"Từ Thức lấy vợ tiên" trong truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐỖ THỊ NGỌC ĐIỆP

“TỪ THỨC LẤY VỢ TIÊN” TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH, TRUYỆN

TRUYỀN KỲ VÀ TRUYỆN THƠ NÔM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐỖ THỊ NGỌC ĐIỆP

“TỪ THỨC LẤY VỢ TIÊN” TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH, TRUYỆN

TRUYỀN KỲ VÀ TRUYỆN THƠ NÔM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Thanh

Thái Nguyên - 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng năm 2019

Tác giả luận văn

Đỗ Thị Ngọc Điệp

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban

Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và văn học, Trường

Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng

dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Vũ

Thanh đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tôi nghiên cứu và

hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng năm 2019

Tác giả luận văn

Đỗ Thị Ngọc Điệp

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i

LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii

MỤC LỤC........................................................................................................... iii

MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1

1. Lý do chọn đề tài............................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................. 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.................................................................. 9

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ........................................................... 9

5. Phạm vi nghiên cứu......................................................................................... 10

6. Đóng góp mới của luận văn ............................................................................ 11

7. Cấu trúc của luận văn...................................................................................... 12

NỘI DUNG ......................................................................................................... 13

Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA SỰ TÍCH ĐỘNG TỪ THỨC, TỪ

THỨC LẤY VỢ TIÊN VÀ TỪ THỨC TÂN TRUYỆN......................................... 13

1.1. Sơ lược về vấn đề thể loại truyện cổ tích thần kỳ và truyện kể địa danh

của Sự tích động Từ Thức .................................................................................. 13

1.1.1. Tiểu loại truyện cổ tích thần kỳ ............................................................... 13

1.1.2. Truyện kể địa danh.................................................................................... 14

1.1.3. Truyện Sự tích động Từ Thức .................................................................. 15

1.2. Sơ lược về thể loại truyện truyền kỳ và truyện Từ Thức lấy vợ tiên………18

1.2.1. Sơ lược về thể loại truyện truyền kỳ ........................................................ 18

1.2.2. Nguyễn Dữ và truyện truyền kỳ Từ Thức lấy vợ tiên ............................... 20

1.3. Vấn đề tác giả và thể loại truyện thơ Nôm Từ Thức tân truyện .................. 28

1.3.1. Sơ lược về thể loại truyện thơ Nôm.......................................................... 28

1.3.2. Về đặc điểm truyện thơ Nôm bình dân ..................................................... 30

1.3.3. Về truyện thơ Nôm Từ Thức tân truyện.................................................... 34

Tiểu kết Chương 1............................................................................................... 37

Chương 2: SỰ KẾ THỪA, BIẾN ĐỔI NỘI DUNG TƯ TƯỞNG VÀ GIÁ TRỊ

NHÂN VĂN QUA BA TÁC PHẨM.................................................................. 38

iv

2.1. Tương quan tam giáo từ truyện cổ tích đến truyền kỳ và truyện thơ

Nôm..................................................................................................................... 38

2.1.1. Điểm chung trong tư tưởng của ba tác phẩm............................................ 38

2.1.2. Những biến đổi tương quan tam giáo từ truyện cổ tích, đến truyện truyền

kỳ và truyện thơ Nôm.......................................................................................... 44

2.2. Sự bế tắc trong tư tưởng và lối sống của nho sĩ trong xã hội phong kiến ... 50

2.3. Khát vọng tự do và cảm xúc tình yêu trong Sự tích động Từ Thức, Từ

Thức lấy vợ tiên và Từ Thức tân truyện .............................................................. 55

2.3.1. Khát vọng tự do và tình yêu tự do............................................................. 55

2.3.2. Cảm xúc tình yêu và yếu tố tính dục trong truyện truyền kỳ Từ Thức

lấy vợ tiên và truyện thơ Nôm Từ Thức tân truyện............................................ 62

