Tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI



PHẠM NGỌC LINH

TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP

CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC

HÀ NỘI - 2013

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI



PHẠM NGỌC LINH

TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP

CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Chuyên ngành: Tâm lý học chuyên ngành

Mã số: 62.31.80.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS TRẦN THỊ MINH ĐỨC

HÀ NỘI - 2013

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ

liệu và kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố

trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

Phạm Ngọc Linh

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

DANH MỤC CÁC BẢNG

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HỘP

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP CHO HỌC

SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ...........................................................................6

1.1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP..................6

1.1.1. Những nghiên cứu về tƣ vấn hƣớng nghiệp ở nƣớc ngoài ...........................6

1.1.2. Những nghiên cứu về tƣ vấn hƣớng nghiệp ở trong nƣớc..........................14

1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP CHO HỌC

SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.....................................................................19

1.2.1. Tƣ vấn .........................................................................................................19

1.2.2. Tƣ vấn hƣớng nghiệp..................................................................................22

1.2.3. Tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông ...........................28

1.2.4. Các nội dung tâm lý của hoạt động tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh trung

học phổ thông........................................................................................................41

1.3. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG TƢ VẤN HƢỚNG

NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..................................47

1.3.1. Ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp........................................................................48

1.3.2. Học sinh trung học phổ thông.....................................................................51

1.3.3. Môi trƣờng xã hội .......................................................................................52

1.5. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ................................................................................56

CHƢƠNG 2. TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............................58

2.1. GIỚI THIỆU VỀ KHÁCH THỂ VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .................58

2.1.1. Khách thể nghiên cứu .................................................................................58

2.1.2. Về địa bàn nghiên cứu ................................................................................59

2.2. TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU............................................................................60

2.2.1. Nghiên cứu lý luận......................................................................................60

2.2.2. Nghiên cứu thực tiễn...................................................................................61

2.3. CÁC PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỤ THỂ........................................63

2.3.1. Phƣơng pháp nghiên cứu văn bản và tài liệu..............................................63

2.3.2. Phƣơng pháp điều tra bằng phiếu hỏi .........................................................63

2.3.3. Phƣơng pháp phỏng vấn cá nhân ................................................................69

2.3.4. Phƣơng pháp quan sát.................................................................................70

2.3.5. Phƣơng pháp chuyên gia.............................................................................71

2.3.6. Phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp .........................................................72

2.3.7. Thực nghiệm tác động ................................................................................72

2.4. PHƢƠNG PHÁP XỬ LÝ SỐ LIỆU VÀ THANG ĐÁNH GIÁ ...................76

2.4.1. Phƣơng pháp xử lý số liệu khảo sát thực trạng...........................................76

2.4.2. Thang đo và cách tính toán .........................................................................78

Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................81

CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ TƢ VẤN HƢỚNG

NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.......................................83

3.1. THỰC TRẠNG TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG

HỌC PHỔ THÔNG..............................................................................................83

3.1.1. Tƣ vấn nâng cao nhận thức cho học sinh về nghề ......................................83

3.1.2. Tƣ vấn cho học sinh nâng cao hiểu biết về nhu cầu nhân lực của thị trƣờng

lao động xã hội với nghề.......................................................................................94

3.1.3. Tƣ vấn cho học sinh nâng cao hiểu biết về đặc điểm tâm lý của bản thân

phù hợp với nghề ................................................................................................102

3.1.4. Đánh giá chung về thực trạng TVHN cho học sinh THPT.......................111

3.2. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG TƢ VẤN HƢỚNG

NGHIỆP CHO HỌC SINH THPT .....................................................................114

3.2.1. Ngƣời tƣ vấn .............................................................................................114

3.2.2. Học sinh trung học phổ thông...................................................................120

3.2.3. Môi trƣờng xã hội ....................................................................................123

3.3. NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TRƢỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH............................127

3.3.1. Trƣờng hợp bố mẹ là ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp cho con ......................127

3.3.2. Trƣờng hợp thầy cô giáo TVHN cho học sinh THPT .............................130

3.3.3. Trƣờng hợp nhân viên TVHN chuyên nghiệp tƣ vấn cho học sinh THPT

.............................................................................................................................135

3.4. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM.......................................................................141

3.4.1. Đánh giá chung về ảnh hƣởng của phƣơng pháp tập huấn và kết quả thực

nghiệm tác động..................................................................................................141

