Tìm hiểu miếu thờ trên địa bàn quận ngũ hành sơn - thành phố đà nẵng.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

----------------

KHÓA LUÂN T ̣ ỐT NGHIÊP ĐẠI HỌC ̣

NGÀNH CỬ NHÂN VĂN HÓA HỌC

Đề tài:

TÌM HIỂU MIẾU THỜ TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN NGŨ HÀNH SƠN –

THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG

Người hướng dẫn:

ThS. Nguyễn Hoàng Thân

Người thực hiện:

Đinh Thị Trang

Đà Nẵng, tháng 5/2013

Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dưới sự

hướng dẫn của Giảng viên chính - ThS. Nguyễn Hoàng Thân - Khoa Ngữ Văn -

Trường Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính trung

thực của nội dung khoa học trong công trình này.

Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2013

Tác giả khóa luận

Đinh Thị Trang

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo, ThS. Nguyễn

Hoàng Thân - Người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên

cứu đến đến khi hoàn thành khóa luận này.

Xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến nhà nghiên cứu Vũ Hoài An, ông

Huỳnh Bá Dương - Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thể thao quận Ngũ Hành Sơn,

Ban Quý tế các lăng, miếu, cùng nhân dân trên địa bàn quận Ngũ Hành Sơn đã

hướng dẫn, cung cấp thông tin, tư liệu, cũng như dành thời gian cho tôi phỏng vấn

những vấn đề liên quan đến đề tài này.

Xin cảm ơn các Thầy Cô giáo Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư phạm Đà

Nẵng đã trao dồi kiến thức cho tôi trong những năm học qua, quý Thầy, Cô trong

Hội đồng chấm khóa luận đã dành thời gian và công sức sửa chữa, lắng nghe và

đóng góp ý kiến để khóa luận được hoàn chỉnh hơn.

Nhân dịp này, tôi cũng bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, bạn bè đã động

viên, ủng hộ tôi hoàn thành khóa học và thực hiện khóa luận này.

Tuy đã có nhiều cố gắng, nhưng do thời gian có hạn nên khóa luận này không

thể không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Kính mong nhận được sự góp ý

của quý Thầy Cô, các bạn để công trình hoàn thiện hơn.

Xin trân trọng cảm ơn.

Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2013

Sinh viên thực hiện

Đinh Thị Trang

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu................................................................................1

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu........................................................................5

4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................5

5. Bố cục của khóa luận........................................................................................6

NỘI DUNG ................................................................................................................7

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VÙNG ĐẤT NGŨ HÀNH SƠN

VÀ MIẾU THỜ Ở VIỆT NAM................................................................................7

1.1. Khái quát chung về quận Ngũ Hành Sơn ......................................................7

1.1.1. Điều kiện tự nhiên......................................................................................7

1.1.2. Lịch sử hình thành ...................................................................................10

1.1.3. Dân cư, kinh tế, văn hóa ..........................................................................14

1.2. Miếu thờ ở Việt Nam...................................................................................18

1.2.1. Khái niệm Miếu .......................................................................................18

1.2.2. Cơ sở thờ tự .............................................................................................20

1.2.3. Miếu thờ trong đời sống làng xã..............................................................21

CHƯƠNG 2: MIẾU THỜ TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN NGŨ HÀNH SƠN ...........24

2.1. Niên đại hình thành và địa bàn phân bố ......................................................24

2.1.1. Niên đại hình thành..................................................................................24

2.1.2. Địa bàn phân bố .......................................................................................27

2.2. Đặc điểm kiến trúc......................................................................................29

2.2.1. Vị trí cảnh quan .......................................................................................29

2.2.2. Cấu kiện kiến trúc....................................................................................30

2.2.3. Đồ thờ phụng và các biểu tượng trang trí................................................33

2.3. Đối tượng thờ phụng....................................................................................39

2.3.1. Thờ Nhiên thần ........................................................................................39

2.4.2. Thờ Nhân thần .........................................................................................55

2.4. Các sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng ...............................................................62

2.4.1. Phần lễ......................................................................................................62

2.4.2. Phần hội ...................................................................................................63

2.5. Một số miếu thờ tiêu biểu............................................................................65

2.5.1. Lăng Ông Tân Trà ...................................................................................65

2.5.2. Miếu Bà Chúa Ngọc ................................................................................67

2.5.3. Miếu Ông Chài ........................................................................................69

CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ, THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN

DI TÍCH MIẾU THỜ TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN NGŨ HÀNH SƠN ..................73

3.1. Giá trị của miếu quận Ngũ Hành Sơn..........................................................73

3.1.1. Giá trị tâm linh tín ngưỡng ......................................................................73

3.1.2. Giá trị lịch sử ...........................................................................................74

3.1.3. Giá trị văn hóa, nghệ thuật.......................................................................76

3.2. Thực trạng miếu thờ ở quận Ngũ Hành Sơn hiện nay.................................77

3.3. Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị miếu thờ quận Ngũ Hành Sơn .........79

KẾT LUẬN..............................................................................................................83

TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................86

PHỤ LỤC.................................................................................................................91

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trên hành tinh chúng ta đang sống, kể từ khi con người xuất hiện đến khi xã

hội loài người được hình thành đã trải qua một chặng đường dài đầy cam go và thử

thách, con người phải luôn đấu tranh để chinh phục thế giới tự nhiên, chống lại các

loài thú dữ. Dần về sau, trong quá trình hình thành, đấu tranh dựng nước và giữ

nước, các tộc người đã sáng tạo ra những giá trị văn hóa vô cùng phong phú. Trong

đó, các công trình kiến trúc thuộc loại hình tôn giáo tín ngưỡng chiếm đại đa số, nó

chứa đựng biết bao tinh hoa, trí tuệ, tài năng, giá trị văn hóa nghệ thuật cũng như

đời sống tâm linh cần được bảo tồn, khai thác, phục vụ cho sự tiến bộ xã hội, bởi nó

là những bằng chứng cụ thể, sinh động về lịch sử của mỗi dân tộc, mỗi đất nước.

Việt Nam vốn là một quốc gia ở khu vực Đông Nam Á có nghề nông nghiệp

lúa nước truyền thống lâu đời, họ sống gắn bó với thiên nhiên và cũng sợ thiên

nhiên, nhất là những khi thiên tai bất thường xảy ra, họ không giải thích được vì sao

lại có hiện tượng đó. Họ tưởng tượng có một lực lượng vô hình nào đó tác động vào

đời sống của họ. Họ sợ hãi hoặc kính phục lực lượng ấy và dẫn đến việc tôn thờ, từ

đó “thần linh” xuất hiện. Nhà nghiên cứu X.A. Tôcarev cho rằng: “Nguồn gốc này

chính là sự bất lực của con người trồng trọt. Cây trồng không phải bao giờ cũng

được mùa, mà mùa màng phụ thuộc vào những điều kiện mà con người cần đến sự

phù trợ, giúp đỡ việc trồng cây, từ đó các lễ nghi ma thuật ra đời” [62, tr.21].

Cũng từ cuộc sống gắn bó với tự nhiên nên trong tư tưởng của họ, những

người nào đó không may bị sét đánh chết, bị chết đuối hay cây ngã đè chết, họ cũng

cho đó là cái chết không bình thường, bất đắc kỳ tử, hẳn là có điều gì thiêng liêng

uẩn khúc nên cũng thờ làm thần. Rồi còn cho rằng, có người từ nơi khác đến vùng

đất mình đột ngột chết, qua đêm mối đùn lên thành mộ, họ cho là người chết thiêng

nên cũng được tôn thờ làm thần. Thậm chí có người chết nghẹn, chết đuối cũng cho

là chết khác thường,… và được tôn làm thần để thờ. Đặc biệt, từ thực tế của cuộc

sống cũng đã xuất hiện những con người khỏe mạnh, mưu lược, tài ba, giết thú dữ,

2

cứu thoát được nhiều người, hay những người có công với dân với nước, khi chết

cũng được đưa vào các miếu thờ. Tất cả đã họp thành một lớp người được tôn thờ,

đó là “thần người”. Cho nên, từ lâu, các ngôi miếu thờ đã thực sự đóng vai trò

quan trọng trong đời sống tinh thần của bao thế hệ người dân Việt.