Tiểu kết Chương 2............................................................................................... 70

Chương 3: SỰ KẾ THỪA VÀ BIẾN ĐỔI TRÊN MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN

NGHỆ THUẬT QUA BA TÁC PHẨM ............................................................. 71

3.1. Sự kế thừa một số phương diện nghệ thuật từ Sự tích động Từ Thức đến

Từ Thức lấy vợ tiên và Từ Thức tân truyện......................................................... 71

3.1.1. Kế thừa mô hình kết cấu cốt truyện ......................................................... 71

3.1.2. Kế thừa môtip truyện ................................................................................ 73

3.1.3. Kế thừa yếu tố thần kỳ và ngẫu nhiên....................................................... 75

3.1.4. Kế thừa hệ thống nhân vật và nghệ thuật xây dựng tính cách nhân vật 76

3.2. Sự biến đổi một số phương diện nghệ thuật từ Sự tích động Từ Thức đến Từ

Thức lấy vợ tiên và Từ Thức tân truyện .............................................................. 78

3.2.1. Biến đổi về kết cấu cốt truyện .................................................................. 78

3.2.2. Biến đổi về nghệ thuật xây dựng và miêu tả tâm lý nhân vật................... 92

3.2.3. Biến đổi về ngôn ngữ nghệ thuật .............................................................. 99

Tiểu kết Chương 3............................................................................................... 104

KẾT LUẬN......................................................................................................... 105

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 109

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Trong tiến trình phát triển lịch sử văn học dân tộc, văn học dân gian

luôn có mối quan hệ bền chặt, hữu cơ với văn học viết, nhất là giai đoạn từ thế kỷ

XVI đến nửa đầu thế kỷ XIX – thời kỳ văn học phát triển rực rỡ, kết tinh nhiều

thành tựu và tạo ra nền móng cho những giai đoạn phát triển thịnh vượng trong

đời sống văn hóa, văn học sau này. Đáng chú ý hơn, đây cũng là thời điểm chứng

kiến sự ra đời của những tác phẩm văn học mang ý nghĩa nhân văn lớn, khẳng

định khát vọng của con người về tự do, tình yêu, hạnh phúc, sự công bằng, thoát

khỏi những ràng buộc hà khắc của lễ giáo phong kiến. Truyện cổ tích Sự tích

động Từ Thức, Truyện Từ Thức lấy vợ tiên trích từ Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn

Dữ và truyện thơ Nôm Từ Thức tân truyện là những tác phẩm thể hiện sâu sắc

những nội dung đó. Việc tìm hiểu ba tác phẩm thực sự là một việc làm có ý nghĩa

và hấp dẫn đối với người viết, giúp chúng ta hiểu rõ và đánh giá chính xác hơn sự

phát triển và những thành tựu của các giai đoạn văn học này.

1.2. Sức ảnh hưởng của truyện cổ tích nói riêng, văn hoá, văn học dân

gian nói chung đến truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm ở thời kỳ này cũng hết

sức sâu sắc. Các tác giả truyện truyền kỳ thường mượn các tích dân gian để viết

nên tác phẩm của mình. Trong khi đó truyện thơ Nôm lại thường diễn lại tích

truyện cổ tích, truyện truyền kỳ, truyện chích quái, hay những câu chuyện có

thật ở đời sống. Có những sáng tác sau khi được viết lại như thế đã đạt đến

thành công xuất sắc, xóa mờ kí ức về văn bản vay mượn như trường hợp tác

phẩm Đoạn trường tân thanh của Nguyễn Du, hay các truyện thơ Nôm bình dân

như: Thạch Sanh - Lý Thông, Phạm Công - Cúc Hoa... Nghiên cứu đề tài: “Từ

Thức lấy vợ tiên” trong truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ

Nôm, chúng tôi muốn đem đến cho người đọc một cái nhìn đầy đủ hơn về quy

luật hình thành, phát triển của ba thể loại trên, và sự tương tác giữa ba thể loại từ

góc độ tiếp cận của mình.

