Từ tiểu thuyết "bến không chồng" - Dương Hướng đến phim truyền hình "Thương nhớ ở Ai" Lưu Trọng Ninh và Bùi Thọ Thịnh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐINH THỊ KIM DUNG

TỪ TIỂU THUYẾT "BẾN KHÔNG CHỒNG" – DƢƠNG HƢỚNG

ĐẾN PHIM TRUYỀN HÌNH "THƢƠNG NHỚ Ở AI" – LƢU

TRỌNG NINH VÀ BÙI THỌ THỊNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên – 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐINH THỊ KIM DUNG

TỪ TIỂU THUYẾT "BẾN KHÔNG CHỒNG" – DƢƠNG HƢỚNG

ĐẾN PHIM TRUYỀN HÌNH "THƢƠNG NHỚ Ở AI" – LƢU

TRỌNG NINH VÀ BÙI THỌ THỊNH

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

PGS.TS. PHẠM THỊ PHƢƠNG THÁI

Thái Nguyên – 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận

văn đều trung thực và chƣa từng đƣợc công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019

Tác giả luận văn

Đinh Thị Kim Dung

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm

ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn

học, Trƣờng Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các thầy, cô giáo

đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên

hƣớng dẫn PGS.TS. Phạm Thị Phƣơng Thái đã luôn tận tình hƣớng dẫn, chỉ

bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đã

giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, ngày 10 tháng 6 năm 2019

Tác giả luận văn

Đinh Thị Kim Dung

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN...............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 3

2.1. Sơ lƣợc về chuyển thể văn học và điện ảnh trên thế giới và của Việt Nam3

2.2. Tiểu thuyết Bến không chồng và bộ phim Thƣơng nhớ ở ai .................... 10

3. Đối tƣợng và mục tiêu nghiên cứu.............................................................. 13

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu............................................................................... 13

3.2. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................. 13

4. Nhiệm vụ và phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................... 13

4.1. Mục đích nghiên cứu................................................................................ 13

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ 14

5. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................. 14

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 14

7. Đóng góp của luận văn................................................................................ 15

NỘI DUNG ..................................................................................................... 16

Chƣơng 1: CỐT TRUYỆN BẾN KHÔNG CHỒNG CỦA DƢƠNG HƢỚNG

VÀ PHIM TRUYỀN HÌNH THƢƠNG NHỚ Ở AI CỦA LƢU TRỌNG

NINH, BÙI THỌ THỊNH ............................................................................... 16

1.1. Cốt truyện trong tiểu thuyết Bến không chồng và phim Thƣơng nhớ ở ai16

1.1.1. Khái niệm cốt truyện trong văn học và điện ảnh .................................. 16

1.1.1.1. Khái niệm cốt truyện trong văn học................................................... 16

1.1.1.2. Khái niệm Cốt truyện trong điện ảnh................................................. 19

1.1.2. Cốt truyện trong tiểu thuyết Bến không chồng...................................... 22

iv

1.1.3. Những tiếp thu và sáng tạo trong mạch truyện của phim Thƣơng nhớ

ở ai .................................................................................................................. 24

1.2. Thời gian và không gian nghệ thuật chuyển thể từ tiểu thuyết Bến không

chồng sang phim Thƣơng nhớ ở ai.................................................................. 30

1.2.1. Không gian nghệ thuật.......................................................................... 30

1.2.2. Thời gian nghệ thuật ............................................................................. 38

1.3. Nghệ thuật chuyển thể qua mở đầu và kết thúc ....................................... 40

1.4. Từ tiểu thuyết Bến không chồng đến phim truyền hình Thƣơng nhớ ở ai... 43

Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................ 48

Chƣơng 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT BẾN KHÔNG

CHỒNG VÀ PHIM THƢƠNG NHỚ Ở AI ..................................................... 50

2.1. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Bến không chồng............................ 50