3.4.2. Cải thiện nhận thức của ngƣời tƣ vấn sau thực nghiệm tác động.............143

TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 .....................................................................................151

KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ ....................................................................................152

1. Kết luận...........................................................................................................152

2. Kiến nghị.........................................................................................................153

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .......154

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................155

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Xin đọc là

ĐTB Điểm trung bình

HĐ Hiền Đa

HTM Hồ Tùng Mậu

HV Hùng Vƣơng

NBK Nguyễn Bỉnh Khiêm

NTV Ngƣời tƣ vấn

THPT Trung học phổ thông

TP Trần Phú

TV Tƣ vấn

TVHN Tƣ vấn hƣớng nghiệp

DANH MỤC CÁC BẢNG

Thứ tự Nội dung Trang

Bảng 2.1a: Khách thể là ngƣời tƣ vấn 58

Bảng 2.1b. Khách thể là học sinh 58

Bảng 2.2. Độ tin cậy của hệ thống bảng hỏi đo biểu hiện tâm lý của hoạt

động TVHN cho học sinh THPT

67

Bảng 2.3. Tƣơng quan giữa các tiểu thang đo/ thang đo biểu hiện tâm lý của

hoạt động TVHN cho học sinh THPT

67

Bảng 2.4. Độ tin cậy của hệ thống bảng hỏi đo các yếu tố ảnh hƣởng đến

hoạt động TVHN cho học sinh THPT

68

Bảng 2.5. Tƣơng quan giữa các tiểu thang đo/ thang đo các yếu tố ảnh

hƣởng đến hoạt động TVHN cho học sinh THPT

68

Bảng 3.1. Tƣ vấn cho học sinh THPT nâng cao nhận thức về nghề 85

Bảng 3.2 Học sinh nhận thức về những yêu cầu của nghề sẽ chọn 93

Bảng 3.3 Tƣ vấn cho học sinh về nhu cầu nhu cầu nhân lực của thị trƣờng

lao động với nghề

95

Bảng 3.4 Nhận thức của học sinh về nhu cầu nhân lực của thị trƣờng lao

động của ngành/ nghề sẽ chọn

100

Bảng 3.5 Tƣ vấn cho học sinh về các đặc điểm tâm lý phù hợp với nghề 102

Bảng 3.6 Học sinh nhận thức về hứng thú của bản thân phù hợp với ngành

lựa chọn

108

Bảng 3.7 Học sinh nhận thức về năng lực của bản thân phù hợp với ngành/

nghề lựa chọn

109

Bảng 3.8 Học sinh nhận thức về tính cách của bản thân phù hợp với ngành/

nghề lựa chọn

110

Bảng 3.9 Một số yếu tố ảnh hƣởng đến hoạt động tƣ vấn hƣớng nghiệp 114

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HỘP

Thứ tự Nội dung Trang

Biểu đồ 1.1. Miền chọn nghề tối ƣu 14

Biều đồ 3.1 Nhận thức của giáo viên, nhân viên tƣ vấn về sự cần thiết của

TVHN

83

Biểu đồ 3.2 Dự định chọn ngành tƣơng lai của học sinh 88

Biểu đồ 3.3 Dự định chọn trƣờng học của học sinh sau khi tốt nghiệp 90

Biểu đồ 3.4 Học sinh nhận thức về đặc điểm nghề sẽ chọn 92

Biểu đồ 3.5 Mức độ biểu hiện đặc điểm tâm lý hoạt động tƣ vấn trƣớc và

sau thực nghiệm tác động

Sơ đồ 1.1. Sơ đồ tam giác hƣớng nghiệp và các hình thức hƣớng nghiệp 23

Sơ đồ 3.1. Mối tƣơng quan giữa các đặc điểm tâm lý học sinh phù hợp

với nghề

110

Sơ đồ 3.2. Mối tƣơng quan giữa các biểu hiện tâm lý của hoạt động

TVHN cho học sinh THPT

112

Sơ đồ 3.3. Mối tƣơng quan giữa nhận thức, thái độ và kỹ năng của ngƣời

tƣ vấn

119

Sơ đồ 3.4. Mối tƣơng quan giữa các yếu tố tác động đến hoạt động tƣ

vấn hƣớng nghiệp cho học sinh THPT

126

Hộp 3.1. Những khó khăn khi tiếp cận thông tin về nhu cầu xã hội với

nghề

98

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nghề nghiệp là một phần quan trọng trong cuộc đời mỗi con ngƣời. Nghề

