Tỉnh Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1945 – 1954)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Lịch sử địa phương là một bộ phận rất quan trọng của lịch sử dân tộc.

Nghiên cứu lịch sử địa phương góp phần làm cho lịch sử dân tộc phong

phú hơn, sinh động hơn.

Tuyên Quang là tỉnh miền núi nằm ở phía Bắc của Tổ quốc Việt Nam,

có vị trí chiến lược quan trọng về chính trị, kinh tế và quốc phòng an ninh.

Trong Cách mạng tháng Tám năm 1945, Tuyên Quang có vai trò, vị trí

quan trọng.Tại Tân Trào – Thủ đô Khu giải phóng đã diễn ra nhiều sự kiện

lịch sử gắn liền với vận mệnh dân tộc: Hội nghị toàn quốc của Đảng quyết

định chủ trương lãnh đạo toàn dân Tổng khởi nghĩa giành chính quyền và cử

ra Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc; Quốc dân Đại hội họp tại đìnhTân Trào

thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam, tức Chính phủ lâm thời do Hồ

Chí Minh làm Chủ tịch.

Suốt chín năm trường kì kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược,

nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyên Quang luôn làm tròn nghĩa vụ thiêng liêng:

Xây dựng, bảo vệ An toàn khu (ATK); bảo vệ Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung

ương Đảng, Quốc hội, Chính phủ, Mặt trận cùng nhiều bộ, ban, ngành Trung

ương; bảo vệ cơ quan đầu não của cách mạng Lào.

Tìm hiểu, nghiên cứu về “Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực

dân Pháp (1945-1954)” sẽ là cơ sở dựng lại bức tranh toàn cảnh về cuộc

kháng chiến chống Pháp của nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyên Quang, đồng

thời cũng làm nổi bật được vai trò, vị trí, những đóng góp của nhân dân

Tuyên Quang trong cuộc kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp xâm

lược.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2

Nghiên cứu đề tài này còn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tầm nhìn chiến

lược của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong việc xây dựng, củng cố căn cứ địa Việt

Bắc, trong đó Tuyên Quang được coi là một trong những địa bàn thuộc trung

tâm An toàn khu Trung ương.

Với niềm tự hào người con tỉnh Tuyên Quang nơi “ nghĩa địa khổng lồ

... chôn vùi quân Pháp xâm lược”,thông qua nghiên cứu đề tài này chúng tôi

muốn hiểu biết rõ hơn về lịch sử truyền thống yêu nước – cách mạng của quê

hương, đồng thời làm cơ sở cho việc giảng dạy lịch sử địa phương ở trường

phổ thông và giúp cho tôi trong quá trình nghiên cứu khoa học sau này.

Vì những lí do trên chúng tôi quyết định chọn vấn đề:

“Tỉnh Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1945 – 1954)”

làm đề tài Luận văn Thạc sĩ khoa học Lịch sử.

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ

Vấn đề “Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp” đã

được đề cập đến trong một số tác phẩm với các góc độ khác nhau.

Trong các tác phẩm viết về lịch sử dân tộc: Cuốn “Cuộc kháng chiến

thần thánh của nhân dân Việt Nam”- Nhà xuất bản Sự thật – Hà Nội - đã trình

bày về cuộc kháng chiến chống Pháp của dân tộc ta, trong đó đã nhắc đến

Tuyên Quang với một số trận đánh lớn; cuốn “Lịch sử kháng chiến chống

thực dân Pháp (1945-1954)” của Bộ Quốc phòng – Viện Lịch sử quân sự xuất

bản năm 1994 cũng đã trình bày khá đầy đủ về cuộc kháng chiến chống Pháp

của nhân dân ta trên các mặt, phong trào đấu tranh ở Tuyên Quang cũng được

nhắc tới với những chiến dịch lớn và những hoạt động nổi bật trong cuộc

kháng chiến; cuốn “Lịch sử nghệ thuật chiến dịch Việt Nam (1945 – 1975)”

của Bộ Quốc phòng – Viện Lịch sử quân sự xuất bản năm 1995 đã đề cập đến

nhiều lĩnh vực hoạt động quân sự trong cuộc kháng chiến và cũng có khá

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3

nhiều tư liệu liên quan đến đề tài; các cuốn giáo trình lịch sử Việt Nam viết về

giai đoạn 1945-1954 dù ở góc độ khác nhau song đều có đề cập đến vai trò

của Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp.

Trong các tác phẩm lịch sử địa phương: Cuốn “Lịch sử Đảng bộ tỉnh

Tuyên Quang 1945-1975” của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh xuất bản năm

2000 đã đề cập đến vai trò của Tuyên Quang trong cuộc kháng chiến chống

Pháp xâm lược, tuy nhiên cuốn sách mới chỉ đi sâu vào qúa trình xây dựng

Đảng, còn chính quyền và các tổ chức mặt trận, đoàn thể chỉ đề cập sơ lược;

cuốn “Tuyên Quang lịch sử kháng chiến chống thực dân Pháp 1945 – 1954

“(sơ thảo) của Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Tuyên Quang xuất bản năm 1994, đã

trình bày về cuộc kháng chiến chống Pháp ở Tuyên Quang, tuy nhiên chưa đề

cập toàn diện đến tất cả các mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội mà còn

thiên về hoạt động quân sự; các cuốn lịch sử Đảng bộ các huyện, thị như thị

xã Tuyên Quang, huyện Sơn Dương, Yên Sơn, Hàm Yên, Chiêm Hóa, Na

Hang cũng đã cung cấp nhiều tư liệu quý về cuộc kháng chiến chống Pháp,

song các sự kiện trên mới chỉ phản ánh cuộc chiến đấu ở từng địa phương,

chưa khái quát được diễn biến chung trên tất cả các mặt trận; cuốn “Tuyên

Quang nơi ngọn nguồn chiến thắng sông Lô” của Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy

Tuyên Quang xuất bản năm 1997 đã đề cập đến các chiến thắng Sông Lô,

Km7, Cầu Cả, Khe Lau...; cuốn “Chiến thắng sông Lô Thu – Đông 1947” của

Bộ Tư lệnh Quân khu II – Tỉnh ủy Phú Thọ xuất bản năm 1997 là tập hợp

những bài viết, hồi kí của các cán bộ chiến sĩ trực tiếp tham gia chiến dịch.

Trong đó đã nêu bật đóng góp to lớn của Tuyên Quang trong chiến dịch phản

công Thu – Đông 1947 và bài hát "Trường ca Sông Lô" của cố nhạc sĩ Văn

Cao đã ra đời từ trong chiến dịch.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4

Ngoài ra còn có các tác phẩm viết dưới dạng hồi kí, bút kí, kỉ yếu...

khắc họa khá trung thực, sinh động về cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp

của nhân dân Tuyên Quang.

Như vậy, cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu hoàn

chỉnh về tỉnh Tuyên Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp.Tuy

nhiên, những công trình đã được công bố nói trên là nguồn tư liệu quý giá

giúp chúng tôi hoàn thành Luận văn này.

3. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU, NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Luận văn tập trung nghiên cứu về Tuyên Quang trong kháng chiến

chống thực dân Pháp (1945-1954).

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Về không gian: Tỉnh Tuyên Quang trong mối quan hệ với cách mạng

cả nước.

Về thời gian: Giới hạn trong thời gian 1945 – 1954. Để làm sáng tỏ yêu

cầu chủ yếu của đề tài, một số vấn đề có liên quan thuộc các thời kì trước

1945 cũng được đề cập đến trong Luận văn.

3.3. Nhiệm vụ của đề tài

- Làm rõ vị trí chiến lược của Tuyên Quang trong căn cứ địa Việt Bắc.

- Dựng lại bức tranh toàn cảnh về cuộc kháng chiến chống Pháp (1945-

1954) của nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyên Quang.

- Những đóng góp của nhân dân Tuyên Quang trong cuộc kháng chiến

thần thánh chống thực dân Pháp xâm lược.

- Xác định vị trí, vai trò của Tuyên Quang trong căn cứ địa Việt Bắc.

4. NGUỒN TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5

4.1. Nguồn tƣ liệu:

Để hoàn thành đề tài này, chúng tôi sử dụng nhiều nguồn tài liệu khác

nhau:

- Các văn kiện Đảng, Nhà nước; các bài nói, bài viết của Chủ tịch Hồ

Chí Minh trong thời kì Cách mạng tháng Tám và kháng chiến chống thực dân

Pháp. Nguồn tư liệu này giúp chúng tôi có quan điểm, phương hướng, cách

nhìn nhận, đánh giá một cách đúng đắn vai trò của Tuyên Quang trong cuộc

kháng chiến chống thực dân Pháp 1945 – 1954.

