Trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ XUÂN

TRỢ GIÚP PHÁP LÝ

ĐỐI VỚI CÁC NHÓM XÃ HỘI DỄ BỊ TỔN THƢƠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2014

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ XUÂN

TRỢ GIÚP PHÁP LÝ

ĐỐI VỚI CÁC NHÓM XÃ HỘI DỄ BỊ TỔN THƢƠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

CHUYÊN NGÀNH: LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH

MÃ SỐ CN: 60380102

Người hướng dẫn khoa học: TS. Võ Trí Hảo

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2014

LỜI CAM ĐOAN

Đề tài “Trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương ” là

công trình do chính tác giả tìm hiểu, nghiên cứu và thực hiện dưới sự hướng dẫn

khoa học của TS. Võ Trí Hảo. Tác giả chịu trách nhiệm hoàn toàn về tính trung thực

của luận văn.

Nếu có sai trái, tác giả xin chịu trách nhiệm trước Hội đồng chấm điểm luận

văn và Nhà trường theo Quy chế Đào tạo Sau Đại học của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

TP. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 6 năm 2014

Tác giả

Nguyễn Thị Xuân

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

CBCC: Cán bộ, công chức

CLB: Câu lạc bộ.

PBGDPL: Phổ biến, giáo dục pháp luật

TPHCM: thành phố Hồ Chí Minh

TGPL: Trợ giúp pháp lý

UBND: Ủy ban nhân dân

XHCN: xã hội chủ nghĩa

DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU

1. Phụ lục 1. Kết quả khảo sát nhu cầu trợ giúp pháp lý.

2. Phụ lục 2. Kinh phí thực hiện công tác trợ giúp pháp lý (Từ 1997-2013).

3. Phụ lục 3. Thống kê trợ giúp pháp lý theo lĩnh vực trợ giúp pháp lý.

4. Phụ lục 4. Thống kê trợ giúp pháp lý theo hình thức trợ giúp pháp lý.

5. Phụ lục 5. Thống kê trợ giúp pháp lý theo đối tượng trợ giúp pháp lý.

6. Phụ lục 6. Thống kê trợ giúp pháp lý theo người thực hiện trợ giúp pháp lý.

7. Phụ lục 7. Thống kê trợ giúp pháp lý theo địa điểm trợ giúp pháp lý.

8. Phụ lục 8. Đơn yêu cầu, phiếu yêu cầu thực hiện trợ giúp pháp lý.

9. Mẫu phiếu khảo sát nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân.

10. Mẫu phiếu khảo sát nhu cầu trợ giúp pháp lý (đối với phụ nữ).

11. Phiếu khảo sát nhu cầu trợ giúp pháp lý đối với người lao động di cư.

12. Các hình ảnh về hoạt động trợ giúp pháp lý.

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ TRỢ GIÚP PHÁP LÝ ĐỐI

VỚI CÁC NHÓM XÃ HỘI DỄ BỊ TỔN THƢƠNG .............................................5

1.1. Lịch sử hình thành, khái niệm, đặc điểm, vai trò trợ giúp pháp lý đối với

các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng............................................................................5

1.1.1. Quá trình hình thành và phát triển hoạt động trợ giúp pháp lý.................5

1.1.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã

hội dễ bị tổn thương .............................................................................................7

1.2. Các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng cần đƣợc trợ giúp pháp lý ....................11

1.2.1. Khái niệm .................................................................................................11

1.2.2. Đặc trưng..................................................................................................11

1.2.3. Phân loại các nhóm xã hội dễ bị tổn thương cần được trợ giúp pháp lý.12

1.3. Hình thức trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thƣơng ......................................................................................................................15

1.3.1. Tư vấn pháp luật.......................................................................................15

1.3.2. Tham gia tố tụng.......................................................................................15

1.3.3. Đại diện ngoài tố tụng..............................................................................15

1.3.4. Các hình thức trợ giúp pháp lý khác:.......................................................15

1.4. Phạm vi, lĩnh vực trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thƣơng ......................................................................................................................17

1.5. Tổ chức và ngƣời thực hiện trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị

tổn thƣơng................................................................................................................18

1.5.1. Tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý:.........................................................18

1.5.2. Người thực hiện trợ giúp pháp lý .............................................................18

1.6. Quy trình thực hiện trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thƣơng ......................................................................................................................21

1.6.1. Tiếp nhận yêu cầu, kiểm tra điều kiện thụ lý............................................21

1.6.2. Thụ lý hoặc từ chối thụ lý vụ việc trợ giúp pháp lý..................................22

1.6.3. Phân công người thực hiện trợ giúp pháp lý ...........................................22

1.6.4. Thực hiện trợ giúp pháp lý .......................................................................23

1.6.5. Lưu hồ sơ trợ giúp pháp lý .......................................................................26

1.6.6. Thẩm định, đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ...............27

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1........................................................................................27

CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG TRỢ GIÚP PHÁP LÝ ĐỐI VỚI CÁC NHÓM

XÃ HỘI DỄ BỊ TỔN THƢƠNG............................................................................29

2.1. Đặc điểm kinh tế - xã hội của tỉnh Bình Dƣơng liên quan đến hoạt động trợ

giúp pháp lý .............................................................................................................29

2.1.1. Công nghiệp hoá kéo theo lao động nhập cư...........................................29

2.1.2. Nhu cầu trợ giúp pháp lý cao...................................................................29

2.2. Thực trạng trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng.....30

2.2.1. Công tác ban hành văn bản hướng dẫn, triển khai trợ giúp pháp lý trên

địa bàn tỉnh Bình Dương....................................................................................30

2.2.2. Tổ chức bộ máy, cơ sở vật chất, kinh phí thực hiện trợ giúp pháp lý đối

với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương ................................................................31

2.2.3. Đối tượng, hình thức trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thương.................................................................................................................34

2.2.4. Quy trình thực hiện trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thương.................................................................................................................38

2.3. Những tồn tại, hạn chế trong hoạt động trợ giúp pháp lý đối với các nhóm

xã hội dễ bị tổn thƣơng ...........................................................................................38

2.3.1. Tổ chức bộ máy, cơ sở vật chất, kinh phí thực hiện trợ giúp pháp lý đối

với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương ................................................................38

2.3.2. Về đối tượng, hình thức trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị

tổn thương...........................................................................................................41

2.3.3. Về quy trình thực hiện trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thương.................................................................................................................41

2.4. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế trong hoạt động trợ giúp pháp lý

đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng .............................................................44

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2........................................................................................52

CHƢƠNG 3. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG TRỢ

GIÚP PHÁP LÝ ĐỐI VỚI CÁC NHÓM XÃ HỘI DỄ BỊ TỔN THƢƠNG .....55

3.1. Tính cấp thiết nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý đối với các

nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng ................................................................................55

3.1.1. Bảo đảm quyền con người........................................................................55

3.1.2. Nhu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân,

do nhân dân và vì nhân dân. ..............................................................................56

3.1.3. Xuất phát từ yêu cầu kịp thời thể chế hóa chủ trương, chính sách của

Đảng và Nhà nước về trợ giúp pháp lý. .............................................................56

3.1.4 Xuất phát từ thực trạng trợ giúp pháp lý chưa tốt đối với các nhóm xã hội

dễ bị tổn thương, còn nhiều bất cập...................................................................57

3.2. Mục tiêu, nguyên tắc hoàn thiện hoạt động trợ giúp pháp lý đối với các

nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng ................................................................................57

3.3. Các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý đối với

các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng..........................................................................58

3.3.1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã

hội dễ bị tổn thương. ..........................................................................................58

3.3.2. Xã hội hóa hoạt động trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn

thương.................................................................................................................68

3.3.3. Tăng cường công tác phổ biến, giáo dục pháp luật về trợ giúp pháp lý .69

3.3.4. Tăng cường sự phối hợp trong hoạt động trợ giúp pháp lý đối với các

nhóm xã hội dễ bị tổn thương.............................................................................69

3.3.5. Đổi mới nội dung, phương pháp tập huấn trợ giúp pháp lý đối với các

nhóm xã hội dễ bị tổn thương.............................................................................70

3.3.6. Tăng cường công tác kiểm tra, đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp

lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương. .....................................................70

3.3.7. Tiếp tục thực hiện cải cách hành chính trong hoạt động trợ giúp pháp lý

đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương. .........................................................70