nghiệp cũng thể hiện sự thành đạt và hạnh phúc của mỗi cá nhân. Khi cá nhân chọn

đƣợc những nghề phù hợp với sở trƣờng, năng lực của bản thân thì họ sẽ phấn khởi,

hăng say và sáng tạo trong lao động, từ đó năng suất và hiệu quả lao động sẽ cao và

nhƣ vậy sẽ giúp cá nhân phát triển tối đa khả năng của bản thân và thúc đẩy xã hội

phát triển. Đối với ngƣời lao động hiện nay, vấn đề không chỉ là có nghề, mà là có

nghề nghiệp phù hợp. Bản thân ngƣời lao động không dễ dàng làm tốt công việc lựa

chọn nghề này, họ cần có sự trợ giúp của các nhà chuyên môn – ngƣời làm công tác

tƣ vấn hƣớng nghiệp.

Tƣ vấn hƣớng nghiệp đƣợc các nƣớc trên thế giới quan tâm nhƣ là một khoa

học từ những năm đầu của thế kỷ 20 và đƣợc coi là một trong những hoạt động

quan trọng của xã hội. Ngƣời Mĩ đã có phòng hƣớng nghiệp đầu tiên đƣợc thành lập

từ năm 1915, cùng với nó là các nƣớc phát triển khác nhƣ Anh, Pháp, Ý [62, tr79].

Tại những nƣớc này, các nhà hoạch định chính sách và các nhà khoa học đã rất chú

ý đến việc trợ giúp cá nhân lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với mình.

Ở Việt Nam, vấn đề hƣớng nghiệp đã đƣợc một số tác giả bàn đến từ những

năm 60 của thế kỷ XX, nhƣng thực sự đƣợc quan tâm nghiên cứu phải đến những

năm 80 của thế kỷ XX khi Quyết định 126/CP ngày 19/3/1981 có hiệu lực. Tuy vậy,

theo các nhà tâm lý học và giáo dục học, hoạt động tƣ vấn hƣớng nghiệp đƣợc đánh

giá đạt vinh quang trong những năm 1983 – 1996. Từ 1997 trở lại đây, công tác

hƣớng nghiệp cho học sinh THPT dƣờng nhƣ chƣa đƣợc quan tâm thỏa đáng [67].

Đối với các ban ngành trong xã hội, tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh THPT

thƣờng đƣợc thực hiện chủ yếu trƣớc mỗi mùa tuyển sinh, thực hiện nhƣ là theo

phong trào. Các thông tin về nghề mà học sinh thu nhận đƣợc trƣớc khi quyết định

chọn nghề phần lớn từ kênh ngoài nhà trƣờng nhƣ cha mẹ, bạn bè, mạng thông tin

đại chúng… điều đó nói lên hạn chế trong công tác hƣớng nghiệp hiện nay ở các

trƣờng phổ thông.

Trƣớc nhu cầu lớn về tƣ vấn hƣớng nghiệp ở nƣớc ta hiện nay, một số trung

tâm tƣ vấn hƣớng nghiệp đã đƣợc thành lập tại trƣờng phổ thông ở một số thành

phố lớn nhƣ Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Huế... Những cố gắng ban đầu của

2

các nhà tƣ vấn đã đƣợc học sinh, phụ huynh, giáo viên và nhà quản lý giáo dục đón

nhận rất nhiệt tình. Song, do mới đƣợc thành lập trong mấy năm gần đây, các trung

tâm phát triển theo hình thức tự phát là chủ yếu, thiếu cơ chế quản lý mang tính

pháp lý, phần lớn cán bộ tƣ vấn chƣa đƣợc đào tạo một cách bài bản đúng chuyên

ngành, điều kiện cơ sở vật chất còn thiếu, thời gian và kinh phí cho hoạt động tƣ

vấn còn hạn hẹp [85, tr108]. Do vậy, cần thiết phải có những công trình nghiên cứu

sâu về vấn đề này để đƣa ra cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm đáp ứng nhu cầu của xã

hội, đồng thời góp phần hiện thực hóa mục tiêu giáo dục phổ thông đƣợc thể hiện

trong luật giáo dục: “Học sinh có những hiểu biết thông thƣờng về kỹ thuật và

hƣớng nghiệp, có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hƣớng phát triển,

tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động”

[53, tr7].