- Các chỉ thị, nghị quyết của TW Đảng, Khu ủy Khu 10, Tỉnh ủy Tuyên

Quang và Thị ủy Tuyên Quang, Huyện ủy các huyện Sơn Dương, Yên Sơn,

Hàm Yên, Chiêm Hóa, Yên Bình được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc

gia III, bộ phận Lưu trữ Thông tin; Phòng Lịch sử Đảng thuộc Ban Tuyên

giáo Tỉnh ủy Tuyên Quang, Bảo tàng tỉnh Tuyên Quang, Bảo tàng Tân Trào...

- Các công trình nghiên cứu về lịch sử Đảng bộ tỉnh Tuyên Quang, lịch

sử Đảng bộ các huyện, thị: Thị xã Tuyên Quang, huyện Sơn Dương, Yên Sơn,

Hàm Yên, Chiêm Hóa, Yên Bình.

- Ngoài ra còn có các nguồn tài liệu thu thập được qua công tác điều tra

điền dã - nghiên cứu các trận địa cũ, các hầm hào, nhà kho, công xưởng, các

địa danh nơi ăn ở hoạt động của các cơ quan, các nhà lãnh đạo cách mạng,

các khu di tích lịch sử, các bia chiến thắng, bia di tích. Các tư liệu truyền

miệng, bút kí, hồi kí, lời kể của các vị lãnh đạo cách mạng, cán bộ lão thành

cách mạng, tướng lĩnh quân đội... cũng được chúng tôi quan tâm.

- Các công trình khoa học của các nhà nghiên cứu Lịch sử, các kỉ yếu

hội thảo khoa học đã được công bố.

4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6

Để thực hiện yêu cầu của đề tài, chúng tôi sử dụng phương pháp lịch sử

kết hợp với phương pháp lôgíc là chủ yếu. Ngoài ra, chúng tôi còn kết hợp sử

dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, đối chiếu, phân

tích, khảo sát điền dã... để thu thập xử lí thông tin và đảm bảo tính chính xác

5. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU:

Là công trình đầu tiên trình bày hệ thống và toàn diện tỉnh Tuyên

Quang trong kháng chiến chống thực dân Pháp.

Từ kết quả của quá trình nghiên cứu, Luận văn góp phần giải thích một

cách khoa học, vì sao Tuyên Quang lại được Trung ương Đảng, Chính phủ,

Chủ tịch Hồ Chí Minh chọn làm một trong trung tâm của An toàn khu Trung

ương.

Luận văn góp phần giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ,

dùng làm tài liệu giảng dạy lịch sử địa phương ở trường phổ thông, bổ sung

và làm phong phú nguồn tư liệu cho lịch sử dân tộc.

6. BỐ CỤC CỦA ĐỀ TÀI:

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, Luận văn

gồm bốn chương:

Chƣơng 1: Khái quát điều kiện tự nhiên, xã hội, truyền thống yêu nƣớc

và cách ạng của nhân dân các dân tộc tỉnh Tuyen Quang

Chƣơng 2: Quân ,dân Tuyên Quang xây dựng và củng cố chính quyền

cách mạnh - tích cực chuẩn bị chiến đấu (1947-1949)

Chƣơng 3: Quân, dân Tuyên Quang trực tiếp chiến đấu bảo vệ quê

hƣơng và An toàn khu Trung ƣơng (1947-1949)

Chƣơng 4: Tuyên Quang xây dựng hậu phƣơng vững mạnh, chi viện tiền

tuyến (1949-1954)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7

Chƣơng 1

KHÁI QUÁT ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, XÃ HỘI, TRUYỀN THỐNG

YÊU NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG CỦA NHÂN DÂN CÁC DÂN TỘC

TỈNH TUYÊN QUANG

1.1 Điều kiện tự nhiên

Thời các vua Hùng, Tuyên Quang (bao gồm cả Hà Giang) thuộc bộ Vũ

Định. Trải qua các triều đại Đinh, Lê, Lí, Trần, Lê Sơ, Tuyên Quang thuộc

châu Tuyên Quang, phủ Tuyên Hóa, trấn Minh Quang. Ngày 31-5-1884, thực

dân Pháp chiếm đóng Tuyên Quang. Đầu thế kỉ XX, chúng chia Tuyên Quang

thành hai tỉnh Tuyên Quang và Hà Giang. Tuyên Quang gồm 6 châu: Sơn

Dương, Yên Sơn, Yên Bình, Hàm Yên, Chiêm Hóa, Na Hang, với 194 xã.

