Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

BÙI CÔNG ĐOẠT

TỤC NGỮ, CA DAO ĐỊA DANH NINH BÌNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên – 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

BÙI CÔNG ĐOẠT

TỤC NGỮ, CA DAO ĐỊA DANH NINH BÌNH

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Thị Huế

Thái Nguyên – 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Bùi Công Đoạt

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học,

Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực

tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng

dẫn PGS. TS. Nguyễn Thị Huế đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời

gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Bùi Công Đoạt

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1

1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 1

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ..................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.............................................................. 3

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 4

5. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................... 5

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 5

7. Đóng góp của luận văn................................................................................ 6

NỘI DUNG..................................................................................................... 7

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI................................................................................................. 7

1.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, đời sống văn hóa,

con người Ninh Bình....................................................................................... 7

1.2. Đời sống văn hóa, con người Ninh Bình ................................................. 10

1.3. Khái niệm Tục ngữ, Ca dao, Địa danh..................................................... 15

1.4. Văn học dân gian Ninh Bình và tục ngữ, ca dao Ninh Bình.................... 18

1.5. Tục ngữ, ca dao Ninh Bình ..................................................................... 20

Tiểu kết chương 1............................................................................................ 23

Chương 2: TỤC NGỮ, CA DAO ĐỊA DANH NINH BÌNH VỀ MẢNH

ĐẤT CON NGƯỜI VÀ SẢN VẬT ............................................................. 25

2.1. Tục ngữ, ca dao địa danh về đất Ninh Bình ............................................ 25

2.2. Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình về người Ninh Bình ...................... 31

2.3. Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình giới thiệu sản vật, nghề nghiệp

và phong tục. .................................................................................................. 39

2.4. Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình giới thiệu về phong tục, lễ hội ...... 49

Tiểu kết chương 2............................................................................................ 53

Chương 3: TỤC NGỮ CA DAO ĐỊA DANH NINH BÌNH VỀ KINH

NGHIỆM SẢN XUẤT, QUAN HỆ XÃ HỘI....................................................55

3.1.Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình về kinh nghiệm sản xuất ................ 55

3.2. Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình về các quan hệ xã hội.................... 61

3.3. Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình thể hiện tinh thần lạc quan,

Yêu đời ........................................................................................................... 80

Tiểu kết chương 3............................................................................................ 82

KẾT LUẬN .................................................................................................... 84

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 86

PHỤ LỤC ...................................................................................................... 90

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài (Lý do chọn đề tài)

Có thể nói rằng Văn học dân gian là một phần không thể tách rời nền văn

học dân tộc . Ra đời rất sớm (từ khi con người chưa có chữ viết) bộ phận văn học

này đã góp phần nuôi dưỡng, vun đắp nền văn học Việt Nam. Trong dòng chảy

của lịch sử, văn học dân gian Ninh Bình đặc biệt là tục ngữ, ca dao đã là những

mạch nguồn trong mát nuôi dưỡng tâm hồn biết bao người con Ninh Bình để rồi

“Ăn đâu, làm đâu” mọi người con Ninh Bình đều hướng về quê hương, nguồn cội

với tấm lòng thành kính, tri ân và khát vọng cống hiến xây dựng quê hương Ninh

Bình ngày càng văn minh, giầu đẹp.

Tìm hiểu địa danh qua tục ngữ, ca dao Ninh Bình giúp chúng ta hiểu thêm

về diện mạo và đặc trưng của Văn học dân gian Ninh Bình nói chung và tục ngữ,

ca dao Ninh Bình nói riêng. Ninh Bình, mảnh đất ngàn năm văn hiến mà ở đó mỗi

tên làng, tên xã, mỗi ngọn núi, dòng sông đều mang “bóng dáng ông cha”, mang

“dáng hình xứ sở” được ghi lại qua những câu tục ngữ, ca dao để rồi trường tồn

cùng quê hương, đất nước.

Đến với Ninh Bình hôm nay, chúng ta cảm nhận về một vùng quê đang

từng ngày thay đổi trong xu thế đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, có nhiều địa danh

mới xuất hiện và không ít những địa danh cũ mất đi hoặc thay đổi tên gọi. Tìm

hiểu những địa danh của Ninh Bình qua những câu tục ngữ, ca dao sẽ giúp chúng

ta bảo tồn và lưu giữ những giá trị văn hóa vô cùng quí báu của cha ông, để từ đó

chúng ta thêm tự hào và thấy được trách nhiệm của mình trong việc quảng bá, gìn

giữ kho tàng tục ngữ, ca dao Ninh Bình cho thế hệ mai sau.