2.1.1. Nhân vật ngƣời lính............................................................................... 53

2.1.1.1. Nhân vật Vạn...................................................................................... 54

2.1.1.2. Nhân vật Nghĩa, Thành ...................................................................... 57

2.1.2. Hình ảnh những ngƣời phụ nữ.............................................................. 59

2.1.2.1. Chị Nhân, Hơn................................................................................... 61

2.1.2.2. Nhân vật Hạnh ................................................................................... 63

2.2. Hệ thống nhân vật trong phim truyền hình Thƣơng nhớ ở ai .................. 66

2.2.1. Tuyến nhân vật đƣợc bảo lƣu................................................................ 67

2.2.1.1. Nhân vật Vạn...................................................................................... 67

2.2.1.2. Nhân vật Nghĩa, Thành ...................................................................... 70

2.2.1.3 Nhân vật Nhân, Hạnh......................................................................... 70

2.2.2. Sự làm mới trong tính cách nhân vật: Hơn, Đột................................... 75

2.2.2.1. Nhân vật Hơn ..................................................................................... 75

2.2.2.2. Nhân vật Đột ...................................................................................... 77

2.2.3. Các nhân vật sáng tạo: Liễu, Thị Mầu, Nƣơng, Thị ............................. 79

Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................ 83

v

Chƣơng 3: NGÔN NGỮ VĂN HỌC TRONG BẾN KHÔNG CHỒNG VÀ

NGÔN NGỮ ĐIỆN ẢNH TRONG PHIM THƢƠNG NHỚ Ở AI.................. 85

3.1. Ngôn từ nghệ thuật trong Bến không chồng ........................................... 85

3.1.1. Ngôn ngữ ngƣời kể chuyện.................................................................... 87

3.1.1.1. Ngôn ngữ miêu tả giàu chất thơ......................................................... 87

3.1.1.2. Ngôn ngữ dân gian............................................................................. 89

3.1.2. Ngôn ngữ nhân vật .............................................................................. 91

3.1.2.1. Ngôn ngữ đối thoại .......................................................................... 91

3.1.2.2. Ngôn ngữ độc thoại.......................................................................... 94

3.2. Ngôn ngữ điện ảnh trong phim truyền hình Thƣơng nhớ ai ............... 95

3.2.1. Ngôn ngữ hình ảnh................................................................................ 96

3.2.1.1. Ngôn ngữ hình ảnh trong thiết kế mĩ thuật (bối cảnh và đạo cụ)...... 98

3.2.1.2. Ngôn ngữ hình ảnh trong xây dựng nhân vật .................................. 102

3.2.1.3. Ngôn ngữ hình ảnh trong phƣơng thức tạo hình ảnh ...................... 105

3.2.2. Ngôn ngữ thính giác (âm thanh)......................................................... 109

3.2.3. Nghệ thuật dựng phim......................................................................... 113

3.3. Một vài gợi dẫn nhỏ trong cách tiếp cận tác phẩm văn học qua góc độ

điện ảnh ......................................................................................................... 115

Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................... 118

KẾT LUẬN................................................................................................... 119

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................. 122

vi

Hình 1: Bìa sách Bến không chồng do Nhà xuất bản Kim Đồng ấn hành

Tiểu thuyết: Bến không chồng

Tác giả: Dƣơng Hƣớng

vii

Hình 2: Hình ảnh trong phim Thƣơng nhớ ở ai

Phim truyền hình: Thƣơng nhớ ở ai

Đạo diễn: Lƣu Trọng Ninh và Bùi Thọ Thịnh

Biên kịch: Phạm Ngọc Tiến

Lâm Vissay – vai Vạn Trần Hữu Quý – vai Hiệp

Hồng Kim Hạnh – vai Hơn Phƣơng Thảo – vai Dâu

Ngọc Anh – vai Nhân Phạm Thị An – vai Bà Khiêm Đinh

Thanh Hƣơng – vai Nƣơng Hồng Sơn – vai Ông Khiêm Quách

Jimmii Khánh- vai Đột Minh Phƣơng – vai Ông Tùng

Lê Khả Sinh – vai Nghĩa Trần Vân Anh – vai Thủy

Trà My – vai Hạnh Trần Bắc – vai Ông Thu

NSND Thanh Ngoan – vai Bà Bánh Thái Sơn – vai Ông Diên

Minh Đức – vai Ông Bánh Hồng Anh – vai Liễu

Trịnh Tú – vai Tốn Cao Huyền – vai Cúc

Trang Phƣơng – vai Tý Hin Oanh oanh – vai Thắm

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Tiểu thuyết Bến không chồng của Dƣơng Hƣớng từng gây tiếng vang

trong những năm 90 của thế kỉ trƣớc, cho đến nay, sau gần 30 năm, tác

phẩm này vẫn đƣợc gọi tên nhƣ một ví dụ điển hình cho những bi kịch thời

hậu chiến. Bến không chồng tiếp tục đƣợc chú ý khi lần lƣợt xuất hiện trên

màn ảnh ở cả hai thể loại phim điện ảnh cùng tên và phim truyền hình

Thƣơng nhớ ở ai của cùng một đạo diễn Lƣu Trọng Ninh.