Đến với vùng đất Ngũ Hành Sơn, chúng ta không chỉ đến với cảnh đẹp thiên

nhiên nên thơ, hùng vĩ của năm cụm Ngũ Hành; với bãi cát trắng mịn màng trải dài

ven biển phẳng lặng, bình yên; với làng nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước nổi

tiếng, mà nơi đây còn là vùng đất có lịch sử văn hóa lâu đời. Từ thuở những bậc tiền

nhân người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ tới vùng này khai hoang, lập ấp, lập làng đã

nhiều thế kỷ qua, họ chung tay, góp sức xây dựng các công trình như đình, chùa,

miếu, vũ… để thỏa mãn nhu cầu đời sống tín ngưỡng của mình. Và đặc biệt, khi

đến đây, họ có sự tiếp xúc và giao lưu văn hóa với cư dân bản địa là người Chăm,

sau đó là người Hoa. Cho nên, trong những công trình kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng

của họ đã mang sự hòa trộn về văn hóa của các tộc người Việt - Chăm - Hoa. Tất cả

đã tạo nên một chiều sâu về văn hóa độc đáo so với những vùng đất khác.

Hiện nay, quá trình đô thị hóa đang diễn ra mạnh mẽ trên địa bàn quận Ngũ

Hành Sơn, không gian văn hóa làng Việt đang dần dần thay đổi từ “làng sang phố”,

nhiều miếu thờ trên địa bàn quận có nguy cơ bị biến dạng hoặc mất đi. Như vậy, đã

và sẽ có nhiều di tích bị tách khỏi “chốn thiêng liêng” mà nó từng hiện hữu suốt

hàng trăm năm qua. Bởi vậy, chúng tôi tiến hành khảo sát, nghiên cứu miếu thờ trên

địa bàn quận nhằm góp phần bảo tồn vốn di sản văn hóa làng xã truyền thống, phục

vụ cho đời sống tín ngưỡng dân gian của cư dân quận Ngũ Hành Sơn, đồng thời góp

phần vào việc phát triển du lịch, nhất là du lịch tâm linh của địa phương. Đó chính

là lý do để chúng tôi chọn đề tài: “Tìm hiểu miếu thờ trên địa bàn quận Ngũ Hành

Sơn - Thành phố Đà Nẵng” làm khóa luận tốt nghiệp đại học của mình.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, văn hóa là một hệ thống hữu cơ những giá

trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động

thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội mà

3

hình thành. Do đó, văn hóa thể hiện trong rất nhiều lĩnh vực của cuộc sống con

người, trong đó phải kể đến tín ngưỡng thờ phụng các vị nhiên thần, nhân thần. Để

đáp ứng nhu cầu của đời sống tâm linh này, người dân đã lập nhiều đền, đình,

miếu,… để thờ phụng, đồng thời họ còn tổ chức các hoạt động lễ hội để ghi nhớ và

tạ ơn thần linh cũng như các bậc nhân thần.

Tìm hiểu về miếu thờ của người Việt từ trước đến nay đã có nhiều công trình

nghiên cứu, ở đây, tôi xin tóm tắt một số công trình tiêu biểu sau:

Trước tiên phải nhắc đến cuốn Phong tục cổ truyền Việt Nam của Nguyễn

Hữu Ái và Nguyễn Mai Phương ấn hành năm 2004. Trong tác phẩm này, hai tác giả

đã dành một số trang viết cho tín ngưỡng ở các đền, miếu, phủ: “Các đình, đền,

miếu, phủ lớn thường phụng thờ thần linh, thành hoàng, thánh mẫu. Các nơi thờ tự

này là biểu hiện một tập tục văn hóa truyền thống, thể hiện sự kính trọng, nhớ ơn

các vị tiền nhân đã có công với làng xã và với dân tộc trong lịch sử” [8, tr.121].

Cuốn Nếp cũ - Tín ngưỡng Việt Nam (quyển Thượng) xuất bản năm 2005

của tác giả Toan Ánh đã cung cấp cho chúng ta những thông tin về nơi sinh hoạt tín

ngưỡng cộng đồng của dân tộc Việt như đền, đình, miếu. Theo tác giả “miếu cũng

như đền là nơi quỷ thần an ngự” [6, tr.145] và “trong việc thờ thần, cúng lễ là điều

quan trọng, không có cúng lễ không có sự phụng thờ” [6, tr.151].

Còn cuốn Đền miếu Việt Nam của GS. Vũ Ngọc Khánh chủ biên ấn hành

năm 2009 là sự tập hợp những bài nghiên cứu của nhiều tác giả ở khắp mọi miền

đất nước viết về một số đền, miếu từ Bắc vào Nam. Trong phần “Suy nghĩ về đền

miếu ở Việt Nam”, GS. Vũ Ngọc Khánh khẳng định tầm quan trọng của các công

trình đền, miếu như sau: “Đền miếu Việt Nam là nơi chứng tỏ cái “lễ” của người

Việt Nam (tất cả các dân tộc chứ không riêng gì người Kinh). Đâu đó vài định kiến

với chữ “lễ”, cho là phong kiến hoặc là hình thức, quá hơn nửa là mê hoặc, ngu

dân. Thực ra “lễ” là điều tiêu biểu văn hóa hơn cả… Tại các đền miếu Việt Nam,

“sự lễ” rất được tôn trọng và phải công nhận là có tính chất Việt Nam, hợp với

phong tục Việt Nam hơn cả” [30, tr.17]. Cuốn sách này đã miêu tả được nhiều mặt

như lịch sử hình thành, đặc điểm kiến trúc, đối tượng được thờ tự của các ngôi

4

miếu, song vẫn chưa mang tính chi tiết theo từng địa phương cụ thể.

Khi đi vào nghiên cứu các công trình tín ngưỡng dân gian thì đặc điểm về

kiến trúc là một phần quan trọng, thể hiện đặc trưng của công trình đó cũng như sự

hòa quyện vào tổng thể kiến trúc dân gian Việt Nam. Trong cuốn Kiến trúc cổ Việt

Nam, tác giả Vũ Tam Lang đã nhận xét về kiến trúc cũng như không gian tồn tại

của miếu: “Kiến trúc đền đài - miếu mạo là một bộ phận của kiến trúc tôn giáo - tín

ngưỡng nước ta. Một số công trình đền đài - miếu mạo là nơi thờ cúng của Đạo

giáo (Lão giáo) - nguyên là một thứ triết học của quần chúng bị áp bức thể hiện

trong học thuyết đạo đức của Lão Tử,… Địa điểm xây dựng đền đài - miếu mạo

thường được lựa chọn ở những vị trí có liên quan đến những truyền thuyết hoặc sự

tích, cuộc sống của vị thần siêu nhiên hay nhân vật được tôn thờ” [32, tr.89].

Những công trình nghiên cứu trên tuy không nghiên cứu trực tiếp và toàn

diện về miếu thờ, nhưng cũng đã cung cấp cho chúng tôi một số thông tin, tư liệu

chung về kiến trúc đền miếu và các hình thái tín ngưỡng thờ cúng cộng đồng trong

các miếu thờ. Và quan trọng hơn là những công trình nghiên cứu trên đã cung cấp

cơ sở lý luận vững chắc để chúng tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình.

