Tinh Thần doanh nghiệp của nước Nhật hiện đại

NORIO TAMAKI

Voä Vi Phûúng, M.A dõch

NHAÂ XUÊËT BAÃN TREÃ

MUÅC LUÅC

BAÃNG NIÏN ÀAÅI CUÃA FUKUZAWA 7

LÚÂI MÚÃ ÀÊÌU 17

Phêìn 1: Àûáa treã möì cöi cha trong thúâi kyâ

Nhêåt Baãn loaån laåc, nùm 1835-59

1 Nakatsu vaâ Nagasaki: nhûäng Laänh chuáa phong kiïën

vaâ caác thûúng gia ngûúâi Haâ Lan 27

2. Tòm kiïëm phûúng Têy hoåc taåi Nagasaki vaâ Osaka 48

3. Thêìy hiïåu trûúãng hoåc tiïëng Anh taåi Edo – “Nhûäng tuái

aáo kimono cuãa öng luác naâo cuäng chûáa àêìy saách” 64

Phêìn 2: Khaám phaá phûúng Têy, 1860-67

4. Kanrinmaru: Chuyïën du haânh xuyïn Thaái Bònh dûúng

àêìu tiïn cuãa ngûúâi Nhêåt, thaáng 2 àïën thaáng 6 nùm 1860 75

5. London, kho baáu “laâm giaâu cho àêët nûúác vaâ àêíy maånh

quên àöåi” – Möåt nùm úã chêu Êu, thaáng Giïng nùm 1862

àïën thaáng Giïng nùm 1863 87

6. Cuöåc tòm kiïëm vö voång: Nhiïåm vuå sang Hoa Kyâ, thaáng 2

àïën thaáng 7 nùm 1867 103

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

6

Phêìn 3: Giaáo duåc ngûúâi Nhêåt Baãn, 1866-75

7. Quaá trònh thûåc hiïån quyïín Nhûäng àiïìu kiïån söëng úã

phûúng Têy 119

8. “Töi khöng thïí àoáng vai troâ phuå thuöåc” – Àöåc lêåp taåi

trûúâng Keio, 1868, Tokyo (Edo) 136

9. Nhaâ doanh nghiïåp-hoåc giaã – Sûå chuyïín hûúáng giûäa

thêåp niïn 1870 150

Phêìn 4: “Hoåc vaâ kiïëm tiïìn, kiïëm tiïìn vaâ hoåc”

- nhaâ doanh nghiïåp, 1869-93

10. Maruzen: Möåt thûã nghiïåm vïì hònh thûác cöí phêìn 167

11. Ngên haâng tiïìn àöìng Yokohama: Ngûúâi Baão vïå Vaâng vaâ

Baåc cuãa Nhêåt Baãn 181

12. Mitsubishi: Ba viïn kim cûúng vaâ Yataro Iwasaki 199

13. “Vêën àïì Mitsui quaã thêåt laâ möåt vêën àïì rêët nhaåy caãm” 214

Phêìn 5: “Ngûúâi laänh àaåo cuãa nhên dên”, 1879-1901

14. Sûå phên chia lao àöång cuãa möåt hoåc giaã – “töi seä gùåp

nhûäng võ khaách úã Kojunsha” 229

15. Túâ Thúâi sûå tên baáo thoaát khoãi cuöåc höîn loaån chñnh trõ nùm

1881 – Rúâi khoãi chêu AÁ 244

16. Sûå xuêët hiïån cuãa nhûäng doanh nhên trûúâng Cao àùèng Keio

- “phûúng phaáp kinh doanh thûåc thuå trong nïìn vùn minh” 265

“NHAÂ HIÏÌN TRIÏËT ÚÃ MITA” 280

PHUÅ LUÅC 293

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

7

BAÃNG NIÏN ÀAÅI CUÃA FUKUZAWA

Ghi chuá:

1. Trûâ phi àûúåc nïu roä, caác hoaåt àöång àûúåc ghi trong cöåt Fukuzawa

àïìu laâ cuãa Yukichi Fukuzawa.

2. Trûâ phi àûúåc nïu roä, tïn cuãa caác viïån, caác sûå kiïån, v.v... àïì cêåp àïën

khúãi àiïím, nïìn taãng, hay kïët thuác cuãa caác viïån hay sûå kiïån.

3. Chûä viïët tùæt:

CW: Conditions in the West (Nhûäng àiïìu kiïån söëng úã phûúng Têy)

YF: Yukichi Fukuzawa, CWYF: Collected Works of Yukichi Fukuzawa

(Tuyïín têåp Fukuzawa)

YFA: Autobiography of YF, vol. 7 CWYF (Tûå truyïån Fukuzawa, trong

Tuyïín têåp, têåp 7)

YFL17: Tuyïín têåp Fukuzawa têåp 17

YFL18: Tuyïín têåp Fukuzawa têåp 18

Fukuzawa Taåi Nhêåt Baãn Haãi ngoaåi

1835-58 YF úã Osaka, Nakatsu, Nagasaki vaâ Osaka àïën nùm 23 tuöíi

1835 Sinh ngaây 10 thaáng

1 taåi Osaka

1836 Hyakusuke mêët Naån àoái Tenpo

Fukuzawa vaâ

gia àònh trúã vïì

Nakatsu

1837 Cuöåc nöíi dêåy Nûä hoaâng

Oshio taåi Osaka Victoria lïn ngöi

1839 Cêìm tuâ nhûäng

ngûúâi dñnh daáng

àïën viïåc nghiïn cûáu

Têy phûúng hoåc

1840 Cuöåc chiïën AÁ

phiïån (-1842)

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

8

1846 Chiïën tranh Myä￾Mexico

1851 Cuöåc nöíi loaån

Taiping

Cuöåc triïín laäm

quöëc tïë àêìu tiïn

úã London

1853 Perry àïën Võnh Edo

1854 Àïën Nagasaki Cuöåc chiïën

Crime (-1856)

1854 Àïën Osaka Taâu hoãa thung

Vaâo Tekijuku, Osaka luäng Panama

1856 Trúã vïì Nakatsu Harris àïën Shimoda

vúái Sannosuke

Sau khi Sannosuke

mêët, trúã thaânh chuã

gia àònh

Quay laåi Tekijuku

1857 Cuöåc oanh taåc

Canton

1858 Àûáng àêìu hoåc sinh Laänh chuáa Elgin Cuöåc nöíi dêåy

taåi Tekijuku àïën Shinagawa cuãa ngûúâi da àoã

Nhêån traách nhiïåm Hiïåp ûúác Ansei

àûáng àêìu trûúâng Cuöåc thanh trûâng

Haâ Lan hoåc cuãa Ansei

laänh àõa Nakatsu

úã Edo

1859-67 Fukuzawa taåi Edo (Tokyo) vaâ ba chuyïën ài sang phûúng Têy,

nùm 24-32 tuöíi

1859 Kïët baån vúái Haãi caãng múã cho

Hoshu Katsuragawa thûúng maåi nûúác

Àûúåc Takichiro ngoaâi Yokohama,

Moriyama daåy Nagasaki vaâ Hakodate

tiïëng Anh

1860 Trïn taâu UÃy viïn Naosuke Ii Hiïåp ûúác Pekin

Kanrinmaru bõ aám saát giûäa Trung Quöëc

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

9

àïën San Francisco vaâ Anh

Àûúåc chñnh quyïìn Töíng thöëng Hoa

Maåc phuã tuyïín duång Kyâ Lincoln

laâm biïn dõch viïn

Xuêët baãn quyïín

Àaåi tûâ àiïín

Trung-Anh

1861 Kïët hön vúái Ojun Ngûúâi Nga chiïëm Nöåi chiïën Myä

Tsushima (-1865)

Cöng sûá Anh

úã Tozenji (Edo)

bõ têën cöng

1862 Trong àoaân àaåi biïíu Cöng sûá Anh úã

cuãa chñnh quyïìn Tozenji bõ têën

Maåc phuã àïën cöng lêìn nûäa

chêu Êu vaâ mua Biïën cöë Richardson

nhiïìu saách taåi

London

1863 Con trai Ichitaro Cuöåc oanh taåc cuãa

chaâo àúâi quên Anh úã Kagoshima

Nöî lûåc nöíi loaån taåi

toâa aán Kyoto

1864 Thùm Nakatsu Cuöåc viïîn chinh cuãa

chñnh quyïìn Maåc phuã

àïën Choshu

Böën cûúâng quöëc

oanh taåc bùçng

khêíu àöåi phaáo

Choshu úã

Shimonoseki

1865 Dõch baáo tiïëng Anh Harry Parkes gùåp Giaãi phoáng

Con trai thûá Koin Kido vaâ nö lïå úã

Sutejiro chaâo àúâi Kaoru Inoue Hoa Kyâ

Choshu bùæt àêìu

mua vuä khñ tûâ

Thomas Glover

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

10

1866 Bùæt àêìu viïët Liïn minh Satsuma Cuöåc chiïën

quyïín CW Choshu Nga-Phöí

Cuöåc viïîn chinh

lêìn thûá hai cuãa

chñnh quyïìn Maåc phuã

àïën Choshu

1867 Trong àoaân àaåi biïíu Hoaâng àïë Liïn minh

cuãa chñnh quyïìn Komei bùng haâ Bùæc Àûác

Maåc phuã sang Myä vaâ Hoaâng àïë Minh Trõ Hoa Kyâ mua

mua nhiïìu saách giaáo lïn ngöi àaão Alaska

khoa bùçng tiïëng Anh Quyïìn lûåc chñnh trõ

úã Washington & traã vïì cho Hoaâng àïë

New York

Mêu thuêîn vúái

Tomogoro Ono vïì

viïåc mua saách

Xuêët baãn CW, quyïín 1

1868-75 Fukuzawa úã Tokyo, nùm 33-40 tuöíi

1868 Dúâi khoãi nhaâ cuãa Sùæc lïånh caãi caách Nöåi caác Disraeli

laänh àõa Nakatsu Nöåi chiïën (-1869) àêìu tiïn

úã Edo àïën Shinsenza Lúâi tuyïn thïå Nöåi caác

Cao àùèng Keio (KC) Hiïën chûúng Gladstone

úã Shinsenza Anh quöëc nhòn nhêån àêìu tiïn

Tûâ chöëi lúâi àïì nghõ chñnh quyïìn múái

laâm viïåc cuãa chñnh Edo àûúåc àöíi tïn

quyïìn múái thaânh Tokyo

Kinh doanh xuêët baãn Tïn niïn àaåi Nhêåt

taåi KC àöíi tûâ Keio sang

Minh Trõ

1869 Maruzen Sûå trúã laåi cuãa Taâu hoãa xuyïn

Chi nhaánh KC Thaái êëp vaâ Hoaâng àïë luåc àõa úã Hoa Kyâ

taåi Tokyo Kïnh àaâo Suez

Tham gia Hiïåp höåi

xuêët baãn Tokyo

Xuêët baãn quyïín

All about the world

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

11

1870 Chi nhaánh KC Àiïån tñn Tokyo Cuöåc chiïën

úã Tokyo -Yokohama Phaáp-Àûác

Mùæc bïånh thûúng haân (-1871)

trong vaâi thaáng Thöëng nhêët

Vïì thùm Nakatsu nûúác YÁ

vaâ àûa meå lïn Tokyo Cöng xaä Paris

Xuêët baãn CW, quyïín 2 (-1871)

1871 Trúã laåi Tokyo Dõch vuå bûu àiïån Thöëng nhêët

Dúâi àïën Mita Sùæc lïånh múái nûúác Àûác

vúái KC vïì tiïìn àöìng

Baäi boã hònh thûác Phaái àoaân

laänh àõa vaâ Iwakura

thiïët lêåp quêån

1872 Thùm Nakatsu Cöng ty Mitsubishi

qua Osaka àïí Tuyïën xe lûãa

àûa ra lúâi àoáng Tokyo-Yokohama

goáp vúái cöng ty Lõch dûúng lõch

Maruzen Sùæc lïånh Ngên haâng

Phoâng xuêët baãn KC Quöëc gia

Phoâng thúâi trang Sùæc lïånh tham gia

Xuêët baãn quên àöåi

Khuyïën hoåc, têåp 1

1873 Chi nhaánh KC Caãi caách thuïë Hoaâng àïë

úã Osaka ruöång àêët Trung Hoa

Xuêët baãn quyïín Phaái àoaân Iwakura lêìn àêìu tiïn gùåp

Àöíi lõch, Khuyïën trúã laåi gúä böå trûúãng

hoåc, têåp 2-3, nûúác ngoaâi

Kïë toaán, Nûä hoaâng

baãn múái cuãa Triïìu Tiïn Min

quyïín CW nùæm quyïìn

1874 Chi nhaánh KC Àïì nghõ thaânh lêåp Nöåi caác Disraeli

úã Kyoto Quöëc höåi do dên lêìn thûá hai

Hiïåp höåi bêìu cûã

tranh luêån Mita Cuöåc viïîn chinh

Cûã Hikojiro Àaâi Loan

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

12

Nakamigawa & Tuyïën xe lûãa

Nobukichi Koizumin Osaka-Kobe

sang London Moã than Takashima

Xuêët baãn àûúåc chñnh quyïìn

Khuyïën hoåc, têåp 4-13 baán cho Shojiro Goto

1875 Laâm chûáng cuöåc Dõch vuå taâu thuãy

hön nhên cuãa chaåy bùçng húi nûúác

Arinori Mori thûúâng xuyïn giûäa

Phoâng tranh luêån Mitsubishi Shanghai

Mita. -Yokohama

Xuêët baãn Sùæc lïånh thiïët lêåp

Khuyïën hoåc, têåp 14, chñnh thïí hiïën phaáp

Khaái lûúåc vïì Luêåt Libel & Luêåt Baáo chñ

vùn minh

1876-81 Fukuzawa úã Tokyo, tûâ 41-46 tuöíi

1876 Gùåp Toshimichi Sùæc lïånh cêëm

Okubo mang kiïëm

Viïëng thùm Osaka Ngên haâng Mitsui

Xuêët baãn Khuyïën hoåc, Sùæc lïånh Ngên haâng

têåp 15-17 Quöëc gia àûúåc àiïìu

chónh.

Cöng ty Thûúng maåi

Mitsui.

Cuöåc nöíi loaån cuãa

caác cûåu voä sô úã

têy nam Nhêåt Baãn

1877 Xuêët baãn Phên chia Cuöåc nöíi loaån Chiïën tranh

quyïìn lúåi, Kinh tïë Satsuma Nga-Thöí

hoåc cho moåi ngûúâi Àaåi hoåc Tokyo (-1878)

Cuöåc triïín laäm

trong nûúác

1878 Àïå trònh vïì Trûúâng Thûúng maåi Höåi nghõ Berlin

Ngên haâng tiïìn Mitsubishi

àöìng lïn Shigenobu Trûúâng Cao àùèng

Okuma. Kyä thuêåt Hoaâng gia

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

13

Àïì nghõ sûå Okubo bõ aám saát

giuáp àúä taâi chñnh Thõ trûúâng

cho KC nhûng chûáng khoaán Tokyo

vö voång. Taâu Tokio

Xuêët baãn

Lyá thuyïët tiïìn tïå,

Quyïìn con ngûúâi,

Quyïìn quöëc gia

1879 Àûúåc bêìu laâm Viïån Haân Lêm Tokyo Liïn àoaân quöëc

chuã tõch Viïån Höåi àöìng gia Ireland

Haân lêm Tokyo thaânh phöë Tokyo

Àûúåc bêìu laâm phoá Ryuku trúã thaânh

chuã tõch Höåi àöìng thuöåc àõa Okinawa

thaânh phöë Tokyo,

hai tuêìn sau àoá

Àïì nghõ vïì Kojunsha,

núi “àaâm àaåo”

Tñch cûåc trong viïåc

thaânh lêåp Ngên haâng

tiïìn àöìng Yokohama

Tñch cûåc giaãi quyïët

vêën àïì Moã than

Takashima

Xuêët baãn Nghõ viïån

1880 Kojunsha

Quyä Höî trúå KC Ngên haâng tiïìn àöìng Nöåi caác

Thûúng thaão vïì Yokohama Gladstone lêìn

vêën àïì moã than Phong traâo Tûå do thûá hai

Takashima vaâ Nhên quyïìn Siïu laåm phaát

Àûúåc Hirobumi Ito,

Kaoru Inoue vaâ

Shigenobu Okuma

àïì nghõ laâm

biïn têåp viïn cho

túâ baáo cuãa chñnh phuã

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

14

1881 Phoâng Minh Trõ Cöng ty Baão hiïím Alexander II

Nhêån lúâi àïì nghõ Nhên thoå Meiji bõ aám saát

laâm biïn têåp viïn Vuå bï böëi liïn quan Liïn minh Àûác,

cuãa túâ baáo chñnh phuã àïën vùn phoâng AÁo vaâ Nga

Vêën àïì moã than Hokkaido

Takashima àûúåc Cuöåc khuãng hoaãng

giaãi quyïët Chñnh trõ nùm

Kïë hoaåch túâ baáo thûá 14 thúâi

chñnh phuã bõ thêët baåi Minh Trõ

Xuêët baãn Okuma bõ hêët khoãi

Chuyïån àûúng thúâi àõa võ quyïìn lûåc

Chñnh saách giaãm

laåm phaát Matsukata

1882-90 Fukuzawa úã Tokyo, tûâ 47-55 tuöíi

1882 Thúâi sûå tên baáo Hûúáng dêîn cuãa Binh lñnh Triïìu

hoaâng gia daânh Tiïn nöíi lïn

cho binh lñnh chöëng laåi quên

Ngên haâng Nhêåt Baãn àöåi Nhêåt

Trûúâng Tokyo

Senmon Gakko

(tiïìn thên cuãa

Àaåi hoåc Waseda)

1883 Gúãi Ichitaro & Rokumeikan Àiïån thoaåi

Sutejiro sang Myä Chicago NY

Àûúåc Kim Ok-kyun

viïëng thùm

1884 Chiïën dõch chöëng Ngên haâng Tiïìn Chiïën tranh

Triïìu Tiïn trïn túâ àöìng Yokohama, Trung-Phaáp

Thúâi sûå tên baáo chi nhaánh London (-1885)

