Tô Hoài với 2 thể văn : Chân dung và tự truyện

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

-----------------------------------

DƢƠNG THỊ THU HIỀN

TÔ HOÀI VỚI HAI THỂ VĂN:

CHÂN DUNG VÀ TỰ TRUYỆN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Thái Nguyên - Năm 2007

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

-----------------------------------

DƢƠNG THỊ THU HIỀN

TÔ HOÀI VỚI HAI THỂ VĂN:

CHÂN DUNG VÀ TỰ TRUYỆN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. PHONG LÊ

Thái Nguyên - Năm 2007

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 2

3. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 4

5. Phƣơng pháp nghiên cứu.............................................................................. 4

6. Đóng góp mới của luận văn.......................................................................... 8

7. Cấu trúc của luận văn................................................................................... 8

NỘI DUNG ........................................................................................................ 9

Chương 1: TỔNG QUAN VỀ NHÀ VĂN TÔ HOÀI.................................... 9

1.1. Nhà văn Tô Hoài ....................................................................................... 9

1.1.1 Tiểu sử và quá trình sáng tác................................................................... 9

1.1.2. Quan niệm về nghề văn và người viết văn........................................... 13

1.2. Về hai thể văn chân dung và tự truyện của Tô Hoài ........................................15

1.2.1. Chân dung văn học của Tô Hoài.......................................................... 15

1.2.2. Tự truyện của Tô Hoài ......................................................................... 20

Chương 2: TÔ HOÀI VỚI CÁC CHÂN DUNG VĂN HỌC....................... 23

2.1. Chung quanh khái niệm về chân dung văn học và chân dung văn học

của Tô Hoài ........................................................................................... 23

2.1.1. Khái niệm............................................................................................. 23

2.1.2. Các đặc trưng cơ bản của thể chân dung văn học................................ 24

2.1.3. Chân dung văn học của Tô Hoài.......................................................... 28

2.2. Đặc sắc trong chân dung văn học của Tô Hoài....................................... 35

22.1. Khắc hoạ chân dung trong không khí văn học thời đại ................................35

2.2.2. Dựng chân dung theo dòng hồi tưởng.................................................. 49

2.2.4. Dựng chân dung nhà văn trên cái nền phong tục lạ............................. 54

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

2.3. Chân dung một số nhà văn và bức chân dung tự hoạ ............................. 58

Chương 3: TÔ HOÀI VỚI TỰ TRUYỆN ................................................... 68

3.1. Chung quanh khái niệm về tự truyện...................................................... 68

3.1.1. Khái niệm............................................................................................. 68

3.1.2. Các đặc trưng cơ bản của tự truyện ..................................................... 72

3.1.3. Tự truyện trong hành trình văn xuôi Tô Hoài...................................... 76

3.2. Đặc sắc trong nội dung của tự truyện của Tô Hoài................................. 76

3.2.1. Nhãn quan sinh hoạt, thế sự ................................................................. 85

3.2.2. Tự truyện pha dấu ấn tiểu thuyết ......................................................... 93

3.3. Đặc sắc trong nghệ thuật viết tự truyện của Tô Hoài

3.3.1. Ngôn ngữ.............................................................................................. 93

3.3.2. Nghệ thuật trần thuật luôn mang một sắc thái riêng .......................... 106

KẾT LUẬN .................................................................................................... 119

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................... 122

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Mười bảy tuổi Tô Hoài đã có một số sáng tác thơ đăng trên Tiểu

thuyết thứ Bảy (Tiếng reo, Đan áo...). Những bài thơ non nớt về nghệ thuật đã

giúp ông hiểu mình và ông sớm chuyển hướng. Từ giã vườn thơ ông đến với

cánh đồng văn xuôi, từ chân trời lãng mạn ông đến với chủ nghĩa hiện thực

tỉnh táo tuy vẫn mang chất trữ tình. Cảnh đời thường đã có sức thu hút, hấp

dẫn mãnh liệt đối với ngòi bút của nhà văn Tô Hoài. Với hơn sáu mươi năm

viết, ông đã để lại cho nền văn học hiện đại một khối lượng tác phẩm đồ sộ,

hiếm ai trong các nhà văn hiện đại so sánh được. Hầu như, ở độ tuổi nào ông

cũng có tác phẩm. Vương Trí Nhàn đã từng đánh giá về sức sáng tác của nhà

văn Tô Hoài: “Vừa vào nghề sớm lại vừa kéo dài tuổi nghề, một sự kéo dài

đàng hoàng chứ không phải lê lết trong tẻ nhạt - đời văn Tô Hoài gợi ra hình

ảnh một dòng sông miên man chảy mang trong mình cả cuộc sống bất tận”

[32,tr .180]...

