vấn

đề: Những vấn đề văn bản học của Hoa tiên; Vấn đề nhận định giá trị Hoa tiên;

Địa vị của Hoa tiên trong lịch sử văn học Việt Nam. “Có thể sơ bộ lập luận: