Tìm hiểu bằng chứng kiểm toán và phương pháp thu thập bằng chứng kiểm toán trong kiểm toán Báo cáo

Lêi nãi ®Çu

KÓ tõ khi ViÖt Nam chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang nÒn

kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa th× ho¹t ®éng kiÓm to¸n ®· trë

nªn tÊt yÕu vµ ph¸t triÓn nhanh chãng. Víi kiÓm to¸n ®éc lËp, c¸c c«ng ty kiÓm

to¸n ViÖt Nam ®ang tõng bíc n©ng cao chÊt lîng ho¹t ®éng vµ phÊn ®Êu ngang

tÇm kiÓm to¸n khu vùc vµ quèc tÕ.

C«ng ty kiÓm to¸n ®éc lËp cung cÊp lo¹i h×nh dÞch vô chñ yÕu lµ kiÓm to¸n

b¸o c¸o tµi chÝnh ®Ó ®a ra kÕt luËn vÒ tÝnh trung thùc cña th«ng tin trong c¸c b¶ng

khai cïng tÝnh ph¸p lý cña biÓu mÉu chøa ®ùng c¸c th«ng tin ®ã. Ngoµi ra, c¸c chñ

thÓ kiÓm to¸n cßn cã thÓ ®a ra nh÷ng ph¸n quyÕt hoÆc lêi khuyªn cho nhµ qu¶n lý

b»ng th qu¶n lý. §Ó lµm ®îc ®iÒu nµy, c¸c kiÓm to¸n viªn ph¶i thu thËp vµ ®¸nh

gi¸ c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n, h×nh thµnh nªn kÕt luËn kiÓm to¸n. MÆt kh¸c, khi

thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n ph¶i tÝnh ®Õn chi phÝ kiÓm to¸n, ph¶i vËn dông linh

ho¹t c¸c ph¬ng ph¸p thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n phï hîp víi tõng lo¹i h×nh

doanh nghiÖp. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do ®ã vµ qua t×m hiÓu thùc tiÔn ho¹t ®éng

cña C«ng ty cæ phÇn KiÓm to¸n vµ T vÊn (A&C CO), em ®· quyÕt ®Þnh lùa chän

®Ò tµi: “T×m hiÓu b»ng chøng kiÓm to¸n vµ ph¬ng ph¸p thu thËp b»ng chøng kiÓm

to¸n trong kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh t¹i C«ng ty cæ phÇn KiÓm to¸n vµ T vÊn”.

Môc tiªu nghiªn cøu lµ c¸c vÊn ®Ò lý luËn liªn quan ®Õn thu thËp b»ng chøng

kiÓm to¸n. §ång thêi t×m hiÓu thùc tr¹ng thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n t¹i A&C

CO, tõ ®ã ®a ra mét sè nhËn xÐt vµ ý kiÕn nh»m hoµn thiÖn viÖc thu thËp b»ng

chøng kiÓm to¸n.

Néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi gåm 3 ch¬ng:

1

Ch¬ng I. C¬ së lý luËn cña thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n

Ch¬ng II. Thùc tr¹ng thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n trong kiÓm to¸n

B¸o c¸o tµi chÝnh t¹i C«ng ty cæ phÇn KiÓm to¸n vµ T vÊn

Ch¬ng III. Ph¬ng híng vµ gi¶i ph¸p hoµn thiÖn viÖc thu thËp

b»ng chøng kiÓm to¸n trong kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh t¹i

C«ng ty cæ phÇn KiÓm to¸n vµ T vÊn

Bµi viÕt ®· sö dông ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng kÕt hîp víi quan s¸t thùc

tiÔn, pháng vÊn, ph©n tÝch, hÖ thèng ho¸ vµ sö dông c¸c b¶ng biÓu ®Ó minh ho¹.

Do giíi h¹n vÒ mÆt thêi gian vµ kinh nghiÖm nªn bµi viÕt kh«ng tr¸nh khái

nh÷ng thiÕu sãt vÒ nhiÒu mÆt. Em mong nhËn ®îc sù gãp ý cña thÇy c« vµ c¸c b¹n

®Ó bµi viÕt ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c h¬n.

Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

2

Ch¬ng I. c¬ së lý luËn cña thu thËp b»ng chøng kiÓm

to¸n

1.1. b»ng chøng kiÓm to¸n víi Ph¬ng ph¸p thu thËp

1.1.1. Kh¸i niÖm b»ng chøng kiÓm to¸n

Theo Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt, b»ng chøng lµ nh÷ng sù vËt dïng lµm b»ng ®Ó chøng

tá sù viÖc ®ã lµ cã thËt(tr45) . Nh vËy, b»ng chøng ®ãng vai trß quan träng trong

nhiÒu lÜnh vùc, ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc ph¸p lý. Muèn quy kÕt téi danh cho mét

tæ chøc hoÆc c¸ nh©n nµo ®ã th× ph¶i ®a ra ®îc c¸c b»ng chøng x¸c ®¸ng víi téi

danh ®ã. Trong nhiÒu trêng hîp kh¸c nhau, b»ng chøng ®a ra ph¶i tho¶ m·n rÊt

nhiÒu tiªu chÝ (trung thùc, kh¸ch quan, thuyÕt phôc,..) th× b»ng chøng míi gióp Ých

®îc cho c«ng viÖc cña chóng ta.