1.2. Nói đến thành công trong sáng tác của Tô Hoài là nói đến những sáng

tác cho thiếu nhi đặc biệt là Dế mèn phiêu lưu ký, và những sáng tác về đề tài

miền núi… Nhưng thật là thiếu sót, nếu không nhắc đến hai thể chân dung và

tự truyện. Có thể đánh giá đây là mảng viết đặc sắc của Tô Hoài. Cho đến bây

giờ, người ta đều nhận ra rằng, cái làm nên giá trị trong văn chương Tô Hoài

là hai thể văn này. Với hai thể chân dung và tự truyện đã cho ta thấy một Tô

Hoài không lẫn với ai, hóm hỉnh, thông minh, và sống hết mình với nghề văn,

nghiệp văn. Và cũng chính với những thể văn này, lần đầu tiên Tô Hoài đã

đem lại cho độc giả hình ảnh một số “nhân vật lớn” của văn chương nước

nhà ở một cự ly gần, và thấy một sự thật về chân dung của các nhà văn.

Chính vì vậy, việc nghiên cứu, chỉ ra những đặc sắc nổi bật, và khẳng

định những đóng góp, những sáng tạo độc đáo của Tô Hoài trong hai thể văn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

này, là những vấn đề cần thiết và rất nên làm. Bởi nó là một phần tạo nên sức

sáng tạo bền bỉ của nhà văn Tô Hoài.

1.3. Cỏ dại (1944), qua Tự truyện (1977), Những gương mặt (1988), đến

Cát bụi chân ai (1992), và Chiều chiều (1999) là những mảng viết đặc sắc

của Tô Hoài về chân dung và tự truyện. Những tác phẩm này đã để lại cho

độc giả ấn tượng về sức viết của Tô Hoài thật mênh mông, đồ sộ, với một sức

trẻ kéo dài. Nghiên cứu hai thể văn chân dung và tự truyện của Tô Hoài là

nghiên cứu những phần đặc sắc, những phần tạo nên cái riêng trong phong

cách sáng tạo của nhà văn.

Tìm hiểu về nhà văn Tô Hoài ta thấy, lâu nay, các nhà nghiên cứu phê

bình văn học đã dành nhiều sức lực, tâm huyết cho những sáng tác có giá trị

của Tô Hoài. Nhưng những công trình coi hai thể chân dung và tự truyện là

đối tượng nghiên cứu chuyên biệt lại chưa được chú trọng. Cho đến nay, đây

vẫn là một khoảng trống. Nhận thấy điều đó, cho nên chúng tôi đã chọn hai

thể văn chân dung và tự truyện của Tô Hoài làm đối tượng nghiên cứu cho

luận văn. Dẫu không phải là điểm nóng, nhưng luận văn vẫn muốn đóng góp

thêm một tiếng nói trong việc nghiên cứu tìm hiểu sự nghiệp sáng tác của nhà

văn Tô Hoài nói chung, và hai thể văn chân dung và tự truyện của Tô Hoài

nói riêng - những thể loại ghi dấu ấn thành công trong sự nghiệp sáng tác của

Tô Hoài, đồng thời dây còn là những thể văn tạo nên cái riêng trong phong

cách sáng tạo của ông.

2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Để thực hiện đề tài này, chúng tôi cần phải đọc, tham khảo các tài liệu có

liên quan đến hai thể văn: chân dung và tự truyện của Tô Hoài.

- Toàn bộ sáng tác về mảng đề tài chân dung và tự truyện của nhà văn Tô Hoài.

- Đọc tham khảo những tác phẩm chân dung và tự truyện của một số nhà

văn cùng thời.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

- Đọc những bài nghiên cứu, phê bình về những sáng tác của nhà văn Tô

Hoài, đặc biệt là những bài viết về mảng đề tài chân dung và tự truyện.

