Từ điển danh nhân thế giới

NGUYEN vAN KHANG (Chu bien)·DO ANH

" ,,?

TUDIEN

DANH NHAN THE GIOI

PHAN KHOA HQC TVNHIEN vA KY THU~T

(Dung cho nha'tntdng)

NHA XUAT BAN G1Ao ouc - NAM 2003

LCUNOlf>AU

Toan b¢ nen van mink nhdn loai diu co Sf! dong gop khong nho cila tri

tu¢ cac danh 'nhan, tit the' h¢ nay de'n the' h¢ khac, k€ tit bon, ndm tram ndm

truac Cong nguyen den nay.

Noi dung sacn gido khoa trong cdc truang h9C noi chung, tit phd thong

cho den cao ddng va dai h9C, tuy tung mon, ding dlu duac bien soan dua

tren cdc thanh. tuu do cila cdc nha bdc h9C.

D€ lam nen cdc sang tao tit nho den lan, tit cdc phdt mink den cdc tdc

phdm, cdc danh nhan truac htt phdi h9C hanb c¢t I,!C atruang h9C, athuc

tien. Khong it nguai con phdi trdi qua mot tudi tho vo cung kho khan, diiy

thit thdch: ho hoac coi cut, hoac gia cdnh qua ngheo khd, cling cue. M¢t so'

con giJpphdi cdc nghich cdnh khong de dang gi vuat qua duac.

Tuy the: ho de'u giong nhau ach6: cung co mot nghi luc phi thuang, mot y

chi sdt da va mot nang luc h9C tap, lam viec sieu pham. H9 khong chi huy

dong eua cdi, sue luc cua ban than dd danh, ma con loi keo cd v<!, chong

cung con cdi VaG su nghiep sang tao tit htt phdt mink nay den tdc phdm

kia ... d€ cuoi cung nham cong hien cho nhan Ioai nhiing cong trink vo gia,

nhiing ki¢t tac d€ dai.

"Tit diin danh nhdn the'gim" khong chi don thudn gioi thieu than the:

su nghiep cila cac eon nguai phi thuang ay ma con co' gdng khai thac tinh

muon mau, muon ve cua cac tam guang song dy, trong dai thuang ding nhu

trong su nghiep, nhdm giup tubi tre noi guang, h9C tap.

"Tit diin danh nhdn the'gim" rdt cdn cho cdc gido vien khi gidng d(lY

cac kien thue co lien quan den tac gid eila cae phat minh va tac phdm do.

Chdc chdn dieu d6 khong chi lam eho giil h9C them toi cudn, hdp ddn, ma

con lam cho h9C sinh hilu sau, nhcJ ldu va bitt ddu chdng gieo VaG rna uac

hoc sinh eila minh nhiing hat gidng d€ sau nay co th€ nay mdm va dam hoa,

kef trdi khi ho tra Thanh cdc chil nhdn cila dat nucJc.

3

ABEN (NIELS HENRICH ABEL)

(1802-1829)

NHA roAN HQC NGUOI NA UY

I. CUQC Din

Ong sinh ngay 5/8/1802 tai dao Finnoy, Na Uy.

Ngay tu khi 16 tudi, Aben da co kha nang tu

nghien CUll cac tac pham eua nhiing b~c thay vE

toan hQC nhu Niuton, Ole, Lagranggic,

Ong m6 coi cha khi moi 18 tu6i va da phai di day

h9C de co tien nuoi song gia dlnh trong canh tung

ban.

Khi 19 tu6i, ong da nghien CUll cac cong trinh

cua Gaoxo VE so hoc va sau do di sau vao phuong

trinh dai so b~c 5.

Nam 23 tudi, ong sang Dire va Phap tiep tuc nghien CUll va da lap gia dlnh. C6

rat nhieu cong trlnh toan hoc cua ong h6i d6 chua dtroc str quan tarn dung mire ciia

cac dai gia nhu Logiangdro, Cosi,

Ong mat ngay 6/4/1829 khi moi c6 27 tuoi. Sau khi ong mat, ngiroi ta moi

thong bao la ong duoc nhan chirc giao sir toan d Dai hQC Beclinva nam 19300ng

dtroc tang Giai toan hQC 16'n cua Vien Han lam Khoa hoc Phap.

II.su NGHI~P

Ong da co nhieu cong hien quan trong d6i voi sirphat trien cua toan hoc:

- Dil cluing minh rang phuong trinh dai so t6ng quat bac n 2: 5 khong tM giai

diroc bang can tlnrc.

5

- Dil sang l~p ra if thuyet cac ham s6 elliptic.