Từ những mong muốn trên, tôi chọn đề tài luận văn của mình là: “Tục ngữ,

ca dao địa danh Ninh Bình”. Hy vọng rằng công trình là sự hệ thống những câu

tục ngữ, ca dao có nói tới những địa danh của tỉnh Ninh Bình với những tên gọi,

sự tích đầy thú vị, gợi mở cho giáo viên và học sinh Ninh Bình trong quá trình

tiếp nhận tục ngữ, ca dao địa phương (Ngữ văn lớp 7). Luận văn cũng là món quà

nhỏ mà người viết tri ân quê hương Ninh Bình yêu dấu.

2

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu

2.1.Việc sưu tầm và giới thiệu tục ngữ, ca dao nói chung đã được tiến hành từ lâu

(thế kỷ XVIII). Đó là công trình Nam phong giải trào của Trần Danh Án, Ngô

Hạo Phu, Trần Doãn Giác, soạn vào năm 1788 - 1789 đến nửa thế kỷ XIX; Tục

ngữ, cổ ngữ gia ngôn của Huỳnh Tịnh Của, xuất bản năm 1897; Việt Nam phong

sử của Nguyễn Văn Mại, soạn năm 1914; Tục ngữ và cách ngôn của Hàn Thái

Dương, 1920; An Nam tục ngữ của Vũ Như Lâm và Nguyễn Đa Gia, 1933; Phong

giao, ca dao, phương ngôn, tục ngữ của Nguyễn Văn Chiểu, năm 1936; Ngạn ngữ

phong dao của nguyễn Can Mộng, 1941; Đặc biệt là công trình Tục ngữ phong

dao của Nguyễn Văn Ngọc (Nhà xuất bản Vĩnh Hưng Long), 1928, đã có tới 6

500 câu tục ngữ, thành ngữ, ca dao, được sưu tầm và giới thiệu. Tuy nhiên công

trình này chưa có sự nghiên cứu chuyên sâu.

Từ sau năm 1975 việc sưu tầm và giới thiệu tục ngữ, ca dao, dân ca đã có

những thuận lợi hơn, thời kỳ này phải kể tới công trình của Vũ Ngọc Phan đó là

cuốn Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam, (Xuất bản lần đầu năm 1955 đến nay đã

tái bản nhiều lần). Công trình là một tập hợp tương đối đầy đủ và hệ thống tục

ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam ở cả ba miền đất nước. Ở ấn phẩm này tác giả đã

sưu tầm và giới thiệu được một số câu ca dao Ninh Bình về những địa danh nổi

tiếng như núi Phi Diên (núi Cánh Diều), cửa biển Thần Phù (nay thuộc xã Yên

Lâm, Yên Mô)…

Trong khoảng gần 30 năm trở lại đây các nhà nghiên cứu đã tập trung

nghiên cứu tục ngữ, ca dao theo chuyên đề, đáng chú ý là các công trình nghiên

cứu sau:

- Tục ngữ Việt Nam cấu trúc và thi pháp của Nguyễn Thái Hòa, Nhà xuất

bản Khoa học xã hội, năm 1997…

- Tìm hiểu thi pháp tục ngữ Việt Nam của Phan Thị Đào, Nhà xuất bản

Thuận Hóa, năm 1999

- Tiếp cận ca dao bằng phương thức xâu chuỗi theo mô hình cấu trúc của

Triều Nguyên, Nhà xuất bản Thuận Hóa, năm 2003

3

- Thi pháp ca dao, do Nguyễn Xuân Kính chủ biên, Nhà xuất bản Đại học

Quốc gia Hà Nội năm 2006

2.2. Giới thiệu về tục ngữ, ca dao Ninh Bình cho đến nay còn có ở trong các công

trình của Ninh Bình: Địa chí văn hóa dân gian Ninh Bình, do Trương Đình Tưởng

chủ biên, Nhà xuất bản Thế giới, năm 2004;

Địa chí Ninh Bình, do Tỉnh ủy Ninh Bình – Viện khoa học xã hội Việt

Nam chịu trách nhiệm nội dung, Nhà xuất bản chính trị Quốc gia, năm 2010;

Chùa Dầu di tích lịch sử văn hóa, do Thích Minh Đức, Lã Đăng Bật chủ

biên, Nhà xuất bản văn hóa dân tộc, năm 2008;

Tục ngữ ca dao, dân ca Yên Mô, do Trần Đình Hồng chủ biên, Nhà xuất

bản vãn hóa thông tin, nãm 2012. Bên cạnh ðó còn có các tác giả: Đặng Hữu Vân,

Phạm Thị Ánh Nguyệt, biên tập phần tục ngữ, ca dao giảng dạy trong chương

trình ngữ văn địa phương trong các trường THCS tỉnh Ninh Bình.

Tất cả những công trình trên là những tài liệu quí báu, định hướng cho tôi có

được cái nhìn sâu sắc về địa danh Ninh Bình qua những câu tục ngữ, ca dao. Tuy

nhiên một số công trình nghiên cứu trên chỉ giới thiệu tục ngữ, ca dao Ninh Bình qua

dư địa chí, hoặc nghiên cứu tục ngữ, ca dao Ninh Bình trong dòng chảy của văn học

dân gian nói chung, hoặc nghiên cứu tục ngữ, ca dao của một huyện, một vùng, nên

chưa có được cái nhìn thật khái quát, đầy đủ về tục ngữ, ca dao Ninh Bình đặc biệt

là những câu tục ngữ, ca dao gắn với các địa danh trên địa bàn tỉnh Ninh Bình. Từ lý

do đó tôi mạnh dạn chọn đề tài Tục ngữ, ca dao về địa danh Ninh Bình, nhằm nối

dài những nghiên cứu về tục ngữ ca dao Ninh Bình đặc biệt là tìm hiểu những địa

danh của tỉnh được nhắc tới trong tục ngữ, ca dao, những tên gọi, sự tích, ý nghĩa của

mỗi địa danh đều có sức hấp dẫn riêng mà mỗi người con Ninh Bình nhất là thế hệ

trẻ cần phải hiểu biết và gìn giữ.

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu trong luận văn này là tục ngữ, ca dao về địa danh

Ninh Bình, trong đó tập trung làm rõ một số vấn đề sau:

4

- Tên gọi địa danh.

- Sự tích tên gọi – những câu chuyện, giai thoại, con người gắn với các câu

tục ngữ, ca dao về địa danh của Ninh Bình.

- Nội dung phản ánh, giá trị ý nghĩa các câu tục ngữ, ca dao về địa danh của

Ninh Bình.

3.2. Mục tiêu nghiên cứu

- Luận văn nhằm nghiên cứu tìm hiểu qua những câu tục ngữ, ca dao về địa

danh khám phá những giá trị văn hóa ẩn chứa trong tên gọi, những câu chuyện kể

về địa danh đó…

- Thông qua việc tập hợp, sưu tầm, nghiên cứu tìm hiểu các câu tục ngữ, ca

dao về địa danh Ninh Bình để thấy được bức tranh toàn cảnh về mảnh đất và con

người Ninh Bình, cũng như thấy được một phần diện mạo Văn học dân gian Ninh

Bình.

- Kết quả nghiên cứu của luận văn là tài liệu phục vụ giảng dạy Ngữ văn

địa phương Ninh Bình.

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu

4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Hệ thống, phân loại những câu tục ngữ, ca dao về địa danh Ninh Bình làm

ngữ liệu để triển khai nội dung luận văn.

- Khảo sát những vấn đề có liên quan đến tên gọi của địa danh trong những

câu tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình, trong đó có những câu chuyện, điển tích,

điển cố có liên quan. …

- Khái quát giá trị nội dung phản ánh thực tiễn, lịch sử, văn học, văn hóa,

đặc điểm nghệ thuật của tục ngữ, ca dao về địa danh Ninh Bình , đề xuất phương

pháp tiếp nhận một cách khoa học.

4.2. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp điền dã: nhằm khảo sát, sưu tầm số lượng tục ngữ, ca dao

về địa danh địa phương ở Ninh Bình.