2

1.3. Trên thực tế truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm đã có

nhiều tác phẩm được đưa vào giảng dạy ở các trường phổ thông và đại học, cao

đẳng. Ở phổ thông có các tác phẩm như: truyện cổ tích Tấm Cám, truyện truyền

kỳ: Chuyện người con gái Nam Xương, Chuyện chức phán sự đền Tản Viên

(trích: Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ ), truyện thơ Nôm: Đoạn trường tân

thanh của Nguyễn Du, Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu…. Vì vậy, nghiên

cứu các tác phẩm Sự tích động Từ Thức, Từ Thức lấy vợ tiên và Từ Thức tân

truyện sẽ góp phần bổ trợ kiến thức cho giáo viên dạy ở phổ thông để đối chiếu,

so sánh với những tác phẩm cùng thể loại. Đối với các trường đại học, cao đẳng,

đề tài cũng rất hữu ích cho quá trình nghiên cứu, học tập của sinh viên, học viên.

Sự tích động Từ Thức, Từ Thức lấy vợ tiên và Từ Thức tân truyện là

những tác phẩm độc đáo bởi nó vừa có giá trị văn học vừa có ý nghĩa văn hóa

sâu sắc (đặc biệt là về triết học, tôn giáo: tư tưởng tam giáo, tín ngưỡng dân

gian…). Việc nghiên cứu văn học trong mối quan hệ so sánh ba tác phẩm có

cùng cốt truyện ở ba thể loại và thời điểm ra đời khác nhau sẽ giúp chúng ta hiểu

rõ hơn về hiện tượng văn hóa lý thú này. Đồng thời, giúp chúng ta có một cái

nhìn đúng đắn hơn về truyền thống và tôn giáo, tín ngưỡng văn hóa dân gian, tư

tưởng thời đại của cả ba tác phẩm.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu truyện cổ tích Sự tích động Từ Thức

Truyện cổ tích Sự tích động Từ Thức thuộc tiểu loại truyện cổ tích thần kỳ

- truyện cổ tích giải thích tên địa danh động Từ Thức, là câu chuyện được lưu

truyền rộng rãi trong dân gian.

Truyện cổ tích Sự tích động Từ Thức là câu chuyện thứ 130 được ghi chép

lại trong Kho tàng truyện Cổ tích Việt Nam của tác giả Nguyễn Đổng Chi, Nxb

Giáo dục, năm 2000. Từ khi ra đời truyện đã được chuyển thể thành các tích

chèo và sau này là phim truyền hình. Tuy nhiên, theo kết quả khảo sát của chúng

tôi thì chưa có công trình nghiên cứu liên văn bản về câu chuyện Từ Thức lấy vợ

tiên trong cả ba thể loại truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm

3

mang tính chất quy mô, mà chỉ có những bài nghiên cứu ở cấp độ hai thể loại từ

truyện cổ tích đến truyện truyền kỳ, hay từ truyện truyền kỳ đến truyện thơ Nôm

trên một số tạp chí đăng và trang mạng.

Trong bài viết : Sự tương đồng và khác biệt về không gian trong truyện cổ

tích thần kỳ của người Việt và người Hàn của Lưu Thị Hồng Việt, đăng trên

“Tạp chí Khoa học” Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Số 60 năm

2014 đã chỉ ra sự tương đồng về không gian kỳ lạ trong các truyện cổ tích của

người Việt và người Hàn: “Không gian cõi tiên có mối liên hệ gần gũi với không

gian hạ giới, âm giới... Sự liên hệ giữa các không gian này không khó khăn,

không phức tạp. Các nhân vật có thể từ cõi trần lên cõi tiên, từ cõi tiên xuống hạ