- Dil co nhieu dong gop ve if thuyet chuoi.

- Dil nghien ciru tich phan cua cac ham s6 dai s6 khong co nguyen ham la ham

so cap va ddn d~l1 cac ham sieu viet moi, mQt cong trinh rna sau nay Hecmit'"

danh gia la mot cong trlnh 160 ve giai tich toan hoc dii neu de tai cho cac the' 'h¢

den 500 nam sau.

AilE (CLEMENT ADER)

(1841 -1925)

CHADE ellA NGANH HANGKHc>NG

I. cuoc Din

Ong sinh tai Muret, vung tlnrong hru sang Garon

mroc Phap. T6t nghiep ki su cftu duong, la nghe co

dia V! hie bay gio, nhung ong khong ham thich nghe

nay rna rna mong khong chi bang long vci tau thuy

boi dum mroc, xe co chay tren .bo rna con phai co

may bay bay tren khong,

D~ thirnghiem che' tao ra may bay, can phai co

nhieu tien. Do do, sifu tay nghe vimg Yang, ong dil

che tao nhieu loai dung cu dien "hai ra tien" thoi tiy

nhu: may ghi Am, may dien thoai, may tang am cho

cac rap hat. Nho tM ong giau co rtit nhanh.

II.su NGHI~P

Khi co mot gia san d6 sQroi, ong moi Mt dau di sau vao sg nghiep rna ong ua

thich. Ong dil dung het tam trf, thoi gio va tien bac vao hang tram thi nghiem cue

kl ton kern de cuoi cung che' tao duoc mot mo hinh may bay dAu tien co the c~t

canh roo khoi mat rlAt va bay tren khong,

(I) Hecmit (Charles Hermite, 1822-1901): nguoi dau tien de cap d€n phep giai phuong trlnh dai s6

bac 5 va c6 nhieu cong trlnh ve khong gian vecto,

6

The r6i ngay 14/10/1897 viec gl den se den. Tai cao nguyen Salory gan

Vecxay, mot sl,I kien danh dau su ra dOi cua nganh hang khong dii xay ra: Chiec

may bay dau tien chay bang dong co hoi mroc do ong che' tao da: cat canh va bay

duoc 300m.

V6'i phat minh cue kl quan trong nay, ong da bien diroc uoc mo suot dai cua

minh thanh s(r that va duQ'c itch Slr nganh hang khong ghi cong trang cua ong nhu

nguai da: khai sinh ra nganh hang khong the gioi. Ong mat tai Tuludo nam 1925

trong su ton vinh va tri An cua nuoc Phap va nhan loai VI dii co cong phat minh ra

mot phuong tien giao thongkl dieu va sau do rat phat trien.

AMPE (ANDRE MARIE AMPERE)

(1775 . 1836)

NHA V~l Li, NHA loAN HOC vi t>~1 NGUOI PHAp

I. CUOCDOI

Ampe sinh ngay 20/01/1775 trong mot gia dinh

buon to lua kha gia (j thanh pho Lyon mroc Phap. Cha

Ampe muon con trai minh sau nay se ke nghiep

quan 11 tai san cua gia dinh, nhirng Ampe khong

quan tam toi viec buon ban va cling khong co ydinh

noi nghiep chao Ngay tit nho, Ampe rat say me hoc

toano Cau thuong tl,I hoc nhieu hon .la di den tnrong.

M~ cua Ampe mua cho cau rat nhieu do choi thii vi

nhung suet ngay cau be chi mai me Him toan voi

nhtrng vien soi,

Ampe rat ham doc sach. Nam len 4 tuoi, cau dii tl,I

hoc d~ dQC va viet duoc tieng Phap mot each thong thao. Len 8 tudi, cau bllt dau

doc nhtmg trang sach dau tien cua bQ "Bach khoa toan thu" cung tat ciiso sach

co trong nha. Dieu d~c biet la doc den dau, cau nho ki den do, khong quen hoac bo

sot mot chi tiet nao du la nho nhat.

7

Ampe ciing dii tv hQC thanh cong tieng Latinh de c6 the doc duoc sach cua

nhieu nha toan hoccac mroc nOi tieng hie do. Cau con trang bi cho minh m~t v6n

kien thrrc ve tv nhien rtlt phong phu va da dang,

Nam 1793, cha cua Ampe d9t ngot qua doi.. Gia dinh Ampe sa stit nghiem

trong. Tuy s6ng thieu th6n va kho khan nhung "cau be 18 tuoi" van kien tri nghien

CUu toan hoc. Nhirng cong trinh dau tien cua Ampe thuoc Iinh vue toan xac suat

dUgc cong b6 vao nam 1802. Tai nang cua Ampe Mt dau dugc gioi khoa hQC chu y.

