Từ Hán Việt trong các văn bản chính luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

VŨ ĐÌNH TUẤN

TỪ HÁN VIỆT TRONG CÁC VĂN BẢN

CHÍNH LUẬN CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

Thái Nguyên - 2013

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

VŨ ĐÌNH TUẤN

TỪ HÁN VIỆT TRONG CÁC VĂN BẢN

CHÍNH LUẬN CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH

Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 60.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Khang

Thái Nguyên - 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i

http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Văn Khang, người

thầy đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận

văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Ngữ văn, Khoa Sau Đại

học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên cùng các thầy giáo ở Viện Ngôn ngữ

học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ

tôi hoàn thành khóa học.

Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đã động viên khích lệ

tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Thái Nguyên, tháng 7 năm 2013

Tác giả luận văn

Vũ Đình Tuấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và

kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho

phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.

Tác giả

Vũ Đình Tuấn

Xác nhận của trƣởng khoa chuyên môn Xác nhận của cán bộ hƣớng dẫn

GS.TS. Nguyễn Văn Khang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iii http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn ..........................................................................................................i

Lời cam đoan......................................................................................................ii

Mục lục............................................................................................................. iii

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề............................................................................................ 2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 3

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 4

5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5

6. Đóng góp của luận văn .............................................................................. 5

7. Cấu trúc luận văn ....................................................................................... 5

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN. KHÁI QUÁT VỀ VĂN CHÍNH LUẬN

CỦA HỒ CHÍ MINH...................................................................................... 6

1.1. Những cơ sở lí luận liên quan đến đề tài ................................................ 6

1.1.1 Hiện tượng vay mượn của từ trong tiếng Việt .................................. 6

1.1.2. Những nhân tố ảnh hưởng đến sự tiếp xúc ngôn ngữ Hán – Việt ... 6

1.1.3 Những đặc điểm chủ yếu của từ Hán Việt ...................................... 12

1.1.4 Vai trò của từ Hán Việt trong sáng tác văn học .............................. 22

1.1.5 Văn chính luận là gì ........................................................................ 26

1.2 Hồ Chí Minh và các tác phẩm văn chính luận của Hồ Chí Minh ......... 27

1.2.1. Hồ Chí Minh (1890 – 1969)........................................................... 27

1.2.2. Những tác phẩm văn chính luận của Hồ Chí Minh........................ 28

Chƣơng 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA TỪ HÁN VIỆT TRONG VĂN CHÍNH

LUẬN CỦA HỒ CHÍ MINH........................................................................ 30

2.1. Đặc điểm chung của từ Hán Việt trong văn chính luận Hồ Chí Minh. 30

2.1.1. Số từ Hán Việt trên tổng số các từ của toàn tác phẩm................... 30

2.1.2. Từ Hán Việt trong tổng số các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh.. 34

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.1.3 Từ Hán Việt trong từng loại tác phẩm ............................................ 35

2.2 Đặc điểm hình thức của các từ Hán Việt trong văn chính luận của Chủ

tịch Hồ Chí Minh .................................................................................. 38

2.2.1. Khái quát chung về các từ Hán Việt xét về mặt cấu tạo ................ 38

2.2.2. Từ Hán Việt là những từ đơn âm tiết ............................................. 39

2.2.3 Từ Hán Việt là những từ phức ........................................................ 42

2.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của những từ Hán Việt trong văn chính luận của

Hồ Chí Minh ......................................................................................... 50

2.3.1 Khái quát chung .............................................................................. 50

2.3.2. Trường nghĩa của những từ chỉ khái niệm chính trị ...................... 50

2.3.3. Trường nghĩa của những từ chỉ khái niệm kinh tế......................... 52

2.3.4. Trường nghĩa của những từ chỉ khái niệm quân sự ....................... 53

2.3.5. Trường nghĩa của những từ chỉ khái niệm văn hoá ....................... 55

2.3.6. Trường nghĩa của những từ chỉ khái niệm đạo đức ....................... 56

2.4. Tiểu kết chương 2 ................................................................................. 58

Chƣơng 3 VAI TRÒ CỦA VIỆC SỬ DỤNG TỪ HÁN VIỆT TRONG

VĂN CHÍNH LUẬN CỦA HỒ CHÍ MINH ............................................... 59

3.1 Hồ Chí Minh với việc sử dụng từ Hán Việt trong văn chính luận ........ 59

3.1.1 Quan niệm của Hồ Chí Minh về từ ngoại lai trong tiếng Việt........ 59

3.1.2. Hồ Chí Minh với việc sử dụng từ Hán Việt trong việc viết cho ai 59

3.1.3 Hồ Chí Minh với việc sử dụng từ Hán Việt để viết về cái gì ......... 69

3.2 Những sáng tạo của Hồ Chí Minh trong vệc sử dụng từ Hán Việt ....... 75

3.2.1 Khái quát chung .............................................................................. 75

3.2.2 Từ Hán Việt Nguyên khối và những từ ghép giữa một yếu tố Hán

với một yếu tố Việt ....................................................................... 77