giới một cách dễ dàng như một sự đi lại bình thường nhờ các phương tiện dịch

chuyển thần kỳ như cỗ xe mây,...” [82]. Tác giả Lưu Thị Hồng Việt chỉ rõ ở

truyện Sự tích động Từ Thức của người Việt có miêu tả hành động Từ Thức đi

lên một ngọn núi cao nhìn ra giữa cửa Thần Phù và trước mắt chàng hiện lên

một hòn đảo trông như một đóa hoa sen giữa vùng biển cả. Trước cảnh vật đẹp

lạ kỳ, Từ Thức đã di chuyển ra khơi đến hòn đảo bằng chiếc thuyền. Không gian

Từ Thức đến là một không gian thần kỳ trong những ngọn núi: “Chẳng bao lâu

thuyền đã ghé đảo. Đang mê mải nhìn, chàng bỗng thấy ở sườn núi đá gần đó

có một cửa hang khá rộng. Bèn vịn cây rẽ cỏ tìm đến tận nơi.”[8, tr 947, 948].

Từ Thức đi vào hang được một đoạn thì cửa hang đóng sập lại. Ban đầu Từ

Thức đi trong hang tối, nhưng càng đi thì càng nhiều cảnh bất ngờ hiện ra trước

mắt: “Khi leo lên đến đỉnh thì Từ Thức bỗng thấy cả một tòa nhà lộng lẫy hiện

ra trước mắt (...) đó không phải là cảnh vật của trần gian mà là tiên cảnh. Từ

Thức đã đến được không gian tiên giới, được các tiên nữ đón tiếp chu đáo: “Lập

tức đêm hôm ấy trong bữa tiệc tưng bừng có quần tiên tụ hội, hai người chính

thức làm lễ giao bôi. Khách tiên từ các động vui vẻ cạn chén chào mừng chàng

rể mới đến nhập tịch làng tiên ...” [8, tr 948, 949]. Tác giả bài viết cũng chứng

minh rằng không gian núi trong truyện Từ Thức lấy vợ tiên cũng mang ý nghĩa

“biểu tượng của cái siêu tại, siêu phàm với tính cách là trung tâm của những

4

hiện tượng hiển linh trong khí quyển và rất nhiều sự tích thần hiện. (...) Núi là

nơi trời và đất gặp nhau, là nơi của thánh thần và là điểm cuối của con đường

đi lên của con người” [ 6, tr 699].

Chi tiết Từ Thức gặp tiên và có thời gian hạnh phúc nồng nàn bên nàng

tiên Giáng Hương đã chứng tỏ sự tương đồng trong quan niệm về “núi” - một

trong những biểu tượng không gian thiêng mang nhiều điểm tương đồng với

quan niệm của nhiều nền văn hóa khác trên thế giới. Sự dịch chuyển không gian

của nhân vật Từ Thức đã giúp chàng khám phá những vẻ đẹp thần bí, đến với

tình yêu tiên giới mặc dù không toại nguyện và cuối cùng chàng đành trở về cõi

tục, thấm thía hơn bao giờ hết về số phận của mình trên thế gian trong sự lạc

lõng, hoàn toàn xa lạ với thế gian.

Tác giả Nam Minh trong bài viết: “Từ Thức gặp tiên, truyện cổ tích Việt

Nam hay một hiện tượng khoa học?” cho rằng: Rất nhiều sự kiện lịch sử có thật,

theo năm tháng dài đằng đẵng của lịch sử mà dần dần trở thành truyền thuyết,

thần thoại. Từ đó, tác giả Nam Minh đưa ra giả thiết Từ Thức gặp tiên, truyện cổ

tích hay một hiện tượng khoa học? Vì xem xét truyện Từ Thức gặp tiên, ta thấy

có yếu tố kỳ ảo góp phần khiến câu chuyện bị cho là hư cấu đó là việc Từ Thức

đến thế giới của địa tiên núi Nam Nhạc một năm, nhưng trở về nhân gian thì đã

hai trăm năm trôi qua. Tác giả bài viết đã khảo sát các dẫn chứng trên thế giới

như Rudolph Fentz là một trong những trường hợp “du hành vượt thời gian” nổi

tiếng lịch sử, trường hợp Chuyến bay thương mại Santiago 513 khởi hành từ

Đức vào ngày 4/9/1954 và biến mất ở một nơi nào đó trên Đại Tây Dương…

Sau đó tái xuất hiện sau 35 năm, lượn quanh sân bay và hạ cánh tại Porto

Alegre, Brazil. Hôm đó là ngày 12/10/1989. Hay trường hợp một chiếc du

thuyền của Anh mang tên “Sea Breeze” tháng 8/1981 cùng 6 người trên boong

đột nhiên biến mất tại vùng tam giác quỷ Bermuda. 8 năm sau, chiếc du thuyền

xuất hiện trở lại một cách kỳ lạ tại đúng vị trí mất tích, 6 người trên thuyền vẫn

bình an vô sự. Một điều đặc biệt mà cả 6 người trên du thuyền đều nhận thức

được là, dường như bản thân mất đi cảm giác và họ hoàn toàn không biết được

5

rằng ở ngoài kia 8 năm đã trôi qua. Ấy vậy mà họ chỉ cảm giác như một vài giây

đã trôi qua mà hầu như chưa làm được một việc gì….Từ đó tác giả Nam Minh

khẳng định: “Vì thế câu chuyện Từ Thức gặp tiên rất có thể không phải là truyện

cổ tích như ta vẫn thường nghĩ mà nó hé mở bí mật về Thời – Không” [45].

Cũng trong bài viết này theo tác giả Nam Minh: Lý thuyết mới về đa thế

giới có thể giải thích rất nhiều phát hiện kỳ lạ trong cơ học lượng tử. Trong đó

có thể giải thích sự hiện diện của Thiên đường. Tại sao người thường trong điều

kiện thông thường không thể tiếp xúc được thế giới này. Điều này được lý giải

trong lý thuyết về “Đa thế giới tương tác”…. một số trường hợp đặc thù như

người tu luyện đã cải biến hoàn toàn thân thể thành vật chất không gian khác,

hoặc một người có cơ duyên đặc biệt mới có thể tiến nhập vào không gian khác,

mà câu chuyện Từ Thức lấy vợ tiên là một ví dụ.

Như vậy, trên thực tế truyện cổ tích Sự tích Từ thức cũng đã được giới

nghiên cứu chú ý. Sức hấp dẫn của câu chuyện không chỉ do câu chuyện tình

yêu đẹp của chàng Từ Thức và nàng tiên Giáng Hương, hay những vẻ đẹp kỳ

thú của thiên nhiên đất nước qua một địa danh cụ thể là hang động Từ Thức ở

xứ Thanh gắn với tín ngưỡng, văn hoá của người Việt, mà còn còn là những vẻ

đẹp tiềm ẩn chưa khám phá hết của câu chuyện.

2.2. Lịch sử nghiên cứu truyện Từ Thức lấy vợ tiên trong Truyền kỳ mạn lục

của Nguyễn Dữ

Về Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, từ trước thế kỷ XX đã nhận được

sự quan tâm, ưu ái của nhiều học giả như: Vũ Khâm Lân trong Bạch Vân Am cư

sĩ phả ký coi Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ là một “thiên cổ kỳ bút”, Lê

Quý Đôn trong Kiến văn tiểu lục ca ngợi Truyền kỳ mạn lục là “lời lẽ thanh tao,

tốt đẹp, người bấy giờ lấy làm ngợi khen”, Phan Huy Chú khen rằng Truyền kỳ

mạn lục là “áng văn hay của bậc đại gia”.