Tuyên Quang là một tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, có tọa độ địa lí

từ 210

29’ đến 220

42’ vĩ Bắc và 1040

50’ đến 1050

36’ kinh Đông; phía bắc giáp

tỉnh Hà Giang; phía nam giáp tỉnh Phú Thọ; phía đông giáp các tỉnh Bắc Kạn

và Thái Nguyên; phía đông bắc giáp tỉnh Cao Bằng; phía tây giáp tỉnh Yên

Bái. Diện tích tự nhiên toàn tỉnh là 5820 km2

, trong đó rừng núi chiếm 4/5.

Khu vực phía bắc có nhiều ngọn núi cao trên 1000m: Chàm Chu, Pia Phương,

Pia Héc, Khuổi Ma, Khuổi Phầy, Thanh Tương...thuộc các huyện Na Hang,

Chiêm Hóa, Hàm Yên. Phía nam là những dãy đồi xen kẽ núi đá có vách

đứng bao quanh, tạo thành những thung lũng hiểm trở, thuận lợi cho việc xây

dựng kho tàng, giữ gìn lực lượng, phát triển chiến tranh du kích. Trong lòng

núi có nhiều hang động, có hang chứa được hàng trăm người, khi cần thiết có

thể dùng làm kho tàng hoặc nơi trú quân.

Trong lịch sử dân tộc, Tuyên Quang luôn là một địa bàn có vị trí chiến

lược quan trọng, là thủ phủ của một vùng “An biên” che chắn cho kinh đô

Thăng Long về phía Bắc. Tấm bia đá trên núi Thổ Sơn còn ghi:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8

“An biên viễn hải ưu kim bạc

“Tuyên thành vạn cổ án Thăng Long” [43, tr. 13].

Dịch nghĩa:

Vùng an biên xa biển có nhiều vàng bạc

Thành Tuyên Quang đời đời che chắn Thăng Long

Nằm trên vòng cung Ngân Sơn, Tuyên Quang có nhiều sông suối, lớn

nhất là sông Lô và sông Gâm. Bắt nguồn từ Vân Nam (Trung Quốc), sau khi

xuyên dọc địa phận Hà Giang, sông Lô chảy qua Tuyên Quang, xuôi về Phú

Thọ hợp với sông Hồng tại Việt Trì. Đây là đường thủy duy nhất nối Tuyên

Quang với Hà Giang, thủ đô Hà Nội và các tỉnh trung du, đồng bằng Bắc Bộ.

Sông Gâm cũng bắt nguồn từ Trung Quốc, chảy qua Cao Bằng, Hà Giang rồi

đổ vào Na Hang, Chiêm Hóa. Bên cạnh đó có các sông nhỏ: sông Phó Đáy

(Sơn Dương), sông Năng (Na Hang), cùng hàng trăm ngòi lạch: ngòi Bắc

Nhụng, ngòi Cổ Linh, ngòi Chinh, ngòi Quẵng...tạo thành một mạng lưới dày

đặc. Đây cũng là nguồn thủy sinh không thể thiếu trong đời sống nhân dân

các dân tộc. Ngoài giá trị kinh tế, trong kháng chiến, sông ngòi ở Tuyên

Quang có vai trò quan trọng trên lĩnh vực quân sự và giao thông vận tải.

Địa hình Tuyên Quang đa dạng và phức tạp. Núi cao, vực sâu, rừng

rậm nối tiếp nhau tạo thành những hành lang bao bọc lấy nội địa. Nhìn tổng

thể, địa thế đó tạo cho Tuyên Quang ưu thế riêng. Về quân sự, Tuyên Quang

hội tụ các yếu tố cần thiết của một căn cứ chiến lược. Đồng thời, Tuyên

Quang có khả năng xây dựng một nền kinh tế tự cấp tự túc, đảm bảo cung cấp

một phần về hậu cần cho kháng chiến.

Tuyên Quang có hệ thống đường bộ khá phát triển: Quốc lộ 2 đi qua

địa bàn tỉnh 90 km từ Phú Thọ lên Hà Giang; Đường 13A (Quốc lộ 37), từ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9

Thái Nguyên đi qua huyện Sơn Dương, Yên Sơn đi Yên Bái, dài 63 km; Quốc

lộ 2C từ thị xã Vĩnh Yên - Sơn Dương - Thị xã Tuyên Quang, dài 91 km;

Quốc lộ 279 qua địa bàn huyện Chiêm Hoá và Na Hang, dài 96 km. Trong

kháng chiến, hệ thống quốc lộ, tỉnh lộ không những đảm bảo giao thông, phục

vụ sản xuất, mà còn có tác dụng cơ động chiến đấu, chi viện chiến trường.

