Tìm hiểu hành động ngôn ngữ thuộc lớp điều khiển của nhân vật nông dân trong một số tác phẩm văn xuôi giai đoạn 1930-1945

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐOÀN QUANG HUÂN

TÌM HIỂU HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ

THUỘC LỚP ĐIỀU KHIỂN CỦA NHÂN VẬT NÔNG DÂN

TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI

GIAI ĐOẠN 1930 - 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐOÀN QUANG HUÂN

TÌM HIỂU HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ

THUỘC LỚP ĐIỀU KHIỂN CỦA NHÂN VẬT NÔNG DÂN

TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI

GIAI ĐOẠN 1930 - 1945

Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã ngành: 60 22 01 02

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Lộc

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu khảo

sát, thống kê, nghiên cứu, kết luận trong luận văn là trung thực và chưa từng công bố

ở bất kì công trình nào khác.

Tác giả

Đoàn Quang Huân

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến PGS.TS. Nguyễn Văn Lộc, thầy đã

tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để tôi có thể

hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Luận văn này là kết quả của một quá trình học tập và nghiên cứu. Vì vậy, tôi xin

chân thành cảm ơn đến những người thầy, người cô đã giảng dạy các chuyên đề cao

học cho lớp Ngôn ngữ K23 (2015 - 2017) tại trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái

Nguyên.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, người thân đã luôn ủng hộ và động

viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2017

Tác giả luận văn

Đoàn Quang Huân

iii

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT....................................................................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................................v

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................2

3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu....................................................6

4. Mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................8

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................8

6. Bố cục của luận văn.........................................................................................9

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN............................................10

1.1. Lí thuyết về hành động ngôn ngữ...............................................................10

1.1.1. Khái niệm hành động ngôn ngữ ..............................................................10

1.1.2. Phân loại các hành động ở lời..................................................................11

1.1.3. Phát ngôn ngữ vi, biểu thức ngữ vi, động từ ngữ vi................................17

1.1.4. Một số dấu hiệu đánh dấu hành động ở lời .............................................20

1.1.5. Hành động ở lời trực tiếp và hành động ở lời gián tiếp...........................23

1.2. Khái quát về hành động ở lời cầu khiến.....................................................24

1.2.1. Khái niệm hành động cầu khiến (điều khiển)..........................................24

1.2.2. Phân loại hành động cầu khiến tiếng Việt...............................................26

1.2.3. Đặc điểm của hành động cầu khiến tiếng Việt........................................28

1.3. Sơ lược về lí thuyết hội thoại......................................................................32

1.3.1. Khái niệm hội thoại .................................................................................32

1.3.2. Khái niệm chủ ngôn và tiếp ngôn............................................................33

1.3.3. Các qui tắc hội thoại ................................................................................33

1.3.4. Các biện pháp làm giảm hiệu lực đe dọa thể diện của người nghe .........34

iv

1.4. Vài nét về văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945................................35

1.4.1. Sơ lược về lịch sử xã hội Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 ....................35

1.4.2. Tình hình văn học ....................................................................................35

1.4.3. Một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu...........................................................36

1.5. Tiểu kết .......................................................................................................37

Chương 2. HÀNH ĐỘNG ĐIỀU KHIỂN CỦA NHÂN VẬT NÔNG

DÂN TRONG VĂN XUÔI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 NHÌN

TỪ LÍ THUYẾT HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ..............................................38

2.1. Phân loại và miêu tả các hành động điều khiển trong một số tác phẩm

văn xuôi Việt Nam, giai đoạn 1930 - 1945 .......................................................38

2.1.1. Kết quả thống kê và tiêu chí phân loại ....................................................39

2.1.2. Miêu tả các kiểu hành động điều khiển trong một số tác phẩm văn

xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 ...............................................................39

2.2. Tiểu kết .......................................................................................................72

Chương 3. HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ THUỘC LỚP ĐIỀU KHIỂN

CỦA NHÂN VẬT NÔNG DÂN TRONG VĂN XUÔI VIỆT NAM

GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 NHÌN TỪ LÍ THUYẾT HỘI THOẠI................74