Từ đầu thế kỷ XX đến nay, thể loại truyền kỳ càng nhận được nhiều sự

quan tâm của các nhà nghiên cứu phê bình văn học. Đặc biệt, tác phẩm Truyền

kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ đã được các nhà khoa học trong và ngoài nước chọn

6

làm đối tượng nghiên cứu trong nhiều bài viết, công trình khoa học như: Bùi

Văn Nguyên (1968), Bàn về yếu tố dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của

Nguyễn Dữ, Tạp chí văn học số 11; Nguyễn Đăng Na (1978), Sự phát triển văn

xuôi Hán – Việt từ thế kỷ X đến cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX qua một số tác

phẩm tiêu biểu, Luận án tiến sĩ, Đại học sư phạm Hà Nội; Nguyễn Phạm Hùng

(1987), Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn

Dữ, Tạp chí văn học số 7; Bùi Duy Tân (2001), Truyền kỳ mạn lục - một thành

tựu của truyện ký văn học viết bằng chữ Hán, Văn học Việt Nam từ thế kỷ X

đến nửa đầu thế kỷ XVIII, Nxb Giáo dục; Lại Văn Hùng (2002), Bàn thêm về

tác giả, tác phẩm Truyền kỳ mạn lục, Tạp chí văn học số 10; Nguyễn Đăng Na

(2006), Truyền kỳ mạn lục dưới góc độ so sánh văn học, Con đường giải mã văn

học trung đại, Nxb Giáo dục; Vũ Thanh (tháng 10, 2006), Đóng góp của Nguyễn

Dữ cho thể loại Truyền kỳ Đông Á, Trang điện tử của Viện văn học; Lê Văn

Hùng (2007), Bước tiến của thể loại truyện ngắn Truyền kỳ Việt Nam qua

Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Báo cáo nghiên cứu khoa học trường Cao

đẳng sư phạm Bà Rịa - Vũng Tàu; Nguyễn Hữu Sơn (tháng 6, 2009), Tương

đồng mô hình cốt truyện dân gian và những sáng tạo trong Truyền kỳ mạn lục,

Trang điện tử trường Đại học khoa học xã hội nhân văn, Khoa Văn học và Ngôn

ngữ; Đoàn Lê Giang (tháng 01, 2010), Vũ nguyệt vật ngữ của Ued Akanari và

Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Trang điện tử trường Đại học khoa học xã

hội nhân văn, Khoa Văn học và Ngôn ngữ; Phạm Tuấn Vũ (tháng 12, 2011),

Bàn góp về tiếp thu và đổi mới trong truyền kỳ mạn lục, Trang điện tử Khoa

Ngữ Văn trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh; …

Đặc biệt, ở bài viết: Nguyễn Dữ và Tiên thoại Trung Quốc qua truyện Từ

Thức lấy vợ tiên đăng trên Tạp chí Văn học, số 5, 2000, tác giả Trần Đình Sử đã

nghiên cứu cụ thể truyện Từ Thức lấy vợ tiên của Nguyễn Dữ trong mối quan hệ

so sánh với Tiên thoại Trung Quốc. Trong bài viết này, tác giả đã chứng minh và

khẳng định: “Tất cả các môtip, chi tiết miêu tả, đồ vật và điển cố nêu trên, dù

chưa chứng thực con đường tiếp thu cụ thể, song đều chứng tỏ khi viết truyện Từ

7

Thức lấy vợ tiên, Nguyễn Dữ đã tỏ ra hết sức thông thuộc các sự tích tiên thoại

của Trung Quốc”. Đồng thời cho rằng: “Truyện Từ Thức lấy vợ tiên là một sáng

tác mới mang nội dung lịch sử sâu sắc… Có thể nói Từ Thức kết tinh bao nhiêu

hình bóng và tâm sự kẻ sĩ Việt Nam vào thời chính sự thối nát. Từ Thức lấy vợ

tiên có cảm hứng siêu thoát, nhưng chỉ là siêu thoát chính sự, không phải siêu

thoát cuộc đời” [64]. Bài viết này của Trần Đình Sử là một gợi ý tốt để chúng

tôi tiếp cận với đề tài luận văn của mình.

Nhìn chung, qua tìm hiểu chúng tôi nhận thấy những công trình nghiên

cứu, những bài báo, những luận án thạc sĩ, tiến sĩ kể trên mới chủ yếu xem xét,

đánh giá chung sự đóng góp của Truyền kỳ mạn lục đối với sự phát triển của thể

loại, bước tiến của thể loại truyện ngắn truyền kỳ Việt Nam qua Truyền kỳ mạn

lục, ảnh hưởng của văn hóa, văn học dân gian trong và ngoài nước đến tác phẩm

truyền kỳ, hay mối quan hệ của Từ Thức lấy vợ tiên với Tiên thoại Trung Quốc

chứ chưa có bài nghiên cứu cụ thể nào về truyện Từ Thức lấy vợ tiên trong mối

quan hệ kế thừa truyện cổ tích Sự tích động Từ Thức và sự phát triển thành

truyện thơ Nôm Từ Thức tân truyện.

2.3. Lịch sử nghiên cứu truyện thơ Nôm và truyện thơ Nôm khuyết danh

Từ Thức tân truyện

Truyện thơ Nôm là thể loại tự sự - trữ tình nở rộ và có thành tựu vào thế

kỷ XVII, XVIII ở Việt Nam. Truyện được viết bằng thể thơ lục bát dân tộc. Đây

là một trong những thể loại văn học mang vẻ đẹp bản sắc dân tộc được nhiều

nhà nghiên cứu văn học quan tâm.

Trong Việt Nam văn học sử yếu (1941) – tác giả Dương Quảng Hàm đã

đánh giá truyện thơ Nôm “là tiểu thuyết bằng văn vần”. Sau đó trong vòng hơn

chục năm, từ 1942 đến 1953 đã xuất hiện rất nhiều công trình nghiên cứu khác

như: Việt Nam cổ văn học sử (1942) của Nguyễn Đổng Chi, tác giả đã khái quát

đặc điểm của nhiều thể loại văn học, trong đó đưa ra những nhận xét xác đáng

về thể loại truyện thơ Nôm. Đào Duy Anh, trong cuốn Khảo luận về Kim – Vân

– Kiều (1943) đã chỉ ra sự sáng tạo độc đáo của tác giả Nguyễn Du và sự độc

8

đáo của thể loại truyện thơ Nôm của dân tộc qua việc so sánh tiểu thuyết Kim

Vân Kiều truyện của tác giả Thanh Tâm tài nhân (Trung Quốc) và Truyện Kiều

của Nguyễn Du. Tác giả Văn Tân có chuyên luận : Thử tìm ý nghĩa giá trị “Nhị

Độ Mai”, tác giả Nguyễn Bách Khoa có chuyên luận “Nguyễn Du và Truyện

Kiều” (1951), Hoa Bằng có Khảo luận về Truyện Thạch Sanh – tập san, số 16,

năm 1956; tác giả Lê Hoài Nam có bài viết “Phạm Tải - Ngọc Hoa”, một truyện

thơ Nôm khuyết danh có giá trị, Nghiên cứu văn học số 8, 1960; tác giả Ninh

Viết Giao với bài Nguyễn Cảnh và “Truyện Phương Hoa”, Nghiên cứu văn học,

số 11, 1961…

Không chỉ đề cập đến các tác phẩm truyện thơ Nôm cụ thể, các công trình

nghiên cứu của các tác giả ngày càng mở rộng phạm vi nghiên cứu như đề cập

đến các vấn đề chung, vấn đề lịch sử thể loại, vấn đề thi pháp… Cụ thể như tác

giả Đặng Thanh Lê có Nhân vật phụ nữ qua một số truyện thơ Nôm, Tạp chí văn

học, số 1+2, 1968; tác giả Nguyễn Lộc in trên Tạp chí văn học, số 4, 1969 bài

Những vấn đề xã hội trong truyện thơ Nôm bình dân… Càng về sau, các công

trình nghiên cứu tác phẩm truyện thơ Nôm càng được các tác giả quan tâm hơn.