Nam 1799, Ampe lap gia dinh. Vq ong la co Julie Caron. Gia dinh Ampe lam

vao hoan canh tung thieu, Ong phai di day hQC nr 6 ben ngoai,

Vuqt qua nhieu kh6 khan va thir thach trong cuoc song, cuoi cung Ampe tr6

thanh mot nha toan hoc nOi tieng, Cac cong trlnh cua ong sau nay deu duoc ii'ng

dung rong riii trong thuc te, phuc vu cho dm s6ng con nguoi.

Ampe qua dm vao ngay 10 thang 7 nam 1836 tai Macxay, huong tho 61 tuOi..

II. SV NGHI~P

Nam 1801, Ampe day v~t Ii tai tnrong trung hQC IOn6 Buocgo. Ba nam sau, ong

duqc moi day hoc tai Tnrong Dai hQC Bach khoa va den nam 1814, ong ehinh thuc

tr6 thanh vien si cua Vi¢n Han lam Khoa hoc, La mot nha toan hQC, nhung Ampe

la mot trong nhUng nguoi dii xay dung va dong g6p nhieu cho nganh khoa hQC ve

cac hien nrong dien tir rna ong goi ten la: "Di~n d(mg I\lc hQC". Ten goi nay sau

do duoc chfnh thirc cong nhan,

Nam 1820, nha v~t Ii nguoi Dan Mach Oxtet (Hans Christian Oersted) dii kham

pha ra rang: dong dien trong day dan c6 the lam chuyen dong mot cai kim la ban 6

gan, CUng thoi gian d6, Ampe tim ra duqc mot dinh luat toan hQC lien quan tOi

cuong d~ dong dien va' d~ manh cua ttr tnrong rna no tao ra. Ngay nay, dinh luat

nay thuang duqc goi la dinh luat Ampe.

DAy ding la m~t phat minh quan trong nhat ve dien tir, Ap dung dinh luat nay,

Ampe dii cM ~o ra nhieu dl;lng Cl;l do cuang d~ dong di¢n va di¢n ap. T~n cua Ong

dUgc dung de d~t ten cho dan vi cuang d~ dong di¢n.

'Nam 1823, Ampe hqp mc vOi nha khoa hqe Arago sang cM ra nam chAm di¢n.

DAy cUng chinh la nguon g6c eua nhieu pMt minh sau nay: nam chAm di¢n, di¢n

tin, may pMt di¢n, d~ng COdi¢n.

Ampe co nhi6u cong lao d6i vOi di¢n hqc nhu Niutan d6i vOi co hqe. cae nha

hac hQC cung thm khAm ph\lC tai nang cua Ampe va triu men gqi Ong la "Niutun

cua di~n hl,Jc".

8

Ngoai khoa hQC, Arnpe con nghien CUll triet hoc. NguOi ta biet d€n ong khong

chi nhu mot nha toan hoc ndi tieng rna con la mt)t nha hien trier, Vao nhiing nam

cu6i dOi, tuy dii gia y€u, nhung Ampe van gang strc hom thanh mot cong trinh

khoa hQC d6 st). D6la lac pham: "Luan ve triet hQC eua khoa hQC".Cu6n sach con

dang SOf,Ul db thi Ampe dt)t ngotqua dOi, de lai du am tiec nu6i cho toan nhan loai.

Nhtmg thanh cong nrc ro trong nghien CUll khoa hoc dii dua ten tudi Arnpe

len vi trf nhung nha toan hoc bang diiu cua the gioi, tnroc day cling nhu hien

nay va miii mai v~ sau.

ANHXTANH (ALBERT EINSTEIN)

(1879 • 1955)

NHAV~T Li Mi, GOe £>Oe, eHA £>E ellA V~T Li

HI~N £>~I v); THUYET TUONG £>61

I. cuoc DOl

Ong sinh nam 1879 trong ~t)t can phong nho cua

mot hieu tap hoa athanh pM Ulm nuoc Dire, mar nam

1955 b Princeton mroc Mi. Khi con hoc tieu hoc va trung

hQC aMunich, ong khong M to ra xuat sac. Trai lai, ong

nlnit nhat, cham chap, dien dat eire kl kho khan. Ong t6i

da tm mire thay giao phai buc boi, con cha my ong thl tMt

vong SC'! rAngong khong co diroc trf niio blnh thuong,

Nhung tit nam 1896, sau khi vao hQC HQC vien Bach

khoa Zurich, ong to ra kha quan hon, d~c biet ong ham

thlch dQC cac phat minh va bai vi€t cua cac nha bac hQC l6i

lac thOi a:y nhu: Hemhon, Macxoen... bAng nguyen ban.