Với ý nghĩa lý luận và thực tiễn nhƣ trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề Tư vấn

hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông làm đề tài nghiên cứu.

2. Mục đích nghiên cứu

Chỉ ra thực trạng tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh THPT và các yếu tố ảnh

hƣởng đến công tác tƣ vấn hƣớng nghiệp, qua đó đề xuất một số biện pháp nâng cao

hiệu quả của hoạt động tƣ vấn ở khía cạnh nâng cao nhận thức về nghề, nhu cầu xã

hội với nghề và hiểu biết đặc điểm tâm lý của bản thân học sinh phù hợp với nghề.

3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Thực trạng hoạt động tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh trung học phổ

thông.

3.2. Khách thể nghiên cứu

- 157 ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp bao gồm: giáo viên, nhân viên tƣ vấn, cha

mẹ đã TVHN cho con (học sinh THPT) và cán bộ quản lý giáo dục trƣờng THPT.

- 378 học sinhTHPT.

4. Giả thuyết khoa học

- Đa số những ngƣời làm công tác TVHN cho học sinh THPT còn hiểu biết

hạn chế về các nội dung tƣ vấn hƣớng nghiệp, trong đó bao gồm những kiến thức

liên quan đến đặc điểm nghề, nhu cầu xã hội với nghề và đặc điểm tâm lý của học

sinh trong tƣơng quan với nghề họ định chọn.

3

- Hiệu quả tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh chƣa cao thể hiện ở việc học

sinh chƣa có nhận thức tốt về nghề định lựa chọn, chƣa có hiểu biết rõ về nhu cầu

của thị trƣờng lao động và đặc điểm tâm lý bản thân sau khi đƣợc tƣ vấn.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Xác định cơ sở lý luận về tƣ vấn hƣớng nghiệp: Các khái niệm công cụ

nhƣ: tƣ vấn, hƣớng nghiệp, TVHN, TVHN cho học sinh THPT, một số biểu hiện

nội dung tâm lý của hoạt động TVHN, những yếu tố ảnh hƣởng tới hoạt động

TVHN cho học sinh THPT.

5.2. Làm rõ thực trạng các biểu hiện tâm lý trong tƣ vấn hƣớng nghiệp nhƣ:

tƣ vấn cho học sinh nâng cao nhận thức về nghề, tƣ vấn cho học sinh nâng cao nhận

thức về nhu cầu nhân lực của thị trƣờng lao động với nghề và tƣ vấn cho học sinh

hiểu biết đặc điểm tâm lý bản thân phù hợp với nghề, cũng nhƣ thực trạng các yếu

tố ảnh hƣởng đến hoạt động TVHN trong trƣờng phổ thông.

5.3. Đề xuất một số biện pháp tâm lý giáo dục nhằm cải thiện hoạt động tƣ

vấn hƣớng nghiệp cho học sinh THPT.

6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu

6.1. Giới hạn về nội dung

- Hoạt động TVHN là lĩnh vực khoa học ứng dụng trong thực tiễn. Vì thế,

hiệu quả của hoạt động TVHN bao hàm rất nhiều khía cạnh liên quan đến mức độ

nắm vững các nội dung TVHN, kỹ năng TVHN, qui trình TVHN, thái độ và phẩm

chất của nhà tƣ vấn… Trong luận án này, chỉ tập trung nghiên cứu hoạt động

TVHN ở các khía cạnh: tƣ vấn nâng cao nhận thức về nghề cho học sinh, tƣ vấn

nâng cao hiểu biết về nhu cầu thị trƣờng lao động xã hội với nghề và tƣ vấn nâng

cao hiểu biết tâm lý bản thân phù hợp nghề; mức độ nắm đƣợc qui trình tƣ vấn qua

phân tích ca và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến thực trạng TVHN.

- Để đo đƣợc thực trạng công tác TVHN cho học sinh THPT, luận án cũng

tập trung phân tích mức độ hiểu biết của học sinh đã đƣợc tƣ vấn trên 3 lĩnh vực của

TVHN, qua đó đánh giá đƣợc hiệu quả tƣ vấn của ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp.

