Trách nhiệm dân sự trong các vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

LÊ QUANG TRUNG

TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ

TRONG CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ

XÂM PHẠM QUYỀN SỞ HỮU

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Chuyên ngành Luật dân sự và Tố tụng dân sự

Mã số: 60380103

Người hướng dẫn khoa học:

TS. LÊ MINH HÙNG

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2015

LỜI CAM ĐOAN

Người viết xin cam đoan luận văn thạc sĩ Luật học “Trách nhiệm dân sự

trong các vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu” là kết quả nghiên cứu khoa học

nghiêm túc của người viết trong thời gian tham gia khóa học cao học tại trường Đại

học Luật Thành phố Hồ Chí Minh.

Người cam đoan

Lê Quang Trung

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Bộ luật dân sự : BLDS

Bộ luật hình sự : BLHS

Bồi thường thiệt hại : BTTH

Cơ quan điều tra : CQĐT

Tiến hành tố tụng : THTT

Tòa án : TA

Tòa án nhân dân : TAND

Tố tụng dân sự : TTDS

Tố tụng hình sự : TTHS

Trách nhiệm dân sự : TNDS

Trách nhiệm hình sự : TNHS

Viện kiểm sát : VKS

Viện kiểm sát nhân dân : VKSND

Vụ án hình sự : VAHS

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU....................................................................................................1

Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ

TRONG CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ XÂM PHẠM QUYỀN SỞ HỮU....................7

1.1. Khái quát về trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự xâm phạm

quyền sở hữu .................................................................................................7

1.1.1. Khái niệm trách nhiệm dân sự trong các vụ án hình sự xâm phạm quyền

sở hữu ...........................................................................................................7

1.1.2. Đặc điểm của trách nhiệm dân sự trong các vụ án hình sự xâm phạm

quyền sở hữu.................................................................................................10

1.1.3. Mối quan hệ giữa trách nhiệm dân sự và trách nhiệm hình sự trong quá

trình giải quyết các vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu...........................16

1.2. Bảo vệ quyền sở hữu theo qui định của pháp luật dân sự..................19

1.2.1. Tự mình thực hiện hành vi bảo vệ quyền sở hữu ..................................20

1.2.2. Yêu cầu người có hành vi trái pháp luật xâm phạm quyền sở hữu phải

chấm dứt hành vi vi phạm, bồi thường thiệt hại.............................................20

1.2.3. Yêu cầu Toà án, cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác bảo vệ quyền sở

hữu................................................................................................................21

1.2.4. Bảo vệ người thứ ba ngay tình.............................................................22

1.3. Các hình thức của trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự xâm phạm

quyền sở hữu ...............................................................................................23

1.3.1. Trả lại tài sản, hoa lợi, lợi tức.............................................................24

1.3.2. Bồi thường thiệt hại.............................................................................29

1.3.3. Trách nhiệm giao nộp vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm .........47

1.4. Chủ thể của quan hệ trách nhiệm dân sự trong các vụ án hình sự xâm

phạm quyền sở hữu.....................................................................................48

1.4.1. Nhóm chủ thể bị thiệt hại.....................................................................49

1.4.2. Nhóm chủ thể chịu trách nhiệm dân sự................................................53

Kết luận chương 1.......................................................................................57

Chương 2: TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ TRONG CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ XÂM

PHẠM QUYỀN SỞ HỮU - BẤT CẬP CỦA PHÁP LUẬT VÀ KIẾN NGHỊ

HOÀN THIỆN.....................................................................................................59

2.1. Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự..................59

2.1.1. Qui định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng.......................59

2.1.2. Kiến nghị hoàn thiện ...........................................................................65

2.2. Nguyên tắc giảm mức bồi thường........................................................67

2.2.1. Qui định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng.......................67

2.2.2. Kiến nghị hoàn thiện ...........................................................................72

2.3. Việc xác định tư cách “người bị hại” và “nguyên đơn dân sự” trong

vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu .....................................................73

2.3.1. Qui định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng.......................73

2.3.2. Kiến nghị hoàn thiện ...........................................................................81

2.4. Việc tịch thu sung quĩ Nhà nước đối với tài sản do phạm tội hoặc do

mua bán, trao đổi những thứ ấy mà có ......................................................82

2.4.1. Qui định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng.......................82

2.4.2. Kiến nghị hoàn thiện ...........................................................................85

2.5. Việc tịch thu sung quĩ Nhà nước đối với trường hợp tài sản không xác

định được chủ sở hữu..................................................................................86

2.5.1. Qui định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng.......................86

2.5.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật............................................................90

Kết luận chương 2.......................................................................................90

KẾT LUẬN..........................................................................................................92

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài

Quyền sở hữu của chủ sở hữu đối với tài sản của mình là một quyền dân sự

tuyệt đối, được Nhà nước thừa nhận và bảo vệ. Quyền sở hữu được qui định trong

Hiến pháp cũng như các luật. Quyền sở hữu cũng được bảo vệ nhằm chống lại

những hành vi xâm phạm, thể hiện trong việc qui định những chế tài pháp lý trong

Bộ luật dân sự (BLDS), Bộ luật hình sự (BLHS)…

Khi một hành vi xâm phạm quyền sở hữu của người khác tới mức bị coi là

hành vi nguy hiểm cho xã hội, thì người có hành vi nguy hiểm đó có thể bị truy cứu

trách nhiệm hình sự (TNHS). Qua công tác thực tiễn cho thấy, trong mấy năm gần

đây tình hình tội phạm nói chung và tội phạm xâm phạm quyền sở hữu nói riêng có

chiều hướng gia tăng cả về số lượng cũng như phương thức, thủ đoạn phạm tội. Vấn

đề này đã đặt ra một yêu cầu cấp bách đối với những nhà lập pháp là làm sao có sự

điều chỉnh, sửa đổi các qui định của pháp luật kịp thời để pháp luật phù hợp với sự

phát triển của xã hội, phát huy tối đa vai trò là công cụ hữu hiệu để Nhà nước quản

lý và bảo vệ các quan hệ xã hội.

BLHS là văn bản qui phạm pháp luật có tính pháp lý cao nhất trong lĩnh vực

hình sự qui định cụ thể từng hành vi bị xem là tội phạm và hình phạt đối với từng

hành vi cụ thể. Một hành vi phạm tội xảy ra, ngoài việc xâm hại trực tiếp đến một

đối tượng cụ thể nó còn xâm hại đến những lợi ích chung của xã hội, những quan hệ

xã hội được pháp luật thừa nhận và bảo vệ. Ngoài việc tuyên bố một người phạm tội

có tội, áp dụng hình phạt đối với người đó, trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ

quan tiến hành tố tụng (THTT) còn xem xét đến trách nhiệm dân sự (TNDS) của

người phạm tội, buộc người phạm tội phải hoàn trả, bồi thường thiệt hại (BTTH),

khắc phục những hậu quả do tội phạm gây ra đối với người khác.

Để bảo vệ quyền sở hữu, trước khi ban hành luật, Nhà nước đã ban hành

Pháp lệnh trừng trị các tội xâm phạm tài sản của công dân. Với sự phát triển của nền

kinh tế, các qui định của pháp luật hình sự đã bộc lộ một số bất cập, đòi hỏi phải có

sự sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với những thay đổi to lớn của thời kỳ đổi mới đất

nước, do vậy, lần lượt BLHS năm 1985, các luật sửa đổi, bổ sung một số điều của

BLHS năm 1985, BLHS năm 1999 và mới đây nhất là BLHS năm 1999 sửa đổi bổ

sung năm 2009 ra đời. Sự ra đời của BLHS này đã cơ bản đáp ứng được các đòi hỏi

cấp thiết của xã hội và đã đi vào cuộc sống, phát huy được vai trò to lớn trong đấu

tranh phòng, chống tội phạm, góp phần đáng kể vào việc giữ vững an ninh chính trị,

2

trật tự, an toàn xã hội, góp phần không nhỏ vào việc thực hiện thắng lợi công cuộc

đổi mới của Đảng và Nhà nước.

Các tội xâm phạm sở hữu được quy định tại Chương XIV BLHS hiện hành

được chia thành hai nhóm:

- Nhóm 1: Các tội phạm có mục đích tư lợi (Điều 133 đến Điều 143).

- Nhóm 2: Các tội phạm không có mục đích tư lợi (Điều 144 và Điều 145).

Căn cứ vào đặc điểm của hành vi phạm tội, các tội xâm phạm sở hữu có mục

đích tư lợi lại được chia thành hai nhóm là nhóm có tính chất chiếm đoạt (Điều 133

đến Điều 140) và nhóm không có mục đích chiếm đoạt (Điều 141đến Điều 143).

Hầu hết các tội phạm sở hữu đều có quy định về định lượng giá trị tài sản bị

chiếm đoạt hoặc bị xâm phạm. Do vậy, việc xác định chính xác giá trị tài sản có ý

nghĩa quan trọng không chỉ đối với việc định tội, định khung hình phạt mà còn có ý

nghĩa đảm bảo việc quyết định về TNDS trong vụ án hình sự (VAHS).

Bên cạnh việc áp dụng các qui định của BLHS năm 1999, sửa đổi, bổ sung

năm 2009 (Sau đây viết tắt là BLHS) và các văn bản hướng dẫn liên quan, trong quá

trình giải quyết các VAHS xâm phạm sở hữu, các cơ quan THTT còn áp dụng các

qui định của BLDS năm 2005 (Sau đây viết tắt là BLDS) và các văn bản hướng dẫn

giải quyết về vấn đề dân sự để quyết định về TNDS trong VAHS.

Đối chiếu các qui định của BLDS và văn bản hướng dẫn giải quyết vấn đề

dân sự trong VAHS với thực tiễn xét xử các vụ án xâm phạm quyền sở hữu cho

thấy còn nhiều bất cập, chưa hoàn thiện, vì vậy, việc nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung

để hoàn thiện các qui định của pháp luật về việc giải quyết TNDS trong các VAHS

xâm phạm quyền sở hữu là cần thiết. Mặt khác, trong bối cảnh Việt Nam đang trong

tiến trình hội nhập với quốc tế, đòi hỏi pháp luật Việt Nam cần có sự tương đồng

với hệ thống pháp luật trên thế giới, tiếp thu những tinh hoa của pháp luật trên thế

giới để hoàn thiện hệ thống pháp luật của Việt Nam là điều đáng phải quan tâm

trong giai đoạn hiện nay.

Nghiên cứu TNDS trong các VAHS xâm phạm quyền sở hữu sẽ giúp các cơ

quan THTT, người THTT nhận thức đúng đắn, đầy đủ các loại trách nhiệm pháp lý

khác khi giải quyết các VAHS xâm phạm quyền sở hữu, từ đó áp dụng pháp luật

được chính xác; bảo vệ có hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp chủ sở hữu, người

chiếm hữu hợp pháp khi tài sản bị xâm phạm; xác định đúng đắn người phải chịu

TNDS và đảm bảo công bằng xã hội.

3

Với nhận thức như trên, người viết đã lựa chọn đề tài “Trách nhiệm dân sự

trong các vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu” làm luận văn tốt nghiệp cao học luật.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Nghiên cứu nội dung TNDS nói chung, trách nhiệm BTTH hay vấn đề dân

sự trong VAHS nói riêng đã có một số tác giả xem xét dưới các góc độ khác nhau.

Một số sách chuyên khảo, công trình nghiên cứu có liên quan đến TNDS

trong VAHS và vấn đề BTTH như:

Nguyễn Ngọc Chí (2010), “Bàn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong

vụ án hình sự”. Tạp chí Khoa học – Đại học quốc gia Hà Nội, (Chuyên san Luật học

số 26). Bài viết của tác giả bàn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS,

phân tích nội dung, những vướng mắc để từ đó đề xuất sửa đổi, bổ sung một số qui

định của Bộ luật tố tụng hình sự (TTHS) năm 2003 (Sau đây viết tắt là Bộ luật

TTHS) liên quan đến nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS.

Đỗ Văn Đại (2014), Luật bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Việt Nam. Bản

án và bình luận bản án. Nhà xuất bản Đại học quốc gia TP. Hồ Chí Minh. Sách này

chuyên sâu bình luận những bản án đã được công bố liên quan đến vấn đề giải quyết

trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng.

Hoàng Thế Liên - Chủ biên (2013), Bình luận khoa học Bộ luật dân sự 2005,

Phần thứ ba: Nghĩa vụ dân sự và hợp đồng dân sự (Tái bản có sửa chữa, bổ sung),

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia.

Đinh Văn Quế (2005), Bình luận khoa học Bộ luật hình sự phần các tội

phạm-Tập II- Các tội xâm phạm sở hữu. Nhà xuất bản TP. Hồ Chí Minh. Sách

chuyên khảo này làm sáng tỏ các dấu hiệu cấu thành tội xâm phạm sở hữu được qui

định trong chương XIV của BLHS, ngoài ra, sách còn giúp cho người đọc xác định

trường hợp nào được áp dụng BLHS năm 1999, trường hợp nào áp dụng BLHS năm

1985 đối với hành vi phạm tội được thực hiện trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2000 mà

sau 0 giờ ngày 01/7/2000 mới bị phát hiện, xử lý và việc xác định TNHS trong một

số trường hợp cụ thể.

Đinh Văn Quế (2005), Pháp luật hình sự. Thực tiễn xét xử và án lệ. Nhà xuất

bản Lao động xã hội. Sách này đề cập đến thực tiễn xét xử các VAHS; thủ tục, cách

thức giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS trong từng giai đoạn tố tụng; việc kháng

nghị theo thủ tục giám đốc thẩm phần dân sự trong VAHS; trách nhiệm BTTH do

hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe của con người gây ra.

4

Hoàng Thị Sơn (1998), “Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”.

Tạp chí Luật học số 6/1998.

Phùng Trung Tập (2009), Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng về tài sản, sức

khỏe và tính mạng. Nhà xuất bản Hà Nội. Tác giả đã phân tích sâu và có hệ thống về

các vấn đề như: căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường, BTTH trong một số trường

hợp cụ thể, chủ thể phải BTTH...do tài sản, sức khỏe, tính mạng bị xâm phạm.

Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh (2013), Giáo trình Pháp luật về bồi

thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Nhà xuất bản Hồng Đức - Hội Luật gia Việt Nam.

Đinh Trung Tụng (2005), Bình luận những nội dung mới của Bộ luật dân sự

năm 2005. Phần trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng. Nhà xuất bản Tư pháp.

Ngoài ra có một số luận án tiến sỹ, luận văn cao học nghiên cứu các đề tài có

liên quan đến vấn đề bồi thường như sau:

Luận án tiến sỹ của tác giả Phạm Kim Anh (2008) Trách nhiệm dân sự liên

đới bồi thường thiệt hại trong pháp luật dân sự Việt Nam, Đại học Luật Hà Nội.

Luận án đã đề cập đến vấn đề TNDS trong pháp luật dân sự nói chung và trách

nhiệm liên đới BTTH ngoài hợp đồng.

Luận án tiến sỹ của tác giả Lê Nguyên Thanh (2012) Người bị thiệt hại do tội

phạm gây ra trong tố tụng hình sự Việt Nam, Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh. Luận

án làm rõ những vấn đề lý luận về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố

tụng hình sự cùng với những bất cập của pháp luật và thực tiễn giải quyết VAHS.

Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Thị Hồng Mai (2003) Trách nhiệm bồi

thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Thực trạng và kiến nghị, Đại học Luật TP. Hồ Chí

Minh. Luận văn này nghiên cứu những vấn đề chung về BTTH ngoài hợp đồng.

Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương (2009) Nguyên tắc giải

quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Đại học quốc gia Hà Nội. Luận văn nghiên

cứu một số vấn đề chung về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS. Tìm

hiểu nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS theo qui định của pháp luật

TTHS Việt Nam.