Sau khi t6t nghiep dai hQC, ong kiem viec lam aThuy. Si trong mot co quan cap

bang sang che. Nho r6i riii, eng co d~eu kien d~u d~n doc cac tap chi khoa hoc va

suy nghi ve cac van de Ian do v(it li hien d~i d~t ra.

M*c dil tir nam 1905, ong dii cong b6 tren tap chi khoa hQC Duc "Annalen der

Physik" 5 cong trlnh Ian nhung deu khong duC'!c khoa hoc duong thoi chap nhan.

9

VI the, nam 1905 khi giang day tai Dai hQC T6ng hop Zurich, ong phai rilt kh6

khan moi duoc phong hoc vi giao suo

Saud6 ong diroc moi day tai Dai hoc Tong hop Praha tit nam 1911 den 1912.

Tiep d6, ong tro lai Beclin nhan chirc giao sir avien Vinhem (Kaiser Wilhelm).

Den khi Hitle len cam quyen, mac du ong van duoc nhieu ruroc moi thinh giang,

ong van quyet dinh rai mroc Duc nam 1933. Liic dau, ong ti nan aPari, rai aBi,

tnroc khi nhan chtrc giao sir chinh thirc a "HQC vien nghien CUll cao cap" a

Princeton rnroc Mi. o day c6 dieu kien hon, ong miet mai xay dung mQt hoc

thuyet thong nhat M mong duoc khoa hQC chap nhan, nhirng chua bao gio ong

thanh cong thirc su. Ong diroc trao giai thuong Noben v~ vat Ii tit nam 1921 nhung

lai v~ cong lao trong nghien CUll hieu img quang dien, cha khong phai v6 thuyet

nrong doi con dang tranh cai do ong d6 xirong.

II. SVNGHI~P

SI;! nghiep cua ong bAt dau tit khi eng cho xuat ban 5 bai bao, cong b6 5 cong

trinh Ian v~ mat v~t li li thuyet cua ong,

1. Cong trlnh dau tien la luan van khoa hoc cua ong aDai hQC Tong hop Zurich.

2. Cong trlnh thu hai la phat trien If thuyet vat li hrong nr tren co sa cac ynrong

cua nha v1;lt li Mac Plang v6 su t6n tai ciia nang luong hrong tu adang hat. Ong nr

danh gia cong trinh nay "rat each mang" vao thai diem khoa hoc hie bay gio,

3. Cong trlnh tha ba la xay dung li thuyet v~ chuyen dong Brao bang cac phep

tfnh v6 xac xuat.

4. Cong trinh tlnr nr ve thuyet nrong doi hypo mot trong cac kham pha vi dai

nhat cua vat Ii hien dai adau the ki tnroc. Bang each xet lai cac khai niem khong

gian va thai gian trong v~t Ii hoc, ong dii chtrng minh rang: co th~ giai quyet su

khong tUo'Ilg thich v~ b~ ngoai gifra di¢n dQng Il;!c hQc clla Macxoen va thuyet

tUo'Ilg doi do Galile d6 xuang.

5. Cang trinh tha nam la h~ qua clla Ii thuyet tren nhung ong xac dinh duqc

cong thUc n6i tieng:

E =mc2

, tac xac dinh duqc Sl! tUo'Ilg dUo'Ilg giiia khoi Iuqng va nang Iuqng.

Tuy cac cang trinh tren khang phai la ai cling hieu duqc ca. nhung ong van

duqc cac nha v~t Ii n6i tieng dUo'Ilg thai n8 tn;>og, d~c bi~t la cac ten tu6i thm do

nhu: Plang, Loren. Minkopxki...

10

Ong con ndi tieng v~ nhting quan niem va hanh vi rat di?cdao va day tinh OOAn

van. Ong khinh re nhting cai rna ngiroi doi thuong mo iroc nhu : danh vong, cua

cai, quyen hrc. Ong thirong chia se vdi vq ding ong chi thich tim h~OO plnic trong

su lam viec, choi VI cam va tha thuyen. Tinh ong cue kl thoai mai va gian di, Di

dau ong ding chi ban quan ao cu, nhau nat va it khi doi mu, Ong thich tr~t tu

trong nr duy nhimg tI,I' do trong doi s6ng. Ong thirong hanh dong chi thea hai quy

tAc : quy tAc thir nhatla khong co quy tAc nao ca; quy tAc thir hai la s6ng tI,I' do thea

y minh, co Ie do cac th6i quen d6 rna ong da kham pha ra cac nr tuong di?c dao,

hoan toan chua c6 ai phat hien ra tnroc d6.