- Đọc và nghiên cứu một số tác phẩm lý luận làm cơ sở lý luận có liên

quan đến đề tài nghiên cứu.

3. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Đương thời, khi xuất hiện, các tác phẩm của Tô Hoài đã được giới nghiên

cứu văn học chú ý. Tìm hiểu những công trình nghiên cứu văn chương Tô

Hoài, chúng tôi thấy các nhà nghiên cứu đã tập trung và hai hướng tiếp cận

chủ yếu: tiếp cận trên góc độ tổng quan và tiếp cận từ các tác phẩm cụ thể. Có

nhiều công trình nghiên cứu về Tô Hoài, nhưng nghiên cứu về hai thể văn

chân dung và tự truyện của ông thì lại có rất ít, chỉ có một vài ý kiến nằm rải

rác trong các công trình nghiên cứu mang tính khái quát, giới thiệu, mà chưa

thực sự đi sâu nghiên cứu chuyên biệt. Trong phạm vi luận văn, chúng tôi chỉ

điểm duyệt những ý kiến có liên quan trực tiếp đến vấn đề nghiên cứu hai thể

chân dung và tự truyện của Tô Hoài.

Người đầu tiên nghiên cứu văn chương Tô Hoài là nhà nghiên cứu phê

bình Vũ Ngọc Phan. Trong cuốn Nhà văn hiện đại, quyển IV (1944), khi giới

thiệu về Tô Hoài, Vũ Ngọc Phan đã đánh giá về phong cách viết tiểu thuyết

của Tô Hoài.

Sau năm 1945, Tô Hoài đã cho ra đời nhiều tác phẩm. Số lượng công

trình nghiên cứu văn chương Tô Hoài cũng tăng không ngừng. Những nhà

phê bình có tên tuổi yêu thích văn chương Tô Hoài như : Nguyễn Đăng

Mạnh, Hà Minh Đức, Phan Cự Đệ, Phong Lê, Vân Thanh, Trần Hữu Tá,

Nguyễn Văn Long, Vương Trí Nhàn, Đoàn Trọng Huy, …

Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận xét khái quát về thể văn tự truyện

của Tô Hoài : "Hồi ký, tự truyện của Tô Hoài là thể văn sở trường nhất của

Tô Hoài… Ở thể văn này, nhân vật trung tâm chính là cái tôi của người viết.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Cho nên sự hấp dẫn của văn phong Tô Hoài xét đến cùng là sự hấp dẫn của

cái tôi ấy" [43]. Trong lời nhận định của mình, giáo sư đã chỉ ra cho độc giả

thấy một trong những điều làm nên sức hấp dẫn của tự truyện Tô Hoài, đó

chính là " nhân vật trung tâm" - "cái tôi" của tác giả - cái tôi ấy được soi rọi,

được thể hiện một cách trung thực " một cái tôi khôn ngoan, tinh quái, thóc

mách, lọc lõi, rất mực hiểu mình, hiểu người và có đá chút khinh bạc" [43].

Giáo sư Hà Minh Đức trong Lời giới thiệu Tuyển tập Tô Hoài đã chỉ ra

những nét đặc sắc trong nghệ thuật viết tự truyện : "… Hồi ký và tự truyện

của ông kết hợp được dòng kể tự nhiên, xác thực với ý thức phân tích tỉnh táo

các hiện tượng và phần tâm sự của tác giả" [10].

Cùng với hướng phát hiện đó, giáo sư Phong Lê đã khẳng định sức lôi

cuốn, hấp dẫn của tự truyện Tô Hoài đối với độc giả : "Đọc tự truyện tôi bỗng

ngạc nhiên không hiểu sao người ta có thể viết hay đến thế về mình, để qua

mình mà hiểu người, hiểu đời, hơn thế hiểu cả một bầu khí quyển chung cho

bao thế hệ" [32].

Vân Thanh với bài Tô Hoài qua Tự truyện đã nói đến sự đổi mới về tư

tưởng, và phương pháp nghệ thuật tự truyện của Tô Hoài : "Tự truyện được

viết trên cả quá trình 30 năm, có bộ phận nói lên được sự đổi mới của tư

tưởng, phương pháp nghệ thuật của Tô Hoài. Nếu Cỏ dại là hồi tưởng về thời

thơ ấu được viết vào tuổi hai mươi, trước Cách mạng, thì đến…, Những người

thợ cửi, Đi làm, được viết vào tuổi đời năm mươi của nhà văn trong những

năm 70. Điều kỳ lạ là các mảng sống và chi tiết trước đây cũng như bây giờ,

vẫn cứ gần như tươi rói trong ký ức nhà văn" [32].