3.3 Tiểu kết chương 3 .................................................................................. 78

KẾT LUẬN.................................................................................................... 79

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 82

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Vay mượn từ vựng là hiện tượng ngôn ngữ học xã hội phổ biến của mọi

ngôn ngữ, Tiếng Việt cũng không phải là một loại trừ . Khi nghiên cứu và phân tích

về tiếng Việt các nhà ngôn ngữ học đã cho thấy, khoảng 70% ngôn ngữ bắt nguồn

từ yếu tố Hán. Điều này cũng không mấy khó hiểu, trải qua hàng ngàn năm lịch sử,

giữa hai dân tộc Hán và Việt đã có sự tiếp xúc về mặt ngôn ngữ. Các từ có nguồn

gốc từ tiếng Hán đã hoà chung với dòng chảy của những từ thuần Việt tạo nên một

vốn từ vựng tiếng Việt phong phú, có sức sống mãnh liệt và sức biểu cảm cao. Vì

thế, trong các tác phẩm viết bằng tiếng Việt, từ Hán Việt chiếm một số lượng đáng

kể và có vai trò quan trọng.

Là nhà cách mạng, nhà văn hóa, Hồ Chí Minh đã sử dụng tiếng Việt một

cách sáng tạo và tài tình trong tác của mình, trong đó có cách dùng từ Hán Việt.

Hồ Chí Minh sinh ngày 19/5/1890, tại Kim Liên - Nam Đàn - Nghệ An,

một Vùng quê nghèo nhưng giầu truyền thống cách mạng. Cả thân phụ và thân mẫu

đều có những ảnh hưởng rất lớn tới Hồ Chí Minh. Sinh ra trong thời loạn lạc( đất

nước bị kẻ thù xâm lược) nên Hồ Chí Minh sớm có ý tưởng ra đi tìm đường cứu

nước. Ngày 5/6/1911, từ bến cảng Nhà Rồng, Người đã ra đi tìm con đường cứu

nước giải phóng dân tộc Việt Nam. Trong quá trình bôn ba, Hồ Chí Minh đã qua

nhiều nước ở Châu Âu, Châu Phi và làm nhiều nghề để kiếm sống. Sau hơn 30 năm

bôn ba ngày 28/1/1941, Người trở về Tổ quốc tiếp tục hoạt động cách mạng cùng

với đồng chí, đồng bào. Sinh thời Hồ Chí Minh chưa bao giờ nhận mình là nhà thơ

nhà văn, nhưng do hoàn cảnh tác động, Người đã để lại một sự nghiệp văn chương

đồ sộ được chia làm 3 mảng: Văn chính luận, truyện và kí, thơ ca. Đặc điểm sử

dụng từ Hán Việt trong văn chính luận của Hồ Chí Minh như thế nào đến nay chưa

có một công trình nghiên cứu hoàn chỉnh và hệ thống. Trong khi đó lớp từ Hán Việt

trong văn chính luận của Hồ Chí Minh được sử dụng như một biện pháp nghệ thuật

và đã trở thành một phong cách riêng.

Với những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: Từ Hán Việt trong các văn bản

chính luận của chủ tịch Hồ Chí Minh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

2. Lịch sử vấn đề

- Ngôn ngữ là tài sản quý báu của nhân loại, là người bạn đồng hành của

con người, không có ngôn ngữ sẽ không có nền văn minh nhân loại hôm nay. Ngôn

ngữ từ lâu đã trở thành đối tượng nghiên cứu của ngôn ngữ học. Việc nghiên cứu về

từ vựng là một khía cạnh nhỏ trong việc nghiên cứu ngôn ngữ. Khi nghiên cứu về từ

vựng ngữ nghĩa người ta đã chỉ ra: Các đơn vị của từ vựng; ý nghĩa của từ và ngữ;

các lớp từ vựng; vấn đề hệ thống hoá từ vựng. Một trong những người nghiên cứu

thành công về vấn đề này là các tác giả: Nguyễn Thiện Giáp, Đoàn Thiện Thuật,

Nguyễn Minh Thuyết và GS.TS Vadim B.Kasevic.

- Như chúng ta đều biết từ Hán Việt là sản phẩm của quá trình tiếp xúc quy

mô sâu rộng trong một hoàn cảnh lịch sử đặc biệt giữa hai dân tộc Hán và Việt trên

nhiều lĩnh vực. Chính sự tiếp xúc Hán - Việt đã hình thành nên cách đọc Hán Việt.

Cách đọc Hán Việt là kết quả của quá trình tiếp xúc ngôn ngữ giữa tiếng Hán và

tiếng Việt. Tuy nhiên, có rất nhiều quan điểm khác nhau xoay quanh vấn đề từ Hán

Việt. Vì vậy, việc nghiên cứu từ Hán Việt là một công việc không thể thiếu trong

vấn đề nghiên cứu từ ngữ nói chung. Nghiên cứu từ Hán Việt là một đề tài được

nhiều tác giả quan tâm chú ý. Dưới đây, chúng tôi xin liệt kê những công trình

nghiên cứu thành công về vấn đề từ Hán Việt: Tác giả Phan Ngọc với công trình

Mẹo giải nghĩa từ Hán Việt , Nxb Đà Nẵng, 1984; Tác giả Đặng Đức Siêu với công

trình nghiên cứu Dạy học từ Hán - Việt ở trường phổ thông, Nxb Giáo dục,

2000; Các tác giả Nguyễn Quang Ninh(chủ biên), Đào Ngọc, Đặng Đức Siêu,

Lê Xuân Thại với công trình nghiên cứu Rèn luyện kĩ năng sử dụng tiếng Việt

và mở rộng vốn tư Hán - Việt, Nxb Giáo dục, 2001; Tác giả Hoàng Trọng Canh

với công trình nghiên cứu Từ Hán Việt và cách dạy học từ Hán Việt ở tiểu học,

Nxb Giáo dục Việt Nam, 2009...Bên cạnh những công trình này còn có các bài

nghiên cứu về từ Hán - Việt, gắn liền với vấn đề giảng dạy tiếng Việt, trong đó

nổi bật lên là các bài viết như: Từ Hán - Việt và vấn đề dạy học từ Hán - Việt

trong nhà trường phổ thông (Nguyễn Văn Khang, Tạp chí ngôn ngữ, số 1/1994);

Dạy và học từ Hán - Việt ở trường phổ thông (Trương Chính, Tiếng Việt, Số

7/1989); Xung quanh vấn đề dạy và học từ ngữ Hán - Việt ở trường phổ thông (

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

Lê Xuân Thại, Tạp chí ngôn ngữ, Số 4/1990),....Trong các công trình nghiên cứu

và những bài viết trên, các tác giả đã khái quát lại những đặc điểm cơ bản của từ

Hán Việt và đưa ra những phương pháp cụ thể về dạy - học từ Hán Việt trong

nhà trường phổ thông để đạt kết quả cao nhất. Đây chính là tài sản vô giá mà các

nhà nghiên cứu đã khổ công tìm kiếm giúp cho chúng ta học tập và giảng dạy tốt

phần từ Hán Việt ở trường phổ thông.

Hồ Chí Minh - Vị lãnh tụ thiên tài của dân tộc Việt Nam. Cả cuộc đời

hoạt động cách mạng của mình, Người đã tìm ra con đường giải phóng cho dân

tộc Việt Nam. Ngoài việc tìm ra con đường giải phóng dân tộc, Hồ Chí Minh còn

để lại cho nền văn học Việt Nam một sự nghiệp văn chương khá đồ sộ bao gồm (

văn chính luận, truyện kí và thơ ca). Vì vậy, việc nghiên cứu ngôn ngữ trong các

tác phẩm văn chương của Hồ Chí Minh là một điều cần thiết. Ngoài những công

trình nghiên cứu chung về toàn bộ cuộc đời của Hồ Chí Minh, thì việc nghiên

cứu ngôn ngữ cũng được nhiêu tác giả đề cập đến trong các vấn đề sau: Nghiên

cứu về phong cách văn chương Hồ Chí Minh, nghiên cứu về liên kết độ dài trong

các văn bản của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nghiên cứu về câu và việc sử dụng câu

trong các tác phẩm của Hồ Chí Minh.

Riêng vấn đề nghiên cứu về việc sử dụng từ Hán Việt trong sáng tác

của Hồ Chí Minh là một vấn đề thú vị nhưng chưa có một công trình nghiên

cứu nào hoàn thiện và thành hệ thống. Đặc biệt là việc sử dụng từ Hán Viết

trong các tác phẩm văn chính luận lại càng ít. Chính từ những lí do trên,

chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu về Từ Hán Việt trong các văn bản chính luận

của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của đề tài là, thông qua việc khảo sát, nghiên cứu từ Hán

Việt trong các văn bản chính luận của chủ tịch Hồ Chí Minh, góp phần nghiên

cứu về từ Hán Việt nói riêng, vốn từ trong tiếng Việt nói chung, đồng thời góp

phần vào nghiên cứu phong cách ngôn ngữ của chủ tịch Hồ Chí Minh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn cần đề ra những nhiệm vụ sau:

- Hệ thống hóa kiến thức về từ mượn nói chung và từ Hán Việt nói riêng.