ARIXTOT (ARISTOTE)

(3811- 322 TeN)

NHA TU TUONG, NHA KHOA HQC LON NHAICUA MQI THOI £)~I

I. CU()C Din

Arixtot sinh ra CJ Xtagi xu Traxto van nam

384 TCN.

Cha ong - Nicomac la ngu Ycua vua Amintat xu

Maxedoan CJ phia Mc Hy Lap. Nicomac thuoc dong

ho c6 nghe lam thu6c gia truyen rna ong t6 c6 th~

chinh la Hypocrat, Arixtot IOn len duoi thai vua

Amintat va la ban cua hoang til Philip.

Ngay tir hie con nho tu6i, Arixtot da duoc chirng

kien cac hoat dong cua ngiroi cha chua tri cho cac

benh nhan trong vung tu cac 10m thu6c lay tir thao

moe. Nho the rna chang trai som quan tam den thien

nhien,.sinh hoc va mon giai phau khao CUll cau tao ben trong cua C(1 th~ sinh vat,

Trong qua trinh tim hieu hoc hoi d6, ong som to ra c6 biet tai quan sat, kham

pha, mot nang luc rat can thiet cho cong viec sau nay cua ong.

Nhung chAng may, b6 me ong mat som. Ong khong du dieu kien d~ theo dudi

nghe y OOu truyen tMng cua gia dinh, rna phai theo hirong khac. Chua day 17 tuoi,

11

ong dii phai xa gia dlnh Mn Aten tM do cua Hy Lap M vao hQC atnrong cua

Platen, nha trier hoc ndi tieng thai d6.

Truong cua Platen goi la Academi, dii co truyen thong 20 nam tnroc khi Arixtot

den hoc, 0 day, hoc sinh vira dircc trau doi kien tlurc vita duoc tl! do suy nghi. Ten

tnrong, Academi co nghia la Vien Han Him hay HQc vien, noi nghien coo nang v~

ur duy, If luan han la cac van d~ thuc te'. 0 day nguoi ta it t6 chirc len lap, khong

coi trong cac mon thuc hanh nhu: li, hoa, ki thuat - cling chang may quan tarn toi

quan sat, thi nghiem, thuc nghiem, Platon khuyen khich hoc sinh cua mlnh doan

tuyet voi thirc tai hang ngay, thoat li khoi nhtmg dieu tai nghe mat thay d~ tri oc

duoc nr do bay bong tim toi tri thitc moi voi long sung tin rat cao.

Sau khi hoc xong aAcademi, Arixtot duoc giu lai lam thay giao va aAcaderni

tci 20 nam, Miii den khi Platen mat, nguoi chau Ia Xpoxip len thay, chu tnrong

theo thuyet cua Pitago, tuyet doi hoa toan hoc, cho rang con so co th~ giai thich

diroc moi cai cua ca the gioi. Khong chap nhan duoc If thuyet do, Arixtot quyet

dinh roi Academi tien hanh nhtrng chuyen vien du d~ tim toi khao cuu.

Vao khoang .nam 343 TCN, ong diroc voi lam vuong su cho Hoang tiI va sau

nay Hoang tiI dii tra thanh Alexandra dai de'. Alexandra cham chi hoc hanh nhimg

khong thich cac mon triet hQC do Arixtot day rna thich vo bi, chien thuat va chinh

phuc the' giro han. Alexandra dii chinh phuc diroc qua mra the' gioi dtroc nguoi Hy

Lap bie'tde'nMy gio.

Nam 334 TCN, Alexandra dai de bang ha, Arixtot mat mot ngirei hoc tro dong

thei con la O1(>t ngum ban 1&1. Dan chung o Aten blit dau n6i d~y chong chinh

quyen Maxedoan va Arixtot (que 6 Maxedoan) cling 13. mot trong cac muc tieu cua

S1,l ch6ngd6i ay, De tranh nguy hiem, ong rei ve Canxit, mot hon dao kin dao tren

bien ~gi~. Nam sau (322 TCN) Arixtot, m(>t trong nhUng nba tu tuOng 1&1 nhat

cua O1Qi thai dl;\i, lam ~nh va qua dai.

II. SVNGHI:¢P

Trong thai gian atfUOng Academi, Arixtot vie'trat nhi~u cong trlnh duoi d<,lng

doi tho<,li, nhung rat tie'cchi con giu dUqc rat it den ngay nay.