Trong phạm vi hẹp là thành phố Đà Nẵng thì cũng có một số công trình

nghiên cứu đề cập đến miếu thờ. Tuy nhiên, cũng chỉ là những miêu tả về một số

miếu thờ tiêu biểu ở Đà Nẵng, hoặc ở một quận, huyện chứ chưa có tính khái quát

chung và đầy đủ về hệ thống miếu thờ trên địa bàn toàn thành phố.

Trong công trình Tín ngưỡng cư dân ven biển Quảng Nam - Đà Nẵng, tác giả

Nguyễn Xuân Hương đã cung cấp cho chúng ta những tư liệu về việc thờ Mẫu, thờ

âm linh ở các lăng miếu. Tuy nhiên công trình chỉ mới khai thác ở mảng tín ngưỡng

thờ thần mà ít đề cập tới miếu thờ.

“Chuyện miếu bà Hàm Trung” của tác giả Hồ Tấn Tuấn, in trong kỷ yếu

Liên Chiểu 15 năm xây dựng và phát triển (1997 - 2012) đã cho chúng ta biết về

miếu Bà Hàm Trung ở quận Liên Chiểu. Hoặc Nguyễn Minh Châu với bài viết “Về

miếu công chúa Huyền Trân” in trong tuyển tập Ngũ Hành Sơn - Vùng lịch sử, văn

hóa tâm linh do Lê Hoàng Vinh - Lê Anh Dũng sưu tầm tuyển chọn, nhà xuất bản

5

Văn học ấn hành năm 2011 đã giới thiệu đôi nét về miếu thờ công chúa Huyền Trân

ở phường Hòa Hải, quận Ngũ Hành Sơn.

Ngoài ra, còn có khóa luận tốt nghiệp đại học Tìm hiểu miếu thờ ở quận Liên

Chiểu thành phố Đà Nẵng của tác giả Lê Thị Huế bảo vệ năm 2012 tại Khoa Ngữ

Văn, trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng đã trình bày chi tiết về miếu thờ ở quận

Liên Chiểu. Để tiếp nối tinh thần tìm hiểu về đặc điểm chung của miếu thờ ở Đà

Nẵng, chúng tôi đã chọn đề tài này, nhưng với đối tượng khảo sát, tìm hiểu là địa

bàn quận Ngũ Hành Sơn.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: tất cả các miếu thờ trên địa bàn quận Ngũ Hành

Sơn, thành phố Đà Nẵng.

- Phạm vi nghiên cứu: Chủ yếu tập trung nghiên cứu các đặc điểm của miếu

thờ như: niên đại hình thành, đặc điểm kiến trúc, ý nghĩa một số đồ án trang trí,

nguồn gốc của các vị thần tiêu biểu được thờ tự trong miếu, các sinh hoạt văn hóa

tín ngưỡng,... Đồng thời nêu lên những giá trị và một số phương hướng bảo tồn

miếu thờ trong tình hình hiện nay.

4. Phương pháp nghiên cứu

Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, chúng tôi đã áp dụng các phương

pháp nghiên cứu thuộc lĩnh vực khoa học xã hội nhân văn và phương pháp nghiên

cứu liên ngành. Cụ thể như sau:

- Phương pháp sưu tầm các nguồn tư liệu, các nghiên cứu trước đây về miếu

thờ trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nói chung, quận Ngũ Hành Sơn nói riêng;

- Phương pháp điều tra, phỏng vấn nhanh trực tiếp các đối tượng là người

dân Ngũ Hành Sơn, ban quản lý miếu,... đồng thời phỏng vấn các nhà nghiên cứu để

thu thập ý kiến của họ liên quan đến đề tài;

- Phương pháp điền dã dân tộc học, quan sát từng mặt và toàn diện, khảo sát

chi tiết các đối tượng của đề tài nghiên cứu, làm rõ các giá trị đặc trưng;

- Phương pháp so sánh, đối chiếu: nhằm so sánh, đánh giá những hoạt động

liên quan đến miếu thờ như địa điểm, bố cục mặt bằng, trang trí kiến trúc, vị thần