5

- Phương pháp thống kê: để hệ thống, phân loại các câu tục ngữ, ca dao

về địa danh Ninh Bình

- Phương pháp phân tích, tổng hợp: giúp tìm hiểu nội dung và giá trị của

các câu tục ngữ, ca dao về địa danh Ninh Bình

- Phương pháp liên ngành: kết hợp các phương pháp nghiên cứu để tìm

hiểu và khẳng định giá trị của các câu tục ngữ, ca dao về địa danh địa phương

Ninh Bình.

5. Phạm vi nghiên cứu

5.1. Phạm vi tư liệu nghiên cứu

Nguồn tư liệu của luận văn đã được liệt kê trong phần thư mục trong đó

chúng tôi sử dụng những tư liệu quan trọng sau:

- Địa chí Ninh Bình do Tỉnh ủy Ninh Bình - Viện khoa học xã hội Việt

Nam, biên soạn, năm 2010; Địa chí văn hóa dân gian Ninh Bình, do Trương Đình

Tưởng chủ biên, năm 2004; tài liệu Ngữ văn địa phương do Đặng Hữu Vân, chủ

biên , năm 2009, Phạm Thị Ánh Nguyệt chủ biên, năm 2013, Trương Đình Tưởng,

Ninh Bình qua ca dao, tục ngữ, thành ngữ và ca vè, tài liệu chưa công bố. Ngoài

ra chúng tôi thu thập thêm những câu tục ngữ, ca dao trong quá trình đi thực tế,

phỏng vấn người dân ở một số địa phương trong tỉnh.

5.2. Phạm vị vấn đề nghiên cứu

Trong luận văn này chúng tôi tập trung tìm hiểu nội dung ý nghĩa và đặc

điểm nghệ thuật phản ánh của những câu tục ngữ, ca dao về địa danh Ninh Bình.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, cấu trúc của

luận văn gồm 03 chương.

Chương 1: Cơ sở lý luận và những vấn đề liên quan đến đề tài

Chương 2: Tục ngữ ca dao địa danh Ninh Bình về mảnh đất, con người,

sản vật

Chương 3: Tục ngữ, ca dao địa danh Ninh Bình về kinh nghiệm sản xuất,

và quan hệ xã hội.

6

7. Đóng góp của luận văn

- Luận văn lần đầu tiên là một tập hợp những câu tục ngữ, những bài ca dao

về địa danh Ninh Bình.

- Luận văn lần đầu tiên đi sâu tìm hiểu nội dung phản ánh, giá trị và ý nghĩa

tên gọi của mỗi địa danh trong các câu tục ngữ, ca dao của Ninh Bình. Qua đó

giúp chúng ta thấy được một phần diện mạo của văn hóa dân gian Ninh Bình, thấy

được vẻ đẹp tiềm ẩn trong mỗi cảnh vật nơi đây, và đặc biệt là chúng ta cảm nhận

được tâm hồn tình cảm của mỗi người con Ninh Bình đối với quê hương, đất nước.

- Luận văn góp phần cung cấp tài liệu cho giáo viên và học sinh tỉnh Ninh

Bình nói riêng và các địa phương khác nói chung trong các tiết Ngữ văn địa

phương.

NỘI DUNG

7

Chương 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, đời sống văn hóa, con

người Ninh Bình

Trong quá trình tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và đời sống

văn hóa con người Ninh Bình, bên cạnh tìm hiểu qua thực tế tác giả luận văn còn

tìm hiểu qua một số tài liệu có liên quan. Về nội dung này tác giả luận văn đã sử

dụng nguồn tư liệu sau: “Tài liệu giảng dạy của Đại học Hoa Lư”, “Tài liệu tuyên

truyền kỷ niệm 25 năm tái lập tỉnh Ninh Bình” của thành ủy Ninh Bình, đây là

những văn bản quan trọng với những thông tin đáng tin cậy, đồng thời tác giả luận

văn cũng cập nhật thêm số liệu mới nhất để hoàn thiện phần trình bày này.

1.1.1. Những điều kiện tự nhiên

Vị trí địa lý: Tỉnh Ninh Bình nằm ở vị trí ranh giới 3 khu vực địa lý: Tây

Bắc, châu thổ sông Hồng và Bắc Trung Bộ, và nằm giữa 3 vùng kinh tế: vùng Hà

Nội, vùng duyên hải Bắc Bộ và vùng duyên hải miền Trung. Đây là cửa ngõ trọng

tâm của nửa phía Bắc Việt Nam. (khu vực các tỉnh từ Thừa Thiên Huế trở ra), có

diện tích tự nhiên là 1.386,8 km2.