Bên cạnh các luận án, luận văn, sách chuyên khảo và công trình nghiên cứu

nói trên, còn có nhiều bài báo khoa học đăng trên các Tạp chí như Tạp chí Tòa án

nhân dân, Tạp chí Kiểm sát, Tạp chí Luật học, Tạp chí khoa học pháp lý, Tạp chí

nghiên cứu lập pháp, các bài viết trên các trang thông tin điện tử…cũng được người

viết nghiên cứu, tham khảo.

5

Các công trình nghiên cứu khoa học nêu trên là nguồn tài liệu vô cùng quí

báu, giúp người viết có cái nhìn tổng quát về TNDS nói chung, trách nhiệm BTTH

ngoài hợp đồng, việc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS, đồng thời cung cấp

nhiều thông tin quan trọng giúp cho việc thực hiện luận văn. Tuy nhiên, các công

trình này chưa đi sâu nghiên cứu thực tiễn vấn đề TNDS trong các VAHS xâm

phạm quyền sở hữu, chính vì lý do trên nên người viết mạnh dạn chọn đề tài

“Trách nhiệm dân sự trong các vụ án hình sự xâm phạm quyền sở hữu” để làm

luận văn thạc sỹ.

3. Mục đích nghiên cứu của đề tài

Việc nghiên cứu TNDS trong các VAHS xâm phạm quyền sở hữu có ý nghĩa

về nhiều mặt, tuy nhiên, trong giới hạn đề tài, người viết tập trung xem xét ở hai khía cạnh:

-Về mặt lý luận: Trong VAHS xâm phạm quyền sở hữu, ngoài việc xâm

phạm đến quan hệ xã hội được Nhà nước bảo vệ bằng pháp luật hình sự là quan hệ

sở hữu, tội phạm còn xâm hại trực tiếp đến tài sản của người khác. Do vậy, khi giải

quyết vụ án, các cơ quan THTT phối hợp vận dụng các qui định của pháp luật hình

sự và các qui định của pháp luật dân sự để giải quyết vụ án một cách toàn diện. Tuy

nhiên, còn có những vướng mắc, nhất là thủ tục khi giải quyết các vụ án trên, việc

vận dụng đồng thời các qui phạm pháp luật hình sự và qui phạm pháp luật dân sự để

giải quyết trong cùng một vụ án và các vấn đề khác liên quan đến quyền sở hữu

chưa được các cơ quan THTT áp dụng thống nhất. Vì vậy, nghiên cứu vấn đề

TNDS trong VAHS có ý nghĩa về mặt lý luận, giúp cho việc xây dựng, áp dụng

pháp luật ngày một hoàn thiện hơn phù hợp với sự phát triển đa dạng của các quan

hệ xã hội.

-Về mặt thực tiễn xã hội: Thực hiện TNDS là bù đắp những tổn thất về vật

chất, tinh thần do hành vi phạm tội gây nên, là việc làm cần thiết mang tính nhân văn

sâu sắc. Để đảm bảo các giá trị này tồn tại, Nhà nước qui định các biện pháp mang

tính pháp lý để can thiệp nhằm bảo vệ nó. Việc giải quyết TNDS trong VAHS là rất

cần thiết thể hiện nguyên tắc bình đẳng, tôn trọng và bảo vệ quyền con người. Việc

buộc người phạm tội chịu hình phạt, chịu TNHS là để răn đe, giáo dục người phạm

tội và mang tính phòng ngừa chung trong xã hội còn việc buộc người phạm tội chịu

TNDS là buộc họ phải đền bù những tổn thất cho người khác do hành vi phạm tội của

mình gây nên. Nếu chỉ buộc người phạm tội chịu TNHS mà không đề cập đến TNDS

của họ đối với người bị thiệt hại do tội phạm gây ra là không công bằng.

Việc nghiên cứu TNDS trong các VAHS xâm phạm quyền sở hữu dưới hai

khía cạnh trên sẽ giúp cho người viết đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn