Từ khái niệm ''nông dân'' tới ''xã hội tiểu nông'' ở Việt Nam: dẫn vào một nghiên cứu về phát triển nông thôn

Bùi Quang Dũng 13

TỪ KHÁI NIỆM “NÔNG DÂN” TỚI “XÃ HỘI TIỂU NÔNG” Ở VIỆT NAM:

DẪN VÀO MỘT NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN

BÙI QUANG DŨNG*

Nhiều nghiên cứu khoa học xã hội hiện nay cho thấy một bức tranh khá ña dạng liên

quan tới tình hình nông nghiệp và xã hội nông thôn từ sau ðổi Mới cho tới thập niên ñầu

tiên của thế kỷ XXI. Một mặt, ta chứng kiến quá trình tích tụ ruộng ñất và phân hóa xã

hội; mặt khác, lại vẫn thấy nét nổi bật trong nông nghiêp và các quan hệ ruộng ñất hiện

nay: nền “sản xuất nhỏ” của nông dân và sự tồn tại một xã hội tiểu nông1

.

Sự phát triển của nền nông nghiệp và nông thôn Việt Nam tùy thuộc rất nhiều

vào mức ñộ, khả năng biến ñổi của các quan hệ ruộng ñất này. Dù hiện tượng trao ñổi

ñất diễn ra tại mỗi vùng như thế nào thì, cuối cùng, tích tụ ruộng ñất ở nhóm cư dân

này, sẽ tạo ra tình trạng không ñất ở một một nhóm cư dân khác. Việc tích tụ ñất ñai

sẽ hỗ trợ cho chủ trương hướng tới nền nông nghiệp hàng hoá của Việt Nam; tuy

nhiên, nó cũng sẽ làm gia tăng mối quan tâm về nghèo ñói và công bằng xã hội, khi

mà cơ hội việc làm phi nông nghiệp tại nông thôn cũng như trình ñộ của lực lượng lao

ñộng hiện nay vẫn còn thấp.

Bài viết này phân tích tình hình nghiên cứu về các quan hệ ruộng ñất và xã hội

nông thôn trong thời gian qua từ các công trình của các học giả trong nước và quốc tế.

Ngoài việc phân tích, nhận diện một vài khái niệm làm việc liên quan tới vấn ñề, bài

viết cũng dành thảo luận về các khía cạnh của chiến lược phát triển nông thôn Việt

Nam hiện nay.

Khái niệm “Nông dân”

Các môn khoa học xã hội, khi ñề cập tới tình hình các nước ñang phát triển, ñều

không thể nào bỏ qua ñược vấn ñề nông nghiệp và nông dân. Trong khi ñó, một cách có

phần nghịch lý, từ “nông dân” (peasant) lại là ví dụ ñiển hình về sự nhầm lẫn về nghĩa của

một từ thông dụng với nghĩa xã hội học của nó. Thậm chí, có lẽ, cách dùng thông dụng

của từ này lại dễ nắm bắt hơn cả. Người ta luôn hiểu khi nào thì một người là nông dân,

và khi nào thì không, ngay cả khi bàn về trường hợp những tiểu chủ giàu có, người lĩnh

canh, người lao ñộng nông nghiệp không có ñất, trong một loạt những bối cảnh lịch sử và

văn hoá ñặc thù. Nhìn chung, giới nghiên cứu khoa học xã hội ñã mất nhiều công sức ñể

thảo luận về một ñịnh nghĩa chính xác.

*

PGS.TSKH, Viện Xã hội học.

1

Bùi Minh, Bế Quỳnh Nga, ðặng Thị Việt Phương. Ruộng ñất, nông dân và phát triển nông thôn. Tạp chí

xã hội học, số 3/2012.

Xã hội học số 4 (120), 2012