Phạm Việt Chương trong Những gương mặt - chân dung văn học Tô Hoài

đã từng nhận xét : "Chúng ta gặp lại Tô Hoài, tác giả của những tác phẩm

phiêu lưu kì thú, khi anh viết một loạt tác giả Việt Nam mà bạn đọc hằng yêu

mến. Một điều dễ nhận, Tô Hoài sống, lăn lóc cùng các bạn văn thơ của mình

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

viết về họ bằng bút pháp tả thực. Hiện thực trần trụi đọng lại thành kỷ niệm.

Giọng văn hóm hỉnh mà không khinh bạc, anh điểm những câu kết gây cho

người đọc nụ cười cố quên đi nỗi buồn nào do anh vừa kể qua…"[32,tr .404].

Đây là những ý kiến đánh giá mang tính chất khái quát nhất và tiêu biểu

nhất về hai thể văn của Tô Hoài : chân dung và tự truyện. Ngoài ra còn rất

nhiều bài viết nghiên cứu, bàn luận xoay quanh những sáng tác chân dung và

tự truyện Tô Hoài của các nhà nghiên cứu như : Vương Trí Nhàn, Trần Hữu

Tá, Võ Xuân Quế, Trần Đình Nam…

Ở Cỏ dại, mặc dù không gây được tiếng vang như tập Tự truyện sau này,

song cũng được đánh dấu bằng ý kiến của nhà báo, nhà nghiên cứu Võ Xuân

Quế : "Mặc dù còn có một vài hạn chế nhất định về tư tưởng, song nó đã vẽ

lên được bức tranh chân thực về một vùng quê ở ngoại thành Hà Nội. Đó là

cảnh sống nghèo khó, khốn khổ cùng cực, những phong tục tập quán cổ hủ

với những tâm tình u uẩn của người thợ thủ công Nghĩa Đô… Tô Hoài đã

miêu tả thành công các mối quan hệ gia đình, bạn bè, trai gái, làng xóm ở

thôn quê" [45].

Khi nghiên cứu về sáng tác của Tô Hoài, giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã

đặc biệt chú ý tới mảng hồi kí trong đó có Cỏ dại. Nguyễn Đăng Mạnh đã

khẳng định : "Nghiên cứu Tô Hoài, không thể không đọc Cỏ dại như một tài

liệu cơ bản, vì tác phẩm cho ta biết một cách cụ thể những gì đã tạo nên tâm

hồn ấy, cây bút ấy..." [42,tr .53].

Nhận định trên đã chỉ ra cho độc giả thấy vị trí, vai trò đặc biệt quan

trọng của tác phẩm Cỏ dại đối với sự hình thành tư tưởng và phong cách của

cây bút tài năng Tô Hoài.

Đến Tự truyện (1973), nhà nghiên cứu Vân Thanh đã đánh giá cao và

cho rằng: “Sau Cỏ dại, Trăng thề, Nhà nghèo… những năm 70, Tô Hoài tiếp

tục bổ sung để có Tự truyện như hôm nay. Theo tôi, nói Tô Hoài trong phần

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

đặc sắc của anh là nói về mảng đề tài miền núi như ta đã thấy, nhưng đến hôm

nay không thể không nói đến phần ký ức tuổi thơ và tuổi thanh niên của

anh… Tôi cho là Tô Hoài đã thực sự đóng góp vào văn học ta mảng sống

buồn bã vật lộn của một thế hệ tuổi thơ - hoặc được nhìn qua cách nhìn trẻ thơ

đề nói một cái gì bản chất của cuộc đời cũ" [32, tr 399, 403].