6.2. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu

Đề tài tiến hành nghiên cứu ở thành phố Hà Nội 5 trƣờng: trƣờng THPT Trần

Phú, Trƣờng PTDL Hồ Tùng Mậu, Trƣờng THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm, THPT

Nguyễn Tất Thành, THPT Trần Nhân Tông; Trên địa bàn Phú Thọ 2 trƣờng:

Trƣờng THPT chuyên Hùng Vƣơng, Trƣờng THPT Hiền Đa.

4

6.3. Giới hạn về khách thể nghiên cứu

Đề tài tiến hành nghiên cứu trên khách thể là giáo viên, nhân viên tƣ vấn

hƣớng nghiệp, cha mẹ của học sinh THPT và nhà quản lý giáo dục bậc học này; học

sinh THPT.

7. Phƣơng pháp nghiên cứu

7.1. Phƣơng pháp luận

- Nguyên tắc hoạt động: Hoạt động là phƣơng thức hình thành, phát triển và

thể hiện nhận thức, thái độ, kỹ năng của con ngƣời. Đồng thời nhận thức, thái độ và

kỹ năng của con ngƣời là cái điều hành hoạt động. Do đó, nếu nhận thức đúng và kỹ

năng của ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp chuyên nghiệp thì sẽ nâng cao chất lƣợng công

tác tƣ vấn hƣớng nghiệp.

- Nguyên tắc hệ thống: Hoạt động TVHN bao gồm nhiều yếu tố nhƣ: ngƣời

tƣ vấn, học sinh THPT, nhà trƣờng, gia đình và xã hội. Những yếu tố này có mối

quan hệ, chi phối và qui định lẫn nhau trong quá trình TVHN và nó ảnh hƣởng đến

hiệu quả hoạt động TVHN cho học sinh THPT. Do vậy, cần nghiên cứu thực trạng

TVHN cho học sinh THPT trong mối quan hệ tƣơng hỗ của các yếu tố nhƣ: yếu tố

thuộc về ngƣời tƣ vấn, thuộc về học sinh THPT và môi trƣờng xã hội.

7.2. Hệ thống phƣơng pháp nghiên cứu

- Phƣơng pháp nghiên cứu văn bản và tài liệu

- Phƣơng pháp điều tra bằng phiếu hỏi

- Phƣơng pháp phỏng vấn sâu

- Phƣơng pháp chuyên gia

- Phƣơng pháp quan sát

- Phƣơng pháp phân tích một số trƣờng hợp điển hình

- Phƣơng pháp thực nghiệm tác động

- Phƣơng pháp xử lý số liệu bằng phƣơng pháp thống kê toán học

8. Những đóng góp mới của luận án

8.1. Về lý luận

Kết quả nghiên cứu của luận án đã xây dựng đƣợc các khái niệm: tƣ vấn, tƣ

vấn hƣớng nghiệp, tƣ vấn hƣớng nghiệp cho học sinh THPT; những nội dung tâm lý

của hoạt động TVHN cho học sinh THPT nhƣ: tƣ vấn nâng cao nhận thức về nghề

cho học sinh, tƣ vấn nâng cao hiểu biết về nhu cầu nhân lực đối với nghề cho học

5

sinh, tƣ vấn cho học sinh nâng cao hiểu biết về tâm lý của bản thân phù hợp với

nghề. Các yếu tố nhƣ: trình độ chuyên môn, thái độ và kỹ năng của ngƣời tƣ vấn;

nhận thức, nhu cầu và hành vi đi TVHN của học sinh THPT; gia đình, nhà trƣờng

và xã hội ảnh hƣởng đến hoạt động TVHN cho học sinh THPT.

Những kết quả nghiên cứu lý luận góp phần làm rõ hơn việc vận dụng tam

giác hƣớng nghiệp của K.K Platonop đƣợc phân tích dƣới góc độ tâm lý học để ứng

dụng vào hoạt động TVHN cho học sinh THPT ở Việt Nam hiện nay.