3.1. Tiếp ngôn của các hành động ở lời thuộc lớp điều khiển của nhân vật nông

dân trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam, giai đoạn 1930 - 1945 .................74

3.1.1. Tiếp ngôn của các hành động lớp điều khiển nhìn từ phương diện

thành phần giai cấp và vị thế xã hội ..................................................................74

3.1.2. Tiếp ngôn với các hành động ở lời lớp điều khiển..................................87

3.2. Các hành động ở lời thuộc lớp điều khiển trong các tác phẩm đã khảo

sát với vấn đề lịch sự trong hội thoại.................................................................95

3.2.1. Dẫn nhập..................................................................................................95

3.2.2. Các phương thức thể hiện tính lịch sự trong các hành động lớp điều

khiển đã thống kê...............................................................................................97

3.3. Tiểu kết .....................................................................................................104

KẾT LUẬN.....................................................................................................106

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................109

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BĐC : Bước đường cùng

BTNV : Biểu thức ngữ vi

ĐK : Điền khiển

ĐTNV : động từ ngữ vi

ĐTNVCK : Động từ ngữ vi cầu khiến

HĐ : Hành động

HĐCK : Hành động cầu khiến

HĐNT : Hành động ngôn trung

NC : Nam Cao

NDCK : Nội dung cầu khiến

PNNV : Phát ngôn ngữ vi

SL : Số lượng

SP1 : Người nói (Speaker 1)

SP2 : Người nghe (Speaker 2)

TĐ : Tắt đèn

TL : Tỷ lệ

TN : Tiếp ngôn

TP : Tác phẩm

Vnhck : Vị từ ngôn hành cầu khiến

XH : Xã hội

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Bảng tổng kết số lượng và tỉ lệ % của các hành động ở lời thuộc

nhóm điều khiển đã thống kê: 1610...............................................52

Bảng 2.2. Bảng tổng kết các hành động ở lời lớp điều khiển theo ngữ liệu

thống kê..........................................................................................53

Bảng 2.3. Bảng tổng kết các hành động cầu khiến có cấu tạo 4 thành tố......55

Bảng 2.4. Tỉ lệ % tính theo số hành động điều khiển có cấu tạo ba thành tố......57

Bảng 2.5. Tỉ lệ % tính theosố tư liệu thống kê...............................................57

Bảng 2.6. Bảng tổng kết kiểu động điều khiển có cấu tạo hai thành tố.........58

Bảng 2.7. Bảng tổng kết kiểu động điều khiển có cấu tạo một thành tố........60

Bảng 2.8. Tổng kết các kiểu tiếp ngôn theo cấu tạo hình thức ......................60

Bảng 2.9. Tác phẩm Tắt đèn ..........................................................................61

Bảng 2.10. Tác phẩm Bước đường cùng..........................................................61

Bảng 2.11. Tác phẩm của Nam Cao.................................................................61

Bảng 2.12. Bảng tổng kết các kiểu hành động điều khiển theo mối quan hệ

của BTNV và PNNV .....................................................................64

Bảng 2.13. Số lượng và tỉ lệ phần trăm của hai kiểu hành động điều khiển

được phân loại theo tiêu chí phát ngôn ngữ vi có mặt hay vắng

mặt động từ ngữ vi.........................................................................66

Bảng 2.14. Bảng tổng kếthành động điều khiển được dùng theo lối gián

tiếp hay trực tiếp ............................................................................70

Bảng 2.15. Bảng tổng kết khái quát về các kiểu hành động điều khiển theo

tiêu chí ý nghĩa cầu, khiến .............................................................71

Bảng 3.1. Bảng tổng kết tiếp ngôn là nhân vật thuộc giai cấp thống trị........77

Bảng 3.2. Bảng tổng kết các tiếp ngôn không có quan hệ thân tộc và cùng

giai cấp với chủ ngôn.....................................................................81

vi

Bảng 3.3: Tiếp ngôn có quan hệ thân tộc và cùng giai cấp với chủ ngôn .....84

Bảng 3.4. Bảng tổng kết các kiểu tiếp ngôn (Sp2) cùng giai cấp với chủ

ngôn (Sp1)......................................................................................85