Víi lÜnh vùc kiÓm to¸n, c¸c kiÓm to¸n viªn ph¶i dùa vµo c¸c b»ng chøng kiÓm

to¸n thu thËp ®îc ®Ó ®a ra nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ møc ®é trung thùc, hîp lý cña

B¸o c¸o tµi chÝnh. Theo ChuÈn mùc KiÓm to¸n quèc tÕ 500.02, kiÓm to¸n viªn cÇn

ph¶i thu thËp ®ñ c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n cã hiÖu lùc ®Ó cã c¨n cø hîp lý khi ®a

ra kÕt luËn kiÓm to¸n. Do ®ã, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ nh÷ng minh chøng cô thÓ

cho kÕt luËn kiÓm to¸n: B»ng chøng lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng kiÓm to¸n, lµ c¬ së

ph¸p lý cho kÕt luËn kiÓm to¸n ®ång thêi b»ng chøng cßn lµ c¬ së t¹o niÒm tin cho

nh÷ng ngêi quan t©m.

Theo ChuÈn mùc KiÓm to¸n ViÖt Nam sè 500, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ tÊt c¶

c¸c tµi liÖu th«ng tin mµ c¸c kiÓm to¸n viªn thu thËp ®îc liªn quan ®Õn cuéc kiÓm

to¸n vµ dùa trªn c¸c th«ng tin nµy kiÓm to¸n viªn h×nh thµnh nªn ý kiÕn cña m×nh.

Theo kh¸i niÖm nµy, b»ng chøng kiÓm to¸n bao gåm c¶ th«ng tin nh©n chøng vµ

vËt chøng mµ kiÓm to¸n viªn thu thËp lµm c¬ së cho nhËn xÐt cña m×nh vÒ B¸o c¸o

tµi chÝnh ®îc kiÓm to¸n. TÝnh ®a d¹ng cña b»ng chøng kiÓm to¸n ( tríc hÕt lµ d¹ng

nh©n chøng vµ vËt chøng) sÏ ¶nh hëng kh¸c nhau ®Õn viÖc h×nh thµnh ý kiÕn kÕt

3

luËn kiÓm to¸n, do ®ã kiÓm to¸n viªn cÇn cã nhËn thøc cô thÓ vÒ c¸c lo¹i b»ng

chøng ®Ó cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng chøng mét c¸ch h÷u hiÖu khi thùc hµnh kiÓm to¸n.

MÆt kh¸c, b»ng chøng kiÓm to¸n cã vai trß quan träng trong h×nh thµnh ý kiÕn kÕt

luËn kiÓm to¸n, vËy nªn sù thµnh c«ng cña toµn bé cuéc kiÓm to¸n phô thuéc tríc

hÕt vµo viÖc thu thËp vµ ®¸nh gi¸ b»ng chøng kiÓm to¸n. NÕu kiÓm to¸n viªn

kh«ng thu thËp ®Çy ®ñ vµ ®¸nh gi¸ ®óng c¸c b»ng chøng thÝch hîp th× kiÓm to¸n

viªn khã cã thÓ ®a ra nhËn ®Þnh x¸c ®¸ng vÒ ®èi tîng kiÓm to¸n. Nãi c¸ch kh¸c,

kÕt luËn kiÓm to¸n khã cã thÓ ®óng víi thùc tr¹ng ®èi tîng ®îc kiÓm to¸n nÕu

b»ng chøng thu ®îc qu¸ Ýt, kh«ng phï hîp hoÆc cã ®é tin cËy kh«ng cao. Nh÷ng

®èi tîng cô thÓ (kho¶n môc, bé phËn, nghiÖp vô,..) ®îc ®¸nh gi¸ lµ kh¶ n¨ng rñi ro

cao th× b»ng chøng kiÓm to¸n ph¶i thu thËp cµng nhiÒu vµ ngîc l¹i. Trong kiÓm

to¸n ph¶i xÐt tíi c¸c rñi ro sau:

♦ Rñi ro tiÒm tµng-IR: Lµ rñi ro tiÒm Èn, vèn cã do kh¶ n¨ng tõng nghiÖp vô,

tõng kho¶n môc trong b¸o c¸o tµi chÝnh chøa ®ùng sai sãt träng yÕu chøa

®ùng sai sãt träng yÕu khi tÝnh riªng rÏ hoÆc tÝnh gép, mÆc dï cã hay kh«ng

cã hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé.

♦ Rñi ro kiÓm so¸t-CR: Lµ rñi ro s¶y ra sai sãt träng yÕu trong tõng nghiÖp

vô, tõng kho¶n môc trong b¸o c¸o tµi chÝnh khi tÝnh riªng rÏ hoÆc tÝnh gép

mµ hÖ thèng kÕ to¸n vµ hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé kh«ng ng¨n ngõa hÕt

hoÆc kh«ng ph¸t hiÖn vµ söa ch÷a kÞp thêi.

♦ Rñi ro ph¸t hiÖn-DR: Lµ rñi ro x¶y ra sai sãt träng yÕu trong tõng nghiÖp

vô, tõng kho¶n môc trong b¸o c¸o tµi chÝnh khi tÝnh riªng rÏ hoÆc tÝnh gép

mµ trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n, kiÓm to¸n viªn vµ c«ng ty kiÓm to¸n kh«ng

ph¸t hiÖn ®îc.

♦ Rñi ro kiÓm to¸n-AR: Lµ rñi ro mµ kiÓm to¸n viªn vµ c«ng ty kiÓm to¸n ®a

ra ý kiÕn nhËn xÐt kh«ng thÝch hîp khi b¸o c¸o tµi chÝnh ®· ®îc kiÓm to¸n

4

cßn cã nh÷ng sai sãt träng yÕu. Rñi ro kiÓm to¸n bao gåm rñi ro tiÒm tµng,

rñi ro kiÓm so¸t vµ rñi ro ph¸t hiÖn.

§Ó ®¸nh gi¸ rñi ro tiÒm tµng , kiÓm to¸n viªn ph¶i thu thËp c¸c b»ng chøng

kiÓm to¸n vÒ: Ngµnh nghÒ kinh doanh cña kh¸ch thÓ kiÓm to¸n; N¨ng lùc nh©n

viªn cña kh¸ch thÓ kiÓm to¸n; ChÝnh s¸ch kinh tÕ, tµi chÝnh, kÕ to¸n cña ®¬n vÞ ®-

îc kiÓm to¸n, tõ ®ã kiÓm to¸n viªn hiÓu ®îc b¶n chÊt kinh doanh cña ®¬n vÞ vµ

tÝnh chÊt phøc t¹p cña c¸c nghiÖp vô ®Ó ®a ra dù ®o¸n cña m×nh vÒ rñi ro tiÒm

tµng.

Víi rñi ro kiÓm so¸t, kiÓm to¸n viªn thùc hiÖn ®¸nh gi¸ ban ®Çu vÒ rñi ro kiÓm

so¸t th«ng qua viÖc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña hÖ thèng kÕ to¸n vµ hÖ thèng kiÓm so¸t

néi bé cña ®¬n vÞ trong viÖc ng¨n ngõa hoÆc ph¸t hiÖn, söa ch÷a c¸c sai sãt träng

yÕu. Do ®ã, trong giai ®o¹n nµy ph¶i thu thËp c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n vÒ m«i tr￾êng kiÓm so¸t, hÖ thèng kÕ to¸n vµ c¸c thñ tôc kiÓm so¸t, tÊt c¶ ®îc chi tiÕt nh sau:

♦ B»ng chøng vÒ m«i trêng kiÓm so¸t

B»ng chøng lo¹i nµy bao gåm: c¸c tµi liÖu vÒ chøc n¨ng nhiÖm vô cña Héi

®ång qu¶n trÞ, Ban Gi¸m ®èc vµ c¸c phßng ban chøc n¨ng; T duy qu¶n lý, phong

c¸ch ®iÒu hµnh cña thµnh viªn Héi ®ång qu¶n trÞ vµ Ban Gi¸m ®èc; HÖ thèng kiÓm

so¸t cña ban qu¶n lý, c¸c chÝnh s¸ch vµ thñ tôc liªn quan ®Õn nh©n sù vµ ph©n ®Þnh

tr¸ch nhiÖm; C¸c chÝnh s¸ch chØ ®¹o cña Nhµ níc, cña cÊp trªn, cña c¬ quan

chuyªn m«n ¶nh hëng ®Õn ®¬n vÞ .V.v..

♦ B»ng chøng vÒ hÖ thèng kÕ to¸n

C¸c tµi liÖu vÒ tæ chøc bé m¸y kÕ to¸n, tæ chøc c«ng viÖc kÕ to¸n; C¸c lo¹i

nghiÖp vô kinh tÕ chñ yÕu, quy tr×nh kÕ to¸n c¸c nghiÖp vô kinh tÕ chñ yÕu .V.v..