ArixtOt tl! hoi t'1-i sao cac v~t th~ li;li ~huy~n d(>ng. T'1-isao tinh tll l'1-i xuat hi¢n

tren bau trai khi man dem buong xuong? Trong tac pMm "B1iu trm", ong cho

rang mQi v~t d~u do 4 ye'u to !'!-o thanh, do la : dat, khong khi, nuoc, liIa va cho

rang m6i thu deu e6 cach chuyen d(>ng rieng thea mQt hU&1g nao d6. Ong cho

12

rang tinh tti va cac thien tM hlnh nhu chuyen dong theo each xoay vong khac voi

chuyen dong cua bon yeu t6 tren.

Cuoc dOi Arixtot co nhieu Mn di chuyen cM ava cac cuoc du khao xa gan.

Chinh trong cac chuyen dli ngoai do dli giup ong co cac quan sat va nghien cuu v€-

thien nhien dac biet ve ca va so, 6c. Ong m6 xe chung demo ta va siip xep chiing

thanh tirng tM loai. Trang khi cac dong nghiep cua ong chi nghien cuu d6i nrong

thea kieu "choc gay xu6ng mroc" thi cac md xe thuc nghiem, quan sat cua ong dli

rna dau cho met plnrong phap khoa hoc moi, khac vei drtong thoi, con duy tri cho

den ngay nay.

Ket qua cua cac tim toi, nghien ciiu ~y cua ong la su ra dOi cua cac tac pham

n6i tieng nhu:

- Nhi1ng bo phan cua dong vat.

- Lich sirdQqg vat,

- Ve sl! sinh san cua dong vat.

- Luan Hhoc (gom 6 quyen), v~t Hhoc (gom 8 quyen), van vat hoc.

- Tam H hoc g6m: aim giac va cac vat cam thu duoc, trf nho va sl! h6i nreng,

ngu va thirc, giac rna.

- D<;lO duc hoc, chinh tri hoc, tu tir hoc, thi phap...

Ong dli mo ta duoc khoang 500 loai dong vat vao hie ay va siip xep cluing thanh

2 nhom. MQt nhom gom nhimg -dong vat rnau do nhir: chim, ca, riin, dong vat co

vu... rna ngay nay goi la dong vat co xirong s6ng. Nhom kia la nhi1ng dong v~t

khong co rnau nhu sua, giun va c6ft trung, sao bien... rna ngay nay goi la dong vat

khong xirong song. Thuc ra nhom nay ngiroi ta biet cling co mau nhung he tuan

hoan cua chung hoi khac vci he tuan hoancua dong vat co xirong song.

athoi bay gio, nhfrng kham pha cua Arixtot ve tM giO'i s6ng la cl!e ki xuat siic,

di tm6'c nhan lO<;li nhieu the ki. ChAng h~, ong dli mO ta 6ng nhO n6i tai trong vO'i

sau hQng angum. Sau nay mlii nam 1550, nha hac hQc Baetoleme (ngum Y) a

TaehiO mai pMt hi~n l<;li va d~t ten Iii voi atasa.

D~e bi¢t, cae nghien cUu ve ea cua Ong.ciing nhu nhi1ng mO ta cua Ong ve phOi

sinh hQC dli duQ'c ti€n hanh chinh xac va ti mi den muc eho mlii to'i the ki XVII, tuc

2000 nam sau, m6i phai sua d6i ml>t chUt it rna thOi.

"Ljch Slr d(tng v~tn coi nhu tac phAm viet sOm nMt ve loiii v~t. Trang do Ong

co nhieu kham pM chinh xiic den tuy~i voi nhu:

- Kh!ng dinh ca heo khong phai la ca vi chUng bi€t hit tha khOng khi nhu ngum.

13

- Trong khi nguoi duong thai cho linh cau la loai luoog tinh thl ong clnmg minh

HOO cau cling c6 con due va con cai OOu cac 10m c6 vti khac,

- Ong phat hien ra trong t6 ong mat chi c6 ong chua biet de. Cac mo ta ve dm

s6ng ben trong t6 ong cua ong mai d€n the'ki XIII van khong biet them gi hon.

Tuy nhien, tac pham "tien phong" tren cling khong tach khoi cac han che Hit

nhien OOu:

- Ong cho rang mot s6 dong vat sinh ra tu bun va mroc,

- Gioi tinh cua de duoc quyet dinh hOi. chieu gi6 th6i hie de cai thu thai.

- Trf khon con ngum la CJ tim chii khong phai CJ 6c.