Bảng 3.5. Bảng tổng kết các kiểu tiếp ngôn xét theo thành phần giai cấp ....86

Bảng 3.6. Bảng tổng kết các kiểu tiếp ngôn xét theo vị thế xã hội................86

Bảng 3.7. Bảng tổng kết về các kiểu tiếp ngôn của hành động điều khiển

xét từ phương diện vị thế xã hội với hành động ở lời ...................88

Bảng 3.8. Bảng tổng kết các kiểu tiếp ngôn và các hành động ngôn trung

mang ý nghĩa cầu hay khiến ..........................................................93

Bảng 3.9. Bảng tổng kết các kiểu tiếp ngôn và các hành động ngôn trung

mang ý nghĩa cầu hay khiến ..........................................................93

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Lí do khách quan

Trong những năm gần đây, xu hướng nghiên cứu hành động ngôn ngữ đã và đang

thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ. Hướng tới việc xây dựng bức

tranh khái quát về hành động ngôn ngữ của người Việt nói chung, của các tầng lớp

người thuộc các giai cấp trong văn học nói riêng, đã có nhiều công trình nghiên cứu về

các nhóm hành động ngôn ngữ, trong đó có hành động điều khiển (có tác giả gọi là

hành động cầu khiến). Song, có thể nói rằng đến nay chưa có một công trình nào nghiên

cứu hành động điều khiển của nhân vật nông dân trong văn xuôi Việt Nam, giai đoạn

1930 - 1945 một cách công phu, bài bản.

Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 đã có những đóng góp đáng kể trong

lịch sử văn học nước nhà. Sự đóng góp ở đây không chỉ thể hiện ở xu hướng chọn đề

tài, ở sự phản ánh trung thực lịch sử xã hội và cách mạng Việt Nam giai đoạn này mà

còn thể hiện ở phong cách nghệ thuật độc đáo qua ngôn ngữ nhân vật, trong đó hành

động ngôn từ là một biểu hiện.

1.2. Lí do chủ quan

Là một giáo viên giảng dạy văn học trong nhà trường phổ thông, thiết nghĩ muốn

hiểu được lịch sử xã hội Việt Nam, hiểu được con người Việt Nam thuộc các tầng lớp

khác nhau trong giai đoạn xã hội Việt Nam phân chia giai cấp, không thể không nghiên

cứu ngôn ngữ của họ. Vì vậy, chọn đề tàiTìm hiểu hành động ngôn ngữ thuộc lớp

điều khiển của nhân vật nông dân trong một số tác phẩm văn xuôi, giai đoạn 1930

- 1945để nghiên cứu, người viết một mặt muốn làm rõ thêm hành động lớp điều khiển

được dùng trong văn xuôi Việt Nam như thế nào, mặt khác muốn tìm hiểu đặc điểm

ngôn ngữ của nhân vật nông dân, những con người đại diện cho tầng lớp bị trị trong

giai đoạn lịch sử này. Từ đó giúp người đọc hiểu thêm về ngôn ngữ và xã hội Việt Nam

trong thời kì có sự phân chia giai cấp.

2

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Tình hình nghiên cứu về hành động ngôn ngữ

2.1.1. Các tác giả nước ngoài

Trong lịch sử Ngữ dụng học, đã có nhiều công trình nghiên cứu về hành động

ngôn ngữ. Trên thế giới, phải kể đến các công trình nghiên cứu của ba nhà ngôn ngữ

học là J. L. Austin, J.R. Searle và Wierzbicka.

J. L. Austin là người có công đầu trong việc xây dựng lí thuyết hành động ngôn từ. Lí

thuyết này được thể hiện trong 12 chuyên đề giảng dạy ở Đại học Havard. Những chuyên

đề này, năm 1962 được học trò của ông tập hợp trong cuốn “How to do things with words”

(Hành động như thế nào bằng lời nói).Trong công trình nghiên cứu này, ông đã chia hành

vi ngôn ngữ thành ba loại: hành vi tạo lời, hành vi mượn lời và hành vi ở lời.

Dựa vào các động từ ngữ vi tiếng Anh, J. L. Austin đã tiến hành phân loại hành

vi ở lời thành 5 lớp lớn, đó là: phán xử, hành sử, cam kết, trình bày và ứng xử.