Đặc điểm địa hình: Có thể nói Ninh Bình như một Việt Nam thu nhỏ bởi

có đủ các miền địa hình Địa hình và được chia làm 3 vùng rõ rệt: vùng đồi núi,

nửa đồi núi; vùng đồng bằng; vùng ven biển và biển. Dãy núi đá vôi ở phía Tây

của tỉnh chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam, bắt nguồn từ vùng rừng núi Hoà

Bình chạy ra biển tạo thành vùng phù sa cổ ven chân núi. Do quá trình tạo sơn

hơn 200 triệu năm về trước, dãy núi đá vôi ở phía Tây của tỉnh có nhiều hang

động đẹp như: Tam Cốc, Bích Động, Địch Lộng, Xuyên Thuỷ Động, Bàn Long,

Hoa Sơn...Tiếp đó là vùng đồng chiêm trũng thuộc các huyện Nho Quan, Gia

Viễn, Yên Mô và một phần của huyện Hoa Lư. Toàn tỉnh có 18 km bờ biển thuộc

huyện Kim Sơn, có cửa sông Đáy đổ ra biển tạo ra vùng bãi bồi, hàng năm tiển

ra biển khoảng 100 - 120m.

8

Khí hậu: Ninh Bình nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới, gió mùa, chịu ảnh

hưởng của khí hậu ven biển. Thời tiết trong năm chia làm hai mùa khá rõ: mùa

khô từ tháng 11-12 năm trước đến tháng 4 năm sau; mùa mưa từ tháng 5 đến tháng

10. Lượng mưa trung bình hàng năm đạt từ 1.860 - 1.950 mm nhưng phân bố

không đều, tập trung 70% lượng mưa vào mùa hạ.

Dân cư: Dân số Ninh Bình tính đến năm 2016 là 952 509 người, đại bộ phận

dân cư Ninh Bình là dân tộc Kinh và có khoảng 20 000 người là đồng bào dân tộc ít

người, chủ yếu là dân tộc Mường sinh sống ở một số xã miền núi huyện Nho Quan.

Có hai tôn giao chính: phật giáo và công giáo. Phật giáo chiếm khoảng 5,18% và

công giáo chiếm 16,3% dân số (chủ yếu ở huyện Kim Sơn)

Ninh Bình là nơi những dấu tích của con người tồn tại từ hàng vạn năm trở

về trước vẫn còn lưu lại; là cố đô Hoa Lư một thời sáng chói, như một minh chứng

về một vùng đất cổ "địa linh, nhân kiệt". Truyền thống, hiện đại luôn hoà quyện

với nhau để làm nên một Ninh Bình giàu bản sắc văn hoá, giàu truyền thống yêu

nước và cách mạng, là cội nguồn sức mạnh của người dân Ninh Bình trong kháng

chiến chống giặc ngoại xâm cũng như trong thời kỳ hội nhập và phát triển cùng

đất nước.

Về tài nguyên thiên nhiên, đây là mảnh đất có rất nhiều tiềm năng và thế

mạnh, cụ thể:

Đất đai: Ninh Bình có tổng diện tích đất tự nhiên là 139.011 ha. Trong đó

đất cho sản xuất nông nghiệp là 61.959 ha (chiếm 44,57%). Các loại đất phù sa

được bồi và phù sa không được bồi tạo điều kiện cho nuôi trồng thuỷ sản và cây

công nghiệp; đất phù sa cũ chua, nghèo…thích hợp cho thâm canh lúa, hoa màu;

đất feranit thích hợp phát triển cây ăn quả, cây công nghiệp, cây dược liệu.

Sinh vật: Ninh Bình có thảm thực vật rừng phong phú, tập trung ở vườn

Quốc gia Cúc Phương. Rừng Cúc Phương thuộc loại rừng mưa nhiệt đới điển hình

với cấu trúc thảm thực vật nhiều tầng, phong phú về thành phần loài. Một số loài

thực vật điển hình là Chò xanh, cây Lê, cây Chân chim…Động vật ở đây cũng