Cát bụi chân ai (1990) là tác phẩm tiêu biểu cho thể loại chân dung văn

học của Tô Hoài. Cát bụi chân ai ra đời, gây xôn xao trong dư luận công

chúng, được bàn cãi nhiều, có khen, chê song điều cốt lõi là không ai không

thừa nhận giá trị nội dung và tài năng nghệ thuật của tác giả cuốn sách. Nó

vừa là tác phẩm có giá trị văn học vừa là cuốn tư liệu có giá trị lịch sử bởi đã

dựng lại đời sống tinh thần của một số cây bút lớn cũng như môi trường mà

nhà văn phản ánh trong đó. Nhà văn Xuân Sách từng nhận xét: "Tác phẩm

mang dấu ấn đậm nhất phong cách Tô Hoài - từ văn phong đến con người.

Thâm hậu mà dung dị, thì thầm và không đơn điệu nhàm chán, lan man tí chút

nhưng không kề cà vô vị. Một chút "u mặc" với cái giọng khơi khơi mà nói ai

muốn nghe thì nghe, không bắt buộc, nghe rồi hiểu đừng cật vấn… Và vì

thế… sức hấp dẫn chủ yếu là sự chân thực"[32,tr.414]. Còn nhà văn Trần Đức

Tiến thì cho rằng : "Bằng cuốn sách của mình, lần đầu tiên ông đã cho thế hệ

cầm bút chũng tôi nhìn một số "nhân vật lớn" của văn chương nước nhà từ

một cự li gần... Bây giờ qua Tô Hoài - chúng tôi được nhìn gần : một khoảng

cách khá "tàn nhẫn" nhưng vì thế mà chân thực và sâu sắc"[32, tr .413].

Nhà văn Nguyễn Văn Bổng nhận xét : Hồi ký Cát bụi chân ai "kể chuyện

những nhà văn, những người bạn mà tài năng văn học không ai chối bỏ được

nhưng đồng thời cũng là những con người bình thường với những tính tốt và

tật xấu như mọi người"[4].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

Cát bụi chân ai là tác phẩm được bàn cãi nhiều, có người khen kẻ chê,

song cốt lõi không ai không thể không thừa nhận giá tri nội dung và tài năng

nghệ thuật của Tô Hoài. Nhìn chung khi viết tác phẩm này nhà văn đã phát

huy được mặt mạnh sở trường của mình, trước hết đó là nghệ thuật dẫn

truyện. Hà Minh Đức đã nhận xét về mặt ngôn ngữ : "ngôn ngữ người kể

chuyện trong tác phẩm của Tô Hoài linh hoạt và nhiều màu vẻ. Ông chủ động

trong câu chuyện kể kết hợp kể chuyện và miêu tả tạo nên sự diễn biến uyển

chuyển và linh hoạt của mạch truyện"[10]

Những bài viết trên đã trở thành những ý kiến tham khảo rất hữu ích cho

chúng tôi trong quá trình thực hiện luận văn này.

Với đề tài Tô Hoài với hai thể văn : chân dung và tự truyện, người viết

mong muốn có cái nhìn sâu sắc và toàn diện về chân dung và tự truyện - hai

thể văn đặc sắc của Tô Hoài, đồng thời có dịp hiểu rõ hơn cuộc đời cũng như

phong cách nghệ thuật độc đáo của nhà văn Tô Hoài.

4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

Luận văn nhằm giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau:

- Chỉ ra những đặc sắc của thể văn chân dung và tự truyện của Tô Hoài.

- Khẳng định những đóng góp của Tô Hoài về mảng chân dung và tự

truyện trong quá trình phát triển của nền văn xuôi hiện đại Việt Nam.

5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng tổng hợp các

phương pháp sau:

- Phương pháp khảo sát, thống kê.

- Phương pháp so sánh, đối chiếu.

- Phương pháp phân tích, tổng hợp.

- Phương pháp hệ thống, và một số phương pháp khác.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN

Nghiên cứu một cách có hệ thống về những đóng góp của hai thể văn

chân dung và tự truyện của Tô Hoài, qua đó, góp phần tìm hiểu phong cách

văn xuôi Tô Hoài và những đóng góp đặc sắc của ông cho nền văn xuôi Việt

Nam hiện đại.

7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN

Toàn bộ luận văn của chúng tôi ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu

tham khảo được trình bày trong 3 chương:

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ NHÀ VĂN TÔ HOÀI

CHƢƠNG 2: TÔ HOÀI VỚI CÁC CHÂN DUNG VĂN HỌC

CHƢƠNG 3: TÔ HOÀI VỚI TỰ TRUYỆN