Do không định ra được các tiêu chí để phân loại một cách hợp lí nên kết quả phân

loại hành động ngôn ngữ (ông gọi là hành vi ngôn ngữ) còn chồng chéo, dẫm đạp lên

nhau.

- J. R. Searle là người đã kế thừa và phát triển lí thuyết hành động ngôn từ của

J. J. L. Austin.

Để khắc phục những hạn chế của J. L. Austin, J.R. Searle đã đưa ra một hệ thống

gồm 12 tiêu chí phân loại hành động ngôn từ, ngoài ra ông cũng xác lập một hệ thống

thuận ngôn (bao gồm nội dung mệnh đề, điều kiện chuẩn bị, điều kiện chân thành, điều

kiện căn bản). Đây là những đóng góp to lớn của tác giả trong việc phát triển lí luận về

hành động ngôn từ.

- A. Wierzbicka với công trình nghiên cứu mang tên “English speech act ve rbs

- a semantic dictionary” đã phân loại hành động ngôn từ khá chi tiết dựa trên cơ sở 270

vị từ - động từ nói năng (speech act verbs). Các vị từ này được bà qui về 37 nhóm, tiêu

biểu là: ra lệnh (order), cầu xin (ask1), hỏi (ask2), mời gọi (call), cấm (forbid), cho

phép (permit), tranh cãi (argue), trách mắng (reprimand),...

3

Quan trọng là trong quá trình miêu tả và giải thích, tác giả đã bám theo những

tiêu chí của điều kiện thuận ngôn như: cương vị của Sp1 và Sp2; Sp1 dùng chiến lược

nào (lí trí hay tình cảm) để hành động; Sp2 có quyền từ chối việc thực hiện hành động

được nêu trong nội dung mệnh đề hay không; khi công việc hoàn tất, người hưởng lợi

là Sp1 hay Sp2.

Ngoài ba nhà ngôn ngữ học kể trên, còn một số nhà nghiên cứu nước ngoài kế tục

công việc phân loại hành động ngôn từ của J. L. Austin, đó là: D. Wunderlich, F. Recanati,

K.Bach, R.M. Hanish, K. Allan, ... Song do khuôn khổ của luận văn, chúng tôi không

thể bàn thêm về các căn cứ phân loại cũng như quan điểm của các tác giả này.

2.1.2. Các tác giả trong nước

Ở Việt Nam, từ cuối những năm 1980 trở lại đây, vấn đề hành động ngôn ngữ đã

được sự quan tâm của đông đảo các nhà ngôn ngữ học. Nhiều tác giả và các công trình

nghiên cứu về hành động ngôn ngữ của họ đã được đưa vào giảng dạy trong trường

Đại học và Trung học chuyên nghiệp, như:

- Tác giả Đỗ Hữu Châu, với công trình tiêu biểu Đại cương ngôn ngữ học Tập

2,Nxb GD, H. 2001, đã đánh dấu một bước tiến mới trong ngành Ngôn ngữ học Việt

Nam. Ông là một trong những dịch giả và cũng là tác giả dành nhiều tâm huyết cho

vấn đề hành động ngôn ngữ (xin nói thêm, hành động ngôn ngữ được tác giả gọi bằng

cái tên khác là hành vi ngôn ngữ).

Không chỉ chuyển tải những quan điểm của J. L. Austin, J. R. Searle, trong công

trình nghiên cứu này, tác giả Đỗ Hữu Châu còn nêu định nghĩa về hành động ngôn ngữ

và các vấn đề liên quan như: phát ngôn ngữ vi, biểu thức ngữ vi, động từ ngữ vi, biểu

thức ngữ vi tường minh và biểu thức ngữ vi nguyên cấp, nghĩa tường minh và nghĩa

hàm ẩn,...

- Tác giả Nguyễn Đức Dân, với công trình Ngữ dụng học, Tập 1, Nxb GD, H.

1998, cũng đã có những đóng góp quan trọng về lĩnh vực nghiên cứu hành động ngôn

ngữ. Ngoài những nội dung giới thiệu quan điểm của J. L. Austin, J. R. Searle, trong