Ngoài ra, trong nội địa có một hệ thống giao thông đường mòn xuyên

rừng, chằng chịt, dọc ngang nối liền các huyện, xã, thôn bản với nhau. Theo

những con đường mòn ấy, từ Tuyên Quang đi lên hướng bắc đến Bắc Kạn,

Cao Bằng, hoặc tạt sang các huyện Bắc Quang, Vị Xuyên (Hà Giang), ra biên

giới Việt – Trung thuận tiện. Phía đông, vượt các dãy núi Khao Niều, Bản Lá,

Khau Nhì, núi Hồng, Khau Lán tới các huyện Đại Từ, Định Hóa (Thái

Nguyên) và xuôi về các tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh, Hà Nội. Từ Tuyên Quang

xuống phía nam dọc theo chân núi Hồng, Tam Đảo về Lập Thạch (Vĩnh

Phúc), sang Phù Ninh, Tam Nông, Thanh Thủy (Phú Thọ), xuống Sơn Tây

hoặc ngược lên Hòa Bình và về các tỉnh đồng bằng thuận lợi. Theo hướng tây,

từ Tuyên Quang có thể sang Yên Bái và các tỉnh Tây Bắc dễ dàng.

Tuyên Quang là địa bàn chiến lược cơ động. Từ đây có thể thông

thương với các địa phương trong căn cứ địa Việt Bắc, với các tỉnh miền xuôi

và cả nước. Sơn Dương, Yên Sơn cùng với các huyện Định Hóa, Chợ Đồn tạo

thành thế chân kiềng với nhiều lợi thế.

Từ Sơn Dương, theo Quốc lộ 13A vượt qua đèo Khế tới Huyện Đại Từ

(Thái Nguyên), hoặc ngược lên thị xã Tuyên Quang sang Yên Bái, đi Cò Nòi

(Sơn La). Từ trung tâm huyện lị Sơn Dương, theo Quốc lộ 2C, vượt qua đèo

Khuôn Do về Lập Thạch, gặp Quốc lộ 2 ở thị xã Vĩnh Yên. Từ Sơn Dương có

thể vượt đèo De sang An toàn khu Định Hóa (Thái Nguyên). Đèo Khế, đèo

De, đèo Khuôn Do là những bước trường thành thiên nhiên hiểm trở, che

chắn cho huyện Sơn Dương và ATK Tân Trào.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10

Huyện Yên Sơn nằm ở cửa ngõ Tây Nam của tỉnh Tuyên Quang. Phía

bắc giáp hai huyện Hàm Yên và Chiêm Hóa, phía nam và đông nam giáp

huyện Sơn Dương và hai tỉnh Yên Bái, Phú Thọ. Phía đông giáp tỉnh Thái

Nguyên. Thị xã Tuyên Quang nằm trong lòng huyện Yên Sơn và có gắn bó

chặt chẽ về địa lí, hành chính, lịch sử. Với vị trí hết sức cơ động đó, từ Yên

Sơn có thể xuôi về Hà Nội, theo Quốc lộ 2 ngược lên Hà Giang, sang Thái

Nguyên và Yên Bái theo Quốc lộ 13A.

Chính điều kiện địa lí tự nhiên như vậy đã tạo thành thế “thiên hiểm”

ngăn cản sự tiến công và đóng giữ của địch, hạn chế tới mức tối đa uy lực vũ

khí và phương tiện chiến tranh hiện đại của kẻ thù. Ngược lại, Tuyên Quang

lại là địa bàn có điều kiện thuận lợi để xây dựng thành An toàn khu của Trung

ương. Huyện Sơn Dương, Yên Sơn với địa thế hiểm yếu, là nơi “dễ phòng

thủ, khó tấn công”. Khi bị tấn công, lực lượng cách mạng có thể chốt giữ, tổ

chức những cuộc chiến đấu chặn đánh để bảo toàn lực lượng; hoặc có thể

nhanh chóng di chuyển lực lượng, kho tàng, cơ quan ra các vùng xung quanh.