Năm 2000 tiểu thuyết Bến không chồng đƣợc chuyển thể thành phim

điện ảnh. Trong phim điện ảnh cùng tên đạo diễn Lƣu Trọng Ninh đã chuyển

thể tƣơng đối trung thành với tác phẩm văn học. Nhƣng hơn 10 năm sau đạo

diễn vẫn thấy đó là một bộ phim chƣa thật sự truyền tải hết thông điệp của

cuộc sống: số phận của những ngƣời lính bƣớc chân từ những cuộc chiến

tranh, đặc biệt là đề tài số phận của ngƣời phụ nữ không bao giờ có trang cuối

trong thời chiến và thời bình, những hủ tục của làng quê, của gia đình, cách

nhìn nhận về con ngƣời, quan niệm, số phận con ngƣời có nhiều thay đổi…Vì

thế đạo diễn Lƣu Trọng Ninh một lần nữa muốn quay lại tiểu thuyết Bến

không chồng để cày xới và làm mới Bến không chồng trong bộ phim Thƣơng

nhớ ở ai.

Thƣơng nhớ ở ai có thể chƣa phải là một tác phẩm điện ảnh xuất sắc

nhƣng lại là một trong những tác phẩm đáng xem và đáng suy ngẫm, bởi

câu chuyện đƣợc kể về những mảnh đời, số phận nhân vật gắn liền với một

phần lịch sử dù đã xa nhƣng không bao giờ cũ của đất nƣớc. Đặc biệt bi

kịch của ngƣời phụ nữ và lối tự sự bằng âm nhạc dân gian của bộ phim này

có sức cuốn hút và ám ảnh đối với ngƣời xem. Những xúc cảm tâm lý mãnh

liệt khi xem Thƣơng nhớ ở ai thôi thúc tôi thực hiện hành trình ngƣợc, một

2

lần nữa tìm đọc lại tiểu thuyết Bến không chồng của Dƣơng Hƣớng. Nhƣng

lần này, việc đọc lại không còn đơn thuần là đọc để biết, đọc để thƣởng thức

mà đã ít nhiều khơi gợi ở tôi hứng thú khoa học. Ý tƣởng tìm kiếm và

nghiên cứu những chất liệu văn học trong tiểu thuyết Bến không chồng và

phim Thƣơng nhớ ở ai đƣợc hình thành trong tôi từ đó.

Trên thực tế, trong lĩnh vực nghiên cứu phê bình văn học, điện ảnh có

khá nhiều tƣ liệu nghiên cứu về mối quan hệ giữa tiểu thuyết Bến không

chồng và phim điện ảnh cùng tên. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa Bến không

chồng và Thƣơng nhớ ở ai hầu nhƣ chƣa có nghiên cứu chính thức nào. Một

phần vì nhan đề của bộ phim giống nhƣ một câu hỏi khơi gợi đề tài về tình

cảm lứa đôi, nó lại là phim truyền hình dài tập nên ít thu hút hơn so với phim

điện ảnh. Sự mới mẻ của đề tài tôi chọn là chuyển thể từ tác phẩm văn học

sang phim truyền hình do vậy sẽ công phu, mất nhiều thời gian hơn, song

cũng kích thích tôi tìm tòi, nghiên cứu.

Hiện nay việc tiếp thu tác phẩm văn học từ nhiều góc độ trong đó điện

ảnh là cách tiếp cận hay trên thế giới và Việt Nam. Việc lựa chọn đề tài này

còn xuất phát từ thực tế công việc của tôi, nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới

phƣơng pháp dạy và học môn Ngữ văn trong nhà trƣờng phổ thông. Tôi

nhận thấy, điện ảnh đã mở ra một kênh tiếp cận mới đối với tác phẩm văn

học. Việc giảng dạy văn học thông qua điện ảnh đem lại những trải nghiệm

mới mẻ, thú vị cho học sinh và cho cả chính giáo viên. Hiệu quả thẩm mĩ

của tác phẩm văn học vì vậy đƣợc nâng cao. Đề tài này có thể coi là một

thử nghiệm của cá nhân tôi, với hi vọng tìm kiếm thêm những cách tiếp cận

mới, nhằm phá vỡ lối mòn của chính mình trong phƣơng pháp giảng dạy văn

học lâu nay. Tôi áp dụng nó tiếp cận tác phẩm văn học, hình thành cho tôi

phƣơng pháp luận để nghiên cứu.

3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Sơ lược về chuyển thể văn học và điện ảnh trên thế giới và của

Việt Nam

Sẽ không có gì phải bàn cãi khi khẳng định sự gắn kết bền chặt giữa

văn học và điện ảnh trong lịch sử điện ảnh nhân loại. Một trong những minh

chứng rõ rệt nhất cho mối quan hệ ấy là hiện tƣợng chuyển thể từ văn học

sang điện ảnh. Giải thƣởng điện ảnh danh giá bậc nhất thế giới hàng năm

Oscar cũng đã có hạng mục tôn vinh những tác phẩm chuyển thể xuất sắc

nhất, nhƣ một sự thừa nhận mạnh mẽ cho mối liên kết sâu sắc giữa hai loại

hình nghệ thuật này. Đề tài chúng tôi chọn đối tƣợng nghiên cứu là phim

truyền hình Thƣơng nhớ ở ai, do vậy trong phần lịch sử vấn đề, chúng tôi sẽ

giới hạn khảo sát ở nhóm phim truyền hình đƣợc chuyển thể từ văn học.