8.2. Về thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của luận án đã chỉ ra NTV nhận thức về sự cần thiết tƣ

vấn các nội dung tâm lý cần tƣ vấn ở mức cao, song trong hoạt động thực tiễn, NTV

tƣ vấn thông tin về nghề và nhu cầu nhân lực thiếu chính xác và chƣa đầy đủ. NTV

tƣ vấn cho học sinh hiểu biết về đặc điểm tâm lý của bản thân chủ yếu dựa vào quan

sát trực tiếp và chƣa sử dụng công cụ đánh giá tâm lý cá nhân để tìm ra nghề phù

hợp. Phần lớn NTV chƣa thực hiện theo qui trình TVHN. Do vậy, học sinh nhận

thức về nghề ở mức trung bình, nhận thức về nhu cầu nhân lực đối với nghề thiếu

thực tế và hiểu biết về tâm lý bản thân phù hợp với nghề bộc lộ nhiều hạn chế.

Đồng thời chỉ ra mối tƣơng quan giữa thực trạng TVHN cho học sinh THPT

và các yếu tố tác động, trong đó các yếu tố thuộc về trình độ chuyên môn, kỹ năng

và thái có của ngƣời tƣ vấn ảnh hƣởng mạnh hơn cả. Từ đó, đề xuất một số biện

pháp tâm lý giáo dục để nâng cao hiểu biết của ngƣời tƣ vấn về đặc điểm yêu cầu

của nghề, nhu cầu nhân lực đối với nghề và đặc điểm tâm lý cá nhân phù hợp với

nghề nhằm cải thiện hiệu quả hoạt động TVHN cho học sinh THPT.

Những kết quả này là tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng nội dung đào

tạo, bồi dƣỡng kiến thức cho ngƣời tƣ vấn hƣớng nghiệp trong điều kiện rất thiếu

các tài liệu có tính lý luận cũng nhƣ thực tiễn liên quan đến hoạt động TVHN cho

học sinh THPT hiện nay ở Việt Nam.

9. Kết cấu của luận án

Luận án gồm: Phần mở đầu, 3 chƣơng, kết luận, kiến nghị, tài liệu tham khảo

và danh mục các công trình công bố, phụ lục.

6

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

1.1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TƢ VẤN HƢỚNG NGHIỆP

Từ khi có nhà nƣớc đầu tiên trên thế giới, các vị vua, hoàng đế đã tuyển lựa

những cá nhân ƣu tú thông qua các cuộc thi để trợ giúp việc cai quản, xây dựng và

bảo vệ quốc gia. Công việc lựa chọn những cá nhân có những phẩm chất tâm lý phù

hợp với yêu cầu công việc và bộc lộ tâm huyết với công việc đƣợc giao đƣợc xem

nhƣ là một hình thức hƣớng nghiệp. Tuy nhiên, TVHN thực sự trở thành một lĩnh

vực khoa học độc lập thì phải đến những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.

Để có đánh giá khái quát về lịch sử vấn đề nghiên cứu, chúng tôi tiến hành

tổng quan các công trình nghiên cứu của các nhà tâm lý học về TVHN trên thế giới

và Việt Nam rồi từ đó xác định cơ sở lý luận về TVHN cho học sinh THPT ở Việt

Nam trong giai đoạn hiện nay.

1.1.1. Những nghiên cứu về tƣ vấn hƣớng nghiệp ở nƣớc ngoài

Trên cơ sở những nghiên cứu của các nhà tâm lý học về TVHN trên thế giới,

chúng tôi nhận thấy có ba hƣớng nghiên cứu chính là: Hƣớng nghiên cứu lý thuyết,

quan điểm tiếp cận; hƣớng nghiên cứu thực hành; hƣớng nghiên cứu về đào tạo các

nhà tƣ vấn hƣớng nghiệp.

1.1.1.1. Hướng nghiên cứu lý thuyết, quan điểm tiếp cận tư vấn hướng

nghiệp

Theo các nhà tâm lý học tƣ vấn, hiện nay có ba cách thức phân loại cơ bản

nhất về tƣ vấn hƣớng nghiệp. Phân loại dựa trên các đặc điểm nhân cách, phân loại

dựa trên các giai đoạn phát triển của con ngƣời, phân loại dựa trên quá trình xử lý

thông tin và ra quyết định [86, tr26 - 42], [105, tr25 – 83].

- Tư vấn hướng nghiệp dựa trên những đặc điểm nhân cách, bao gồm lý

thuyết của Frank Parsons mang tên Nhân cách và yếu tố, lý thuyết của Jonh Holland

và lý thuyết nhu cầu của Ann Roes [dẫn theo 105, tr 26 - 64] và K.K Platonop.