Từ Sơn Dương, Yên Sơn có thể xuất phát tiến công địch ở những nơi khác,

khi thắng có thể tiến về châu thổ sông Hồng, khi lui, lại về dựa vào địa thế

rừng núi đứng chân an toàn.

Tuyên Quang chịu ảnh hưởng của khí hậu nhiệt đới gió mùa. Lượng

mưa trung bình lớn, độ ẩm cao. Một năm chia làm hai mùa rõ rệt: Mùa mưa

từ tháng 4 đến tháng 9, nhiệt độ trung bình 280C; mùa khô từ tháng 10 đến

tháng 3 năm sau, nhiệt độ trung bình là 160C, có khi xuống dưới 100C. Điều

kiện khí hậu trên là một thuận lợi cho các loại thực vật phát triển rất phong

phú. Trong kháng chiến, rừng Tuyên Quang với các loại gỗ, tre, nứa... có khả

năng đáp ứng một cách nhanh chóng, kịp thời việc xây dựng nhà ở, lán, trại

cho các cơ quan và đơn vị bộ đội đóng quân.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11

Lòng đất Tuyên Quang chứa nhiều khoáng sản: vàng, thiếc, kẽm, barit,

pisit, ăngtimoan, mănggan, cao lanh..., thiên nhiên có sẵn các loại cát, sỏi, đá

vôi, đất chịu lửa... Đó là nguồn khoáng sản quý giá giúp cho ngành khai thác

mỏ và sản xuất vật liệu xây dựng của tỉnh phát triển, đồng thời đóng góp quan

trọng cho nền công nghiệp trong kháng chiến, đặc biệt là công nghiệp quốc

phòng.

1.2. Điều kiện xã hội, truyền thống yêu nƣớc và cách mạng

1.2.1. Điều kiện xã hội

Là mảnh đất có lịch sử lâu đời, Tuyên Quang từ xa xưa đã có sự tồn tại

của con người. Tại nơi đây các nhà khảo cổ học đã tìm thấy những di vật của

con người nguyên thuỷ như: Rìu đá, mũi giáo, xương trâu bò hoá thạch…

thuộc thời kì đá mới. Bên cạnh đó còn tìm thấy các công cụ bằng đồng. Qua

các di vật tìm thấy có thể khẳng định rằng cách đây hàng vạn năm, các bộ tộc

người cổ đại đã từng cư trú dọc theo triền sông Lô, sông Chảy.

Tuyên Quang, trước Cách mạng tháng Tám có khoảng 120.000 dân,

thuộc 22 thành phần dân tộc anh em. Trong đó, đông nhất là dân tộc Việt

sống tập trung ở thị xã, thị trấn; dân tộc Tày, Nùng sống ở vùng núi thấp và

các thung lũng. Còn các dân tộc khác như Cao Lan, Sán Dìu, Cờ Lao, Pà

Thẻn, Dao... sống ở triền núi cao hoặc xen kẽ với các dân tộc khác tạo thành

từng bản, làng, nơi có nguồn nước phục vụ cho sản xuất và sinh hoạt. Mỗi

dân tộc có một nền văn hóa độc đáo, phong tục tập quán, tiếng nói riêng...

nhưng nét nổi bật chung là truyền thống yêu nước, đoàn kết và đấu tranh bất

khuất chống giặc ngoại xâm trong suốt quá trình lịch sử dựng nước và giữ

nước. Đặc thù của địa hình và sự phân bố dân cư đã gây khó khăn cho thực

dân Pháp khó kiểm soát hoặc mở các cuộc càn quét lớn, đồng thời thuận lợi

cho việc xây dựng lực lượng và cơ sở cách mạng, bảo toàn thực lực.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12

Dưới thời Pháp thuộc, nhân dân tỉnh Tuyên Quang chịu nhiều đắng

cay, khổ cực dưới ách cai trị của bọn đế quốc, phong kiến. Chúng tự ý đặt ra

nhiều thứ thuế, phu phen lao dịch nặng nề, bắt người dân trong tỉnh phải cung

phụng, phục dịch. Cả tỉnh chỉ có một trường tiểu học, một số châu lị, xã có

trường sơ học, nhưng số học sinh chủ yếu là con nhà giàu, con của các chức

dịch. Vì vậy, 99% số dân trong tỉnh không biết chữ. Về y tế, cả tỉnh chỉ có

một bệnh viện ở gần thị xã Tuyên Quang gọi là “nhà thương làm phúc”, với

30 giường bệnh. Những người dân lao động, người nghèo khổ luôn bị khinh

miệt, ốm đau không được chăm sóc, cứu chữa. Tình trạng chết vì bệnh sốt rét

khá phổ biến. Tình trạng “hữu sinh, vô dưỡng” trở thành nỗi tuyệt vọng, ám

ảnh từng gia đình. Theo số liệu thống kê, từ năm 1928 đến 1931, toàn tỉnh có

5286 người chết, trong khi số người sinh ra là 5025 người [1, tr. 34].

Chính sách cai trị, bóc lột, khai thác thuộc địa của thực dân pháp làm

cho xã hội Tuyên Quang biến động sâu sắc, xuất hiện những giai cấp mới.

Trong đó, đáng chú ý nhất là giai cấp công nhân.

Công nhân Tuyên Quang hình thành cùng với sự ra đời của các hầm

mỏ, cơ sở kinh doanh của thực dân Pháp và giai cấp tư sản địa phương. Thành

phần xuất thân của Công nhân Tuyên Quang phần lớn là nông dân các tỉnh

miền xuôi, do bị cướp ruộng, bần cùng hóa, nên phải rời bỏ quê hương lên

Tuyên Quang vào làm thuê trong các hầm mỏ (mỏ kẽm Tràng Đà, Đầm

Hồng, mỏ than Tuyên Quang và các công ti, hãng buôn...). Số còn lại do công

nhân mỏ than Vàng Danh (Quảng Ninh) chuyển đến và một số là người dân

địa phương.

Công nhân Tuyên Quang có mối liên hệ sâu sắc, trực tiếp với làng quê,

gắn bó chặt chẽ với nông dân. Họ sống tập trung ở các cơ sở kinh doanh, hầm

mỏ, các trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị của tỉnh. Trong lao động, công

nhân Tuyên Quang đã bước đầu được tiếp xúc với một số máy móc. Vì thế,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13

công nhân Tuyên Quang đã nhanh chóng hình thành tính chất vô sản trong

mỗi người. Ở nông thôn, họ bị địa chủ bóc lột, tại các khu mỏ, nhà máy, họ

phải bán sức lao động với giá rẻ mạt. Giai cấp vô sản Tuyên Quang sớm nhận

rõ bộ mặt bóc lột của giai cấp thống trị và đã vùng lên đấu tranh mạnh mẽ.

Giai cấp công nhân Tuyên Quang thực sự là lực lượng tiên phong, nòng cốt

trong phong trào cách mạng ở địa phương.

Với điều kiện địa lí tự nhiên, xã hội như vậy, Tuyên Quang thực sự là

một vùng đất “địa lợi”, “nhân hòa”, là căn cứ địa vững chắc trong chiến tranh

giải phóng và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc.

1.2.2. Truyền thống yêu nước và cách mạng

Trải qua các thời kì lịch sử dựng nước và giữ nước, nhân dân Tuyên

Quang luôn sát cánh với nhân dân cả nước đứng lên chiến đấu chống bọn xâm

lược phương Bắc, bảo vệ Tổ quốc.

Vào thế kỉ XI, dưới sự lãnh đạo của Lí Thường Kiệt, nghĩa quân châu

Vị Long (Chiêm Hóa) do tù trưởng họ Hà chỉ huy đã tham gia vây đánh và

phá tan thành Ung Châu, tiêu diệt quân Tống, giữ yên bờ cõi đất Việt. Chiến

công đó còn được ghi lại trên tấm bia đá “Bảo Ninh Sùng Phúc tự bi” (nghĩa

là bia chùa Bảo Ninh Sùng Phúc) thuộc xã Yên Nguyên, huyện Chiêm Hóa.

Ngoài phần đạo lí của nhà Phật, nội dung chính của bia nói về gia thế, công

lao của dòng họ Hà có 15 đời làm Châu mục coi giữ châu Vị Long. Văn bia

ghi rõ công trạng của vị thủ lĩnh họ Hà: “Thân phụ Thái Phó (chỉ cha của Hà

Hưng Tông) chỉnh đốn vương sư đánh sang ải Bắc, vây thành Ung cho bõ

giận. Bắt tướng võ, dâng tù binh, do đó được nhà vua ban chức “Hữu đại liên

ban đoàn huyện xứ”. Đoạn kết văn bia ghi:

“Người giỏi ra đời

Đạo thì thống nhất