Truyện thơ Nôm còn là đối tượng nghiên cứu không thể thiếu trong các công

trình nghiên cứu văn học sử của tác giả Lê Trí Viễn và Lê Hoài Nam trong cuốn

Lịch sử văn học Việt Nam, (Hà Nội, 1965); hay trong cuốn Văn học Việt Nam

nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, tập II (Hà Nội, 1978) của tác giả

Nguyễn Lộc. Năm 1979 có chuyên luận Truyện Kiều và thể loại truyện thơ Nôm

của Đặng Thanh Lê; năm 1992 và 1996 tác giả Kiều Thu Hoạch cho ra đời hai

chuyên luận là Truyện thơ Nôm nguồn gốc và bản chất thể loại và Truyện thơ

Nôm bình dân của người Việt – Lịch sử hình thành và bản chất thể loại; tác giả

Trần Đình Sử với hai công trình nghiên cứu Mấy vấn đề thi pháp văn học Việt

Nam trung đại (1999) và Thi pháp Truyện Kiều (2003); Nguyễn Thị Nhàn

(2009), Thi pháp cốt truyện truyện thơ Nôm và Truyện Kiều, Nxb Đại học sư

phạm, Hà Nội… đã góp phần khẳng định bản chất thể loại của truyện thơ Nôm.

9

Gần đây nhất, trong nhiều luận văn thạc sĩ, nhiều bài viết trên các tạp chí

Văn học nghệ thuật, các tác giả đã cụ thể đi vào nghiên cứu mối quan hệ ảnh

hưởng của truyện thơ Nôm với văn học dân gian, hay ảnh hưởng của truyện thơ

Nôm với truyện truyền kỳ như: Đặc điểm truyện thơ Nôm bình dân qua một số

tác phẩm có nguồn gốc từ văn học dân gian (Luận án thạc sĩ của Bùi Thị Tuyết

Mai, Trường Đại học sư phạm Hà Nội, 2015); “Cuộc gặp gỡ kỳ lạ ở Bích Câu”

từ truyện truyền kỳ đến truyện thơ Nôm (Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Hoa,

Trường Đại học sư phạm Hà Nội, 2016); Truyện Nôm Từ Thức dưới góc nhìn

liên văn bản (Bài viết của Nguyễn Hồng Quân, in trong Tạp chí Văn học nghệ

thuật số 408, tháng 6 – 2018), …

Như vậy, trên thực tế đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thể loại

truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm, hay là mối quan hệ mang

tính chất kế thừa và phát triển từ thể loại cổ tích đến truyền kỳ, từ thể loại

truyền kỳ đến truyện thơ Nôm, hay ảnh hưởng của thể loại văn học dân gian đến

truyện thơ Nôm. Nhưng chưa có một công trình nghiên cứu nào về mối quan hệ

kế thừa và phát triển từ truyện dân gian đến truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm.

Đây là một trong những nguyên nhân thúc đẩy chúng tôi chọn đề tài: “Từ Thức

lấy vợ tiên” trong truyện cổ tích, truyện truyền kỳ và truyện thơ Nôm làm

đề tài cho luận văn cao học chuyên ngành Văn học Việt Nam của mình.

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là tìm hiểu sự kế thừa và biến đổi của

cốt truyện “Từ Thức lấy vợ tiên” trong truyện cổ tích, truyền kỳ và truyện

thơ Nôm được thể hiện trên các phương diện nội dung và nghệ thuật mang tính

đặc trưng của từng thể loại.

3.2. Mục tiêu nghiên cứu

- Việc tìm hiểu ba tác phẩm nhằm khẳng định những đóng góp về mặt nội

dung, nghệ thuật và tư tưởng của từng thể loại trên cơ sở của ba tác phẩm cùng

chung cốt truyện.