Nói tới những tác phẩm văn học trên thế giới đƣợc chuyển thể thành

phim truyền hình không thể không kể đến tác phẩm Bố già (The Godfther) bộ

phim của Francis Ford Coppla dựa theo tiểu thuyết của nhà văn Mario Puzo.

Bố già là tiểu thuyết nói về thế giới đen tối của Mafia, kể về gia tộc Corleane

sống tại Mỹ. Nhân vật chính là một ngƣời đàn ông vô cùng quyền lực Vito

Corleone - sau này đƣợc gọi bằng cái tên Bố già. Ông ta là ngƣời tinh thông

và có khả năng giải quyết mọi tình huống khó khăn, bế tắc thậm chí là những

tình huống mà luật pháp cũng chịu thua…Tiểu thuyết đã đƣợc Francis Ford

Coppla làm đạo diễn. Bộ phim đƣợc xếp thứ 2 trong số 100 phim hay nhất của

điện ảnh Mỹ đƣợc nhận giải Oscar cho phim hay nhất và kịch bản chuyển thể,

5 giải quả cầu vàng và 1 giải Grammy. Một bộ phim nữa của Mỹ cũng đƣợc

xếp vào 100 bộ phim đạt nhiều doanh thu và thành công của điện ảnh Mỹ đó

là Cuốn theo chiều gió. Bộ phim đƣợc bình chọn là một bộ phim có sức hút và

đông khán giả nhất vì đây là bộ phim chính kịch lãng mạn sử thi. Bộ phim

dựa theo tiểu thuyết cùng tên của Margarit Mitchell. Phim do đạo diễn Victo

4

Fleming và kịch bản gốc của Sidney Howarrd. Đến với nền văn học Pháp không

thể không nhắc tới Những ngƣời khốn khổ của Victor Hugo. Đây là tác phẩm

văn học nổi tiếng đƣợc chuyển thể thành các thể loại khác nhau nhƣ phim,

kịch. Bộ phim nhận đƣợc sự đón nhận nồng nhiệt của độc giả. Tiểu thuyết

Không gia đình của Hecto Malot cũng là một tiểu thuyết trở đi trở lại rất nhiều

lần trên truyền hình và phim ảnh. Văn học Nga cũng có rất nhiều những tác

phẩm văn học đƣợc chuyển thể trong đó có Chiến tranh và Hòa Bình của Lev

Nikolayevich Tolstoy, Sông Đông êm đềm của Mikhai Aleksandrovich

sholokhov. Điều đặc biệt là Sông Đông êm đềm đã tạo đƣợc rất nhiều nguồn

cảm hứng cho nhiều đạo diễn vì thế nó đƣợc chuyển thể rất nhiều lần: lần 1

chuyển thể thành phim (1930) đạo diễn Olga Preobrazhenskaya, Ivan pravor,

lần 2 (1957-1958) chuyển thể phim truyền hình của đạo diễn Sergey

Gerasimov, lần 3 cũng đƣợc chuyển thể thành phim truyền hình (1992) của

đạo diễn Sergey Bondarchuk, lần 4 chuyển thể bộ phim 14 tập năm 2015 đạo

diễn Sergey Ursulyak, có phụ đề tiếng Việt.

Trung Quốc cũng là một quốc gia có nền văn học phát triển. Tác phẩm

văn học cũng đƣợc chuyển thể khá nhiều và rất thành công nhƣ Thủy Hử,

Tam quốc diễn nghĩa - La Quán Trung, Tây du kí - Ngô Thừa Ân, Hồng lâu

mộng - Tào Tuyết Cần. Ngƣời hâm mộ không thể quên những tác phẩm kinh

điển của nhà văn Kim Dung cây đại thụ của làng văn học Trung Quốc đƣợc

chuyển thể nhiều lần Thiên long bát bộ, Anh hùng xạ điêu, Thần điêu hiệp

lữ, Lộc đỉnh ký, Tiếu ngạo giang hồ…Một số tác phẩm của nhà văn Phỉ Ngã

Tƣ Tồn cũng đƣợc chuyển thể khá nhiều Không kịp nói lời yêu em, Thiên

Sơn Mộ Tuyết. Cao lƣơng đỏ của nhà văn Mạc Ngôn đƣợc đạo diễn nổi tiếng

Trƣơng Nghệ Mƣu chuyển thể thành bộ phim cùng tên. Tiểu thuyết Cao lƣơng

đỏ cũng đƣợc chuyển thể 2 lần chuyển thể thành phim điện ảnh năm 1987 và

phim truyền hình năm 2014.