N6i t6m lai, su6t cuoc dm, Arixtot da thirc hien nhieu de tai khoa hQC, tir tinh

chat v~t ll cua s\T chuyen dong d€n am thanh do chau chau CQ chan vaocanh phatra.

Arixtot da t~p hop, tich luy diroc met he thong kien thm: d6 SQ de giai thich duoc moi

hien nrong va SI,l kien dtrong thoi. Kho tang kien thnc ay bao quat rong rai va vtmg

chac d€n muc n6 t6n tai qua hang chuc the' ki, giup cho nhieu th€ he cac OOa hac hQC

tren th€ gioi v~n dung va tiep tuc b6 sung, trong s6 ay co Galile, Niuton, Dacuyn...

Theo Dacuyn, tac gia thuyet tien hoa thi "cac nha bac hoc so vm Arixtot, chi la

cac clni hoc tro nho".

ACSIMET (ARCHIMEDE)

(287 • 212 TCN) .. • J ')

NHABAC HQC DANH T1ENG CUACO HY ~p

I. CUOCD<l!

Acsimet sinh ra CJ Xyracuydo thuoc Xixin, khi fly

nam dum sl,l thong tri cua ngiroi Hy Lap. Cha cua ong,

Phidiat la mot OOA thien van, kiem nghien coo dia li va

thi nghiem cong nghe che' tao nhimg loai may moi.

Trong d6 phat kien nOi tieng la che tao ra chan vit cho

may bornmroc,

Acsimet da timg tu nghiep tai Alechxandri (Ai Cap)

la mot trung lam van hoa Ian hie bay gio; Acsimet da

14

den hoc ?:J den Mudeon, mot vien bao tang, dong thoi la vien han lam quy tu hau

Mt cac b(l oc uyenbac nhat luc do. Tai day, ong diroc hoc vOi cac thay Conongdo

Xamot, dclit va ket than voi nhieu nha toan h9C nhu Eratoxten. BAng tri thong

minh, oc sang tao va long ham hieu biet, chi it lau sau Acsimet dii cho ra dai hang

loat nhUng phat minh 100, nho, Lich sir ghi ten ong nhu mot nha toan hoc vi dai

nhatcuaHy 4P c6 dai.

II.SVNGH~P

Co tM khang dinh Acsimet la mot nha bac h9C 100 cua nhan loai, su nghiep

khoa h9Ccua ong v6 cung do S9. Theo 1m kecua Plutac, nha van kiern nha sir h9C

c6 Hy Lap, Acsimet rAt say me toan hoc. Cac cong trlnh toan hoc cua ong bao

trum khap moi Iinh vue nhu: hinh h9C, s6 hoc, dai s6. Ong la ngum dau tien tim ra

cong thirc tinh dien tich va tM tich hinh lang tru, hinh cau. Acsimet cting la ngiroi

sang che' ra don b~y. Ong nhan thay rang, neu sir dung don b~y thi nguoi ta co tM

nang mot v~t co trong hrong Ian bang mot lire nho hon nhieu. Cl1ng tit phat hien

nay, Acsimet dii th6t len mot cau noi n6i tieng :"Hdy cho toi mo: diim tua, toi co

thibJy tung cd Trai Ddt nay len".

Acsimet con la mot ki sir tai ba. Chinh ong dii xay dung dai thien van hay con

goi la "Vom cau vii tru''. Nho the ngiroi ta co the quan sat diroc su chuyen dong

cua M*t Troi, Mat Trang va cac hanh tinh.

TUC1ng truyen khi dai quan La Mii do danh nrong Macxenluyxo chi huy tien

danh que huong cua Acsimet, ong dii dung tri thong minh cua minh de danh lui

quan giac, Acsimet dii su dung girong d~t anhihig vi tri dii dinh tnroc. Duoi anh

nang choi chang cua mila ha, tia sang di den girong nay lap trrc phan xa sang

girong khac va co kha nang thieu d6t nhUng chien thuyen cua giac. Quan La Mii

nhanh chong bi daub bai,

Nhac den sl! nghiep cua Acsimet khong the khong nhk tm pMt minh duqc

nhi~u ngum dm sau hiet den nMt cua ong. Do la nhUng nguyen t~c thuy tInh hQc

(Hydrostatique) rna ngay nay con g9i la dinh lu~t Acsimet.