Đại diện đầu tiên của trƣờng phái này là F.Parsons (1909), ông cho rằng,

nhà tƣ vấn giúp những cá nhân nhận thức về đặc điểm từng nghề của thế giới nghề,

sau đó kết hợp những đặc điểm nhân cách cá nhân với đặc điểm của nghề, từ đó có

hành vi lựa chọn đƣợc nghề phù hợp. E.G. Williamson (1939, 1965) tiếp tục lý

thuyết của F.Parson và phát triển một thang đo có tên là thang đánh giá nghề nghiệp

7

(Minnesota Occupational Rating Scales) nhằm phục vụ cho việc đo lƣờng. Theo các

tác giả trên, việc tiến hành làm các trắc nghiệm đƣợc coi là một việc làm quan trọng

và cơ bản nhất, từ kết quả trắc nghiệm, nhà tƣ vấn đƣa ra lời khuyên cá nhân nên

chọn nghề nào phù hợp.

J.Holland (1959, 1985) [dẫn theo 105, tr58 - 64] cho rằng đặc điểm nhân

cách của một con ngƣời cần đƣợc xem xét trong sự thống nhất với môi trƣờng nghề

nghiệp. Do đó, theo Holland khi lựa chọn một nghề nào, con ngƣời có xu hƣớng sẽ

tìm kiếm những môi trƣờng làm việc mà ở đó ngƣời ta đƣợc thể hiện các đặc điểm

của nhân cách, thể hiện cái tôi của mình và có xu hƣớng tránh những môi trƣờng

làm việc không phù hợp với đặc điểm nhân cách. Xuất phát từ lý thuyết của

Holland, một thang tự đo trong định hƣớng nghề nghiệp có tên là Self- Directed

Search (SDS) đã đƣợc ra đời.

Ann Roe (1956) dựa trên cách tiếp cận nhu cầu của Maslow (1954) đƣợc coi

là đại diện thứ ba của trƣờng phái này. Roe nhấn mạnh sự tƣơng tác giữa con ngƣời

và môi trƣờng trong quá trình lựa chọn nghề nghiệp. Xuất phát từ quan điểm của

trƣờng phái phân tâm học nên bà cho rằng những kinh nghiệm từ thuở ấu thơ sẽ liên

quan chặt chẽ đến việc lựa chọn nghề nghiệp sau này, và vô thức có vai trò quan

trọng trong quá trình ra quyết định nghề nghiệp. Việc lựa chọn nghề nghiệp sẽ giúp

mỗi cá nhân thoả mãn nhu cầu của bản thân mình [105, tr55 - 58].

K.K.Platonop (1960) [dẫn theo 62, tr80] với quan niệm về “Tam giác hƣớng

nghiệp”. Ba cạnh của hƣớng nghiệp đƣợc xác định là (1) đặc điểm, yêu cầu của các

ngành nghề trong xã hội, (2) nhu cầu nhân lực của thị trƣờng lao động, (3) đặc điểm

về nhân cách, tâm sinh lý của cá nhân. Khi cá nhân tìm đƣợc sự phù hợp cả ba cạnh

của tam giác, khi đó tìm đƣợc sự lựa chọn nghề tối ƣu.

Tóm lại: Cách tiếp cận dựa trên lý thuyết đặc điểm nhân cách xem nhƣ là

một lý thuyết tĩnh, quá trình tƣ vấn là chỉ dẫn cho cá nhân lựa chọn một nghề dựa

trên sự phù hợp giữa đặc điểm nhân cách với yêu cầu công việc. Lý thuyết này chƣa

giải thích về những đặc điểm nhƣ hứng thú, giá trị, năng lực, thành tích cá nhân,

tính cách phát triển và thay đổi nhƣ thế nào có ảnh hƣởng gì đến quá trình học tập,

tìm việc, làm việc của cá nhân (Sharf. 1996) [105, tr77]. Tuy nhiên, trong bối cảnh

xã hội Việt Nam chƣa có hoạt động TVHN chuyên nghiệp và ngƣời đƣợc TVHN là

học sinh THPT, chúng tôi nhận thấy lý thuyết TVHN dựa trên sự phù hợp những

đặc điểm nhân cách của cá nhân với đặc điểm, yêu cầu nghề và nhu cầu nhân lực