KẾT LUẬN CHƢƠNG 3........................................................................................71

KẾT LUẬN..............................................................................................................76

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nhóm xã hội dễ bị tổn thương gồm nhóm những người có vị thế về chính trị,

kinh tế hoặc xã hội thấp hơn so với đa số, khiến họ có nguy cơ cao hơn bị bỏ quên

hay bị vi phạm quyền. Bởi vậy, họ cần được chú ý bảo vệ đặc biệt hơn so với những

nhóm người khác. Do đó, quyền của các nhóm xã hội dễ bị tổn thương luôn chiếm

vị trí quan trọng trong luật nhân quyền quốc tế. Nhiều văn kiện quốc tế về nhân

quyền đã được thông qua trong đó có nhiều văn kiện đề cập đến quyền của các

nhóm xã hội dễ bị tổn thương.

Ở Việt Nam, với mục tiêu vì các quyền con người của toàn thể nhân dân,

Đảng và Nhà nước ta luôn khẳng định chính sách nhất quán coi con người là trung

tâm của sự phát triển, lấy sự phát triển của con người là thước đo của sự phát triển

xã hội, trong đó đặc biệt coi trọng bảo đảm sự công bằng xã hội, thông qua việc hỗ

trợ, giúp đỡ những nhóm xã hội dễ bị tổn thương dưới mọi hình thức. Điều này thể

hiện rất rõ qua các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà

nước. Trong đó có chính sách, pháp luật về trợ giúp pháp lý để giúp cho nhóm đối

tượng cần được trợ giúp pháp lý nói chung, các nhóm xã hội dễ bị tổn thương nói

riêng được tiếp cận với các dịch vụ pháp lý như tư vấn pháp luật, đại diện, bào

chữa, hoà giải... giúp họ bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, nâng cao hiểu

biết pháp luật, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật; góp phần vào việc phổ biến,

giáo dục pháp luật, bảo vệ công lý, bảo đảm công bằng xã hội, phòng ngừa, hạn chế

tranh chấp và vi phạm pháp luật nhằm góp phần bảo đảm cho mọi công dân đều

bình đẳng trước pháp luật và thực hiện công bằng xã hội. Đây là một chủ trương,

chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta, thể hiện bản chất nhân đạo của Nhà nước

ta trong việc bảo vệ nhóm xã hội dễ bị tổn thương (nhóm yếu thế) trong xã hội.

Hoạt động trợ giúp pháp lý trong thời gian qua đã giúp các nhóm xã hội dễ bị

tổn thương có điều kiện nghiên cứu, tìm hiểu các quy định của pháp luật, góp phần

nâng cao sự hiểu biết và ý thức chấp hành pháp luật để có xử sự phù hợp với quy

định của pháp luật cũng như bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Mặc

dù công tác trợ giúp pháp lý đã được tăng cường, thậm chí để đáp ứng nhu cầu trợ

2

giúp pháp lý của người dân, có địa phương1

đã “xé rào” trong việc ban hành văn

bản để mở rộng đối tượng trợ giúp pháp lý (hình thức tư vấn pháp luật được mở

rộng đối với mọi đối tượng có nhu cầu - trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại);

nhưng công tác này vẫn chưa đạt được mục đích đề ra, nhiều người thuộc nhóm xã

hội dễ bị tổn thương thực sự rất cần được trợ giúp pháp lý nhưng họ vẫn chưa được

tiếp cận với các dịch vụ pháp lý miễn phí.

Có nhiều nguyên nhân trong đó chủ yếu là do văn bản quy phạm pháp luật về

trợ giúp pháp lý và các văn bản pháp luật có liên quan còn chưa thống nhất, thiếu

đồng bộ, không phù hợp với thực tiễn, nhiều nhóm xã hội dễ bị tổn thương cần

được tiếp cận với các dịch vụ pháp lý miễn phí nhưng chưa được quy định là đối

tượng trợ giúp pháp lý; mô hình trợ giúp pháp lý còn chưa rõ nét; nhận thức của các

cơ quan, tổ chức, cá nhân về công tác trợ giúp pháp lý còn chưa đầy đủ nên chưa có

sự quan tâm nhiều cho công tác này; sự phối hợp của các cơ quan, tổ chức, cá nhân

với các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý còn thiếu chặt chẽ, chưa thường xuyên;

các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý còn chưa

đáp ứng nhu cầu; trình tự, thủ tục trợ giúp pháp lý còn bất cập.