Cuöåc nöíi dêåy bêët

thaânh cuãa nhûäng

ngûúâi Triïìu Tiïn

thên Nhêåt, àûúåc

quên Nhêåt höî trúå

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

15

1885 Chiïën dõch chöëng Hiïåp ûúác Tienchin Hiïåp ûúác

Triïìu Tiïn & giûäa Trung Quöëc Tienchin giûäa

Trung Quöëc & Nhêåt Baãn Trung Quöëc

trïn túâ Hïå thöëng nöåi caác vaâ Phaáp

Thúâi sûå tên baáo Nihon Yusen

Baâi xaä luêån “Rúâi khoãi Ngên haâng Nhêåt Baãn

chêu AÁ” trïn túâ phaát haânh giêëy baåc

Thúâi sûå tên baáo coá thïí àöíi sang

tiïìn àöìng

1886 Viïëng thùm Àaåi hoåc Hoaâng gia Nöåi caác

Osaka-Kyoto (Tokyo) Gladstone

Viïëng thùm Mito Giaáo duåc bùæt buöåc lêìn thûá ba

1887 Nakamigawa Bokumeikan Hiïåp ûúác Àõa

laâm chuã tõch Dõch vuå àiïån Trung Haãi

cöng ty Àûúâng sùæt Luêåt gòn giûä

Sanyo hoâa bònh

Chuyïín quyïìn

súã hûäu taâi saãn

úã Mita cho KC

1888 Ichitaro vaâ Stejiro Sùæc lïånh vïì hïå

trúã vïì tûâ Myä thöëng thaânh phöë,

tónh thaânh

1889 Ichitaro tham gia Hiïën phaáp cuãa Thaáp Eiffel

túâ Thúâi sûå tên baáo Hoaâng àïë

Sutejiro tham gia Tuyïën xe lûãa

cöng ty Àûúâng sùæt Tokaido

Sanyo Böå trûúãng ngoaåi giao

Chiïën dõch gêy quyä Okuma bõ aám saát

cho Àaåi hoåc Keio Khuãng hoaãng

Àïën thùm Kobe, kinh tïë àêìu tiïn

Osaka, Nara, Kyoto,

Nagoya vaâ Shizuoka

Ba giaáo sû ngûúâi Myä

àïën Nhêåt cuâng vúái

Arthur Knapp

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

16

1890 Àaåi hoåc Keio Luêåt thûúng maåi

Ngaây lïî Hakone Sùæc lïånh vïì

tónh vaâ quêån

Sùæc lïånh vïì

Ngên haâng vaâ

Ngên haâng tiïët kiïåm

Cöng böë cuãa

hoaâng àïë vïì giaáo duåc

Nghõ viïån hoåp

phiïn àêìu tiïn

1891-1901 YF úã taåi Tokyo tûâ nùm 56-66 tuöíi

1891 Nakamigawa vaâo Thaái tûã Nga

cöng ty Mitsui bõ têën cöng úã Otsu

1893 Baâi xaä luêån

“Luêån vïì nhaâ kinh

doanh thûåc thuå”

àùng trïn baáo

Thúâi sûå tên baáo

1894 Àïën thùm Nakatsu Hiïåp ûúác Anh-Nhêåt Kim Ok-kyun

Chiïën dõch chöëng vïì Thûúng maåi bõ aám saát

Trung Quöëc trïn vaâ Haâng haãi úã Thûúång Haãi

baáo Thúâi sûå tên baáo Chiïën tranh

Múã àêìu chiïën dõch Trung-Nhêåt

gêy quyä cho chi phñ (-1895)

chiïën tranh trong

cuöåc chiïën

Trung-Nhêåt

1895 Chiïën dõch chöëng Hiïåp ûúác

Trung Quöëc trïn Shimonoseki

túâ Thúâi sûå tên baáo Tiïìn böìi thûúâng

tûâ Trung Quöëc

1896 Thùm Ise

Thùm Nagano Olympic úã Athens

NHÛÄNG LAÄNH CHUÁA PHONG KIÏËN...

17

1897 Thùm Nagoya, Baãn võ vaâng

Kyoto, Osaka,

Nara, Hiroshima

vaâ Okayama

1898 Xuêët baãn CWYF 5 têåp Chiïën tranh Myä -

Àöåt quyå lêìn 1, Têy Ban Nha

26 thaáng 9

1899 Xuêët baãn YFA Cuöåc nöíi loaån

Boxer

Chiïën tranh Boxer

1900 Àaåo luêåt Caãnh saát

gòn giûä hoâa bònh

1901 Àöåt quyå lêìn 2, Nûä hoaâng Victoria

25 thaáng 1 mêët, 22 thaáng 1

Mêët, 3 thaáng 2

Yukichi Fukuzawa, 1835-1901

18