Dinh lu~t do gay An tuc;mg nM m(lt giai thoi:li v6 chinh Acsimet:

MQt Ian vua Hcr6n sai mQt ngum thq kim hoan lam cho minh mQt ehie<: VUC1ng

mi~n bAng vang. Vi nghi nga nguai thq co pha bi:lc vao trong vtrC1ng mi¢n, nha vua

nha Acsimet xem eo eaeh gi biet du<;1C s\C gian l~ noi tren rna van gift nguyen chiec

VUC1ng mi¢n kia. Acsimet 10 lang, ngay dem suy nghI tim each gi3.i hai toan hoc bUa

nay. Luc an, lue di, th*m chi ca hie tAm 6ng ciing nghTden no. MQt Mm, Acsimet

van nha tiim rna trong dau van hi am anh hOi chiec VUC1ng mi¢n. Khi th3. minh vao

15

trong mroc, ong chct thay rang neu CCI tht cang ngap trong nuo<: thl muc mroc se

cang dang cao. M¢t ynghi moi me loe sang trong dliu ong. Quen ca mac qulin ao,

ong phan khbi. nhay ra khoi bOn tam, chay thing ra ngoai ph6 va mimg ra reo len:

"Eureka! Eureka! (Oreka !)" (00 nghia la "T6i tim ra r6i ! T6i tim ra r6i !"). Sau d6,

Acsimet da tha chiec wang mien vao nuac va danh dau d¢ cao muc nuoc dang len.

Tiep theo, ong lay mot kh6i luong vang nguyen chat nang bang chiec wang mien,

d~t vao cung bOnnuoc va ki~m tra xem muc mroc sau nay co bang muc mroc luc dllu

hay khong. Acsimet da tim ra mQtleri. giai thuc sg khoa hQC giup nha vua.

Acsimet dii phat minh ra mot dinh luat moi, D6 lit dinh luat ve sue day cua mot

chat long len mot v~t nhung vao chat d6. ve sau dinh luat nay dUQ'C U'ng dung rong

rai trong cuoc s6ng cua con ngirei.

Khong may den nam 212 TCN, trong hie say me suy nghi ve met bai toan hQC,

Acsimet da chet dum luai guam cua quan La Ma.

Macxenluyxo, nrong La Mii hie bay gio cam kich tnroc tai nang cua Acsimet da

xay dung mot ngoi mo tren d6 cho ve rat nhieu hlnh tron va hlnh lang tru dt ghi

nho cong lao cua ong.

AVOGADRO (Al\IEDEO DE AVOGADRO)

(-1776 • 1856)

NHA HOA HQC VA V~T Li N61 T1ENG NGUOIITALIA

I. CUc)C DOl

Ong sinh nam 1776 va mat nam 1856 b Turin

mroc Y. Cha ong cho ong theo hoc luat b Turin.

Sau khi t6t nghiep, ong duQ'C lam mot chan thu ki

b co quan hanh chinh dia phirong. Do tg hQC, ong

tich luy diroc nhieu tri tlnrc khoa hQC va trb thanh

n6i tieng b que huong ong. Vi the', ong duoc b6

nhiem lam giao su v~t If b Truong hoc Hoang gia

Vecxay nam 1809. Toi nam 1820, ong diroc phong

giao su vat If b Truong D~ hQC T6ng hop Turin.

Su nghiep khoa hQC cua ong khbi. nguon tir day.

16

II.su NGHI~P

Hai nam sau khi dinh luat Gay Luytxac ve qua trinh dfing ap cua chat khi ra

dm, ong eho xuat ban mot cong trlnh cua minh de phan tfch va ll giai dinh luat nay

bang thuyet dong hQC ehtlt khf tren eel so cac thf nghiem kiem tra dAy du va hom

ehinh cua ong.

D€n nam 1811, ong neu ra mot ghl thuyet n6i tieng, theo do, cac tM tich bang

nhau cua cac chat khi khac nhau ading mot nhiet dq, deu co s6 phan tit nhu nhau.

Til do, ong suy ra kh6i hrong phan tit cua cac ehtlt khi, Dinh luat thiet l~p m6i

quan h¢ ti l¢ giua ti trong chtlt khi va kh6i luong phan tit cua cluing diroc mang ten

ong, tue dinh lu~t Avogadro, mot trong cac dinh luat eel so cua hoa hoc.

Con s6 Avogadro la s6 phan tit chua trong mot phan tit gam. Sau do la s6

nguyen tit trong mot nguyen tit gam, duec ki hieu III N.

Mac du cue kl dan gian, nhung gia thuyet cua Avogadro it duoc nguoi duong

thai tin nrong. Nhieu nha hoa hoc con hac bo s1,l' ton tai cua nguyen tit, nhieu nguoi

khac con Ian I"n giiia nguyen tit va phan tit. Ong dii di tnroc thoi dai ciia ong nhu

mot nha tien trio

17