Từ thực trạng trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương còn

những bất cập cần phải có giải pháp để nâng cao hiệu quả công tác này trong thời

gian tới và qua công tác thực tiễn, tác giải chọn đề tài “Trợ giúp pháp lý đối với các

nhóm xã hội dễ bị tổn thương” làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Trợ giúp pháp lý tuy là lĩnh vực còn tương đối mới mẻ ở Việt Nam nhưng đến

nay đề tài đã có một số công trình nghiên cứu nhưng chưa được trọng tâm như các

công trình nghiên cứu sau:

- Luận văn thạc sĩ: Quản lý nhà nước đối với hoạt động trợ giúp pháp lý của

Phan Hòa Hiệp. Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý nhà nước về trợ giúp pháp

lý tại tỉnh Gia Lai, một tỉnh với nhiều đồng bào dân tộc thiểu số, hộ nghèo với nhiều

xã đặc biệt khó khăn. Chưa nghiên cứu về hoạt động TGPL đối với nhóm xã hội dễ

bị tổn thương ở một tỉnh công nghiệp với nhiều người lao động di cư sinh sống.

1 Ví dụ: tỉnh Bình Dương, thành phố Hồ Chí Minh

3

- Sách tham khảo: Điều chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý ở Việt Nam trong

điều kiện đổi mới của Tạ Thị Minh Lý. Sách đã tập trung phân tích thực trạng điều

chỉnh pháp luật về trợ giúp pháp lý trong cả nước. Tuy nhiên, tác giả cũng chưa

nghiên cứu sâu về hoạt động trợ giúp pháp lý đối với nhóm xã hội dễ bị tổn thương,

đặc biệt là người lao động di cư.

- Bài viết: Định hướng phát triển bền vững công tác trợ giúp pháp lý đến năm

2020 của Đỗ Xuân Lân, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số chuyên đề về trợ giúp

pháp lý (3/2012). Bài viết đã phân tích những khó khăn trong công tác trợ giúp pháp

lý đồng thời đã đưa ra một số định hướng để công tác trợ giúp pháp lý phát triển

bền vững đến năm 2020. Tuy nhiên, tác giả cũng chưa đề cập đến hoạt động trợ

giúp pháp lý đối với nhóm xã hội dễ bị tổn thương.

- Bài viết: Hòa giải ở cơ sở với công tác trợ giúp pháp lý của Bảo Nhi, Tạp chí

Dân chủ và pháp luật, số chuyên đề về trợ giúp pháp lý (3/2012). Bài viết đã khẳng

định tầm quan trọng của công tác hòa giải trong hoạt động trợ giúp pháp lý. Tuy

nhiên, tác giả chưa đánh giá sâu về thực trạng hình thức hòa giải trong trợ giúp pháp

lý trong thời gian qua, việc thực hiện các kết quả hòa giải trong hoạt động trợ giúp

pháp lý, hiệu quả của hình thức hòa giải trong hoạt động trợ giúp pháp lý so với hòa

giải ở cơ sở theo Luật hòa giải ở cơ sở.

Nhìn chung các công trình trên đã tập trung nghiên cứu quản lý nhà nước về

trợ giúp pháp lý, về hoạt động trợ giúp pháp lý nhưng chưa có một công trình nào

nghiên cứu chuyên đề về trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương,

đặc biệt là đối với đối tượng là người lao động di cư.

3. Mục đích, đối tƣợng nghiên cứu, giới hạn phạm vi nghiên cứu

- Mục đích nghiên cứu: Thông qua việc nghiên cứu các văn kiện của Đảng,

các văn bản pháp luật về trợ giúp pháp lý cũng như thực tiễn thực hiện công tác trợ

giúp pháp lý, đề tài thực hiện nhằm làm rõ những vấn đề về cơ sở lý luận và pháp lý

về trợ giúp pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương; thực trạng trợ giúp

pháp lý đối với các nhóm xã hội dễ bị tổn thương: những kết quả đạt được, những

tồn tại, hạn chế, nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế. Từ đó đề xuất một số giải

pháp để nâng cao hiệu quả công tác này trong thời gian tới.