- Giới thiệu đôi nét về Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh và thể loại văn

chính luận và việc sử dụng từ Hán Việt trong các văn bản chính luận.

- Tiến hành khảo sát việc sử dụng từ Hán Việt trong các văn bản chính luận

của Hồ Chí Minh.

- Phân tích chỉ ra vai trò của hệ thống từ Hán Việt trong những bài văn

chính luận của Hồ Chí Minh.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Các văn bản chính luận của chủ tịch Hồ Chí Minh gồm: Là những bức thư

(Thư gửi Tổng thư ký Quốc tế nông dân, Thư gửi Tổng thư kí Hội những người hồi

hương từ Đông Dương, Thư gửi Ph. Bi-u, Thư gửi đồng chí Mác Ti, Thư gửi ông Phen

và ông Becna, Thư gửi đồng chí Sôta ( liên đoàn chống đế quốc ở Becslin), Thư gửi

ông Phen, Thư gửi những người hồi hương, Thư gửi ông Đặng Thai Mai, Thư gửi các

chiến sĩ dân quân du kích, Thư gửi nha bình dân học vụ, Thư gửi nông dân thi đua canh

tác, Thư chúc tết năm 1951); Văn chính luận là các tác phẩm tuyên ngôn (Tuyên ngôn

độc lập, Tuyên ngôn của hội liên hiệp các dân tộc bị áp bức); Văn chính luận là lời kêu

gọi, lời hiệu triệu (Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến, Lời kêu gọi nhân dịp kỉ niệm 6

năm toàn quốc kháng chiến, Lời kêu gọi nhân dịp kỉ niệm cách mạng tháng Tám và

ngày độc lập, Lời kêu gọi nhân dịp kỉ niệm Nam Bộ kháng chiến, Lời kêu gọi cả nước

tiến lên đánh thắng giặc Mĩ xâm lược, Lời kêu gọi nhân dịp phát động phong trào sản

xuất và tiết kiệm, Lời hiệu triệu đoàn kết tất cả các bậc phụ lão); Văn chính luận là các

bài báo và bài trả lời phỏng vấn (Những tội ác của chủ nghĩa quân phiệt, Tội ác của chủ

nghĩa thực dân, Trả lời bọn De Gaulle).

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Hệ thống từ Hán Việt trong các văn bản chính luận của chủ tịch Hồ Chí

Minh về những vấn đề sau: về cấu tạo từ; về ngữ nghĩa; về mặt ngữ dụng học. Tư

liệu được rút ta từ “ Hồ Chí Minh toàn tập” NXB chính trị Quốc gia.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau:

- Phương pháp thống kê phân loại: Dựa và các tác phẩm văn chính luận của

Hồ Chí Minh để khảo sát các từ Hán Việt, sau đó đưa ra bảng thống kê các từ Hán

Việt được sử dụng theo một số tiêu chí nhất định.

- Phương pháp phân tích diễn ngôn: Phương pháp này được sử dụng để làm

nổi bật nghệ thuật sử dụng từ Hán Việt trong văn chính luận của Hồ Chí Minh nói

riêng và trong sáng tác văn chương nói chung.

- Ngoài ra, người viết còn phối hợp và sử dụng các phương pháp, thủ pháp

khác khi cần thiết như: phân tích, tổng hợp, khái quát,...

6. Đóng góp của luận văn

Luận văn là sự tiếp nối những công trình khoa học nghiên cứu về chủ tịch

Hồ Chí Minh đặc biệt ở lĩnh vực ngôn ngữ. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu

chúng tôi cố gắng tìm ra những điểm mới trong việc sử dụng từ Hán Việt, một lĩnh

vực chưa được nghiên cứu đầy đủ và thành một hệ thống.

Luận văn bước đầu nghiên cứu về từ Hán Việt trong các văn bản chính

luận của Hồ Chí Minh, góp phần làm rõ hơn quan điểm của chủ tịch Hồ Chí minh

về việc đấu tranh chống lạm dụng ngôn ngữ ngoại lai vào tiếng Việt.

7. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, thư mục tham khảo, luận văn gồm các

chương sau:

Chƣơng 1: Cơ sở lí luận. Khái quát về văn chính luận của Hồ Chí Minh

Chƣơng 2: Đặc điểm của từ Hán Việt trong văn chính luận của Hồ Chí Minh.

Chƣơng 3: Vai trò của việc sử dụng từ Hán Việt trong văn chính luận của

Hồ Chí Minh.