♦ B»ng chøng vÒ c¸c thñ tôc kiÓm so¸t chñ yÕu

C¸c tµi liÖu vÒ viÖc lËp, kiÓm tra vµ phª duyÖt c¸c sè liÖu, tµi liÖu liªn quan ®Õn

®¬n vÞ; Tµi liÖu vÒ ch¬ng tr×nh øng dông vµ m«i trêng tin häc; Tµi liÖu vÒ viÖc ®èi

chiÕu sè liÖu gi÷a ®¬n vÞ víi bªn ngoµi .V.v..

5

Nh vËy, sau khi thu thËp ®îc mét sù hiÓu biÕt vÒ c¸ch thiÕt kÕ vµ sù vËn hµnh

cña hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé, kiÓm to¸n viªn sÏ ®a ra ®¸nh gi¸ ban ®Çu vÒ rñi ro

kiÓm so¸t. Møc ®é rñi ro kiÓm so¸t ban ®Çu nµy sÏ ®îc chøng minh b»ng viÖc thùc

hiÖn c¸c thö nghiÖm kiÓm so¸t ë giai ®o¹n hai cña cuéc kiÓm to¸n tríc khi kiÓm

to¸n viªn ®a ra møc ®é rñi ro kiÓm so¸t thÝch hîp ®îc sö dông.

Víi rñi ro ph¸t hiÖn, kiÓm to¸n viªn ph¶i cã tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn c¸c thñ tôc

thu thËp c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n nh»m qu¶n lý vµ kiÓm so¸t ®èi víi rñi ro ph¸t

hiÖn. Tõ m« h×nh rñi ro: AR = IR x CR x DR suy ra DR = AR/ IR x CR,

kiÓm to¸n viªn dùa vµo ®¸nh gi¸ møc ®é rñi ro tiÒm tµng vµ rñi ro kiÓm so¸t ®Ó

gi¶m rñi ro ph¸t hiÖn vµ rñi ro kiÓm to¸n xuèng møc cã thÓ chÊp nhËn ®îc. Rñi ro

ph¸t hiÖn x¸c ®Þnh sè lîng b»ng chøng cã kÕ ho¹ch thu thËp vµ sè lîng b»ng

chøng tØ lÖ nghÞch víi rñi ro ph¸t hiÖn. Quan hÖ gi÷a c¸c lo¹i rñi ro vµ sè lîng

b»ng chøng kiÓm to¸n cÇn thu thËp ®îc kh¸i qu¸t qua B¶ng 1.1 díi ®©y:

B¶ng 1.1. Quan hÖ gi÷a c¸c lo¹i rñi ro vµ sè lîng b»ng chøng cÇn thu thËp

Trêng

hîp AR IR CR DR

Sè lîng b»ng

chøng cÇn thu

thËp

1 cao thÊp thÊp cao thÊp

2 thÊp thÊp thÊp trung b×nh trung b×nh

3 thÊp cao cao ThÊp cao

4 trung b×nh trung b×nh trung b×nh trung b×nh trung b×nh

5 cao thÊp trung b×nh trung b×nh trung b×nh

Mèi quan hÖ gi÷a b»ng chøng kiÓm to¸n víi rñi ro kiÓm to¸n ®· phÇn nµo cho

thÊy râ h¬n vÒ vai trß quan träng cña b»ng chøng trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c lo¹i rñi

ro vµ c¸c ý kiÕn nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña kiÓm to¸n viªn. Ngoµi ra, b»ng chøng kiÓm

to¸n cã nhiÒu vai trß quan träng kh¸c bao gåm:

 Thø nhÊt, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ c¨n cø ®Ó kiÓm to¸n viªn ®a ra ý kiÕn.

6

 Thø hai, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ c¨n cø cña kiÓm to¸n viªn khi cã tranh

chÊp kinh tÕ. KiÓm to¸n viªn ph¶i tiÕn hµnh thu thËp c¸c b»ng chøng liªn

quan ®Õn kiÖn c¸o, nh÷ng tranh chÊp cã liªn quan tíi ®¬n vÞ ®îc kiÓm to¸n

vµ cã thÓ ¶nh hëng träng yÕu ®Õn B¸o c¸o tµi chÝnh. KiÓm to¸n viªn ph¶i

xem xÐt tiÕn triÓn cña c¸c thñ tôc kiÖn c¸o cho ®Õn ngµy ký B¸o c¸o tµi

chÝnh tõ ®ã lùa chän lo¹i ý kiÕn kiÓm to¸n thÝch hîp cho B¸o c¸o kiÓm to¸n.

 Thø ba, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ c¬ së ®Ó lËp B¸o c¸o kiÓm to¸n.

 Thø t, b»ng chøng kiÓm to¸n lµ c¬ së ®Ó kiÓm tra so¸t xÐt chÊt lîng kiÓm

to¸n vµ d÷ liÖu tin cËy cho c¸c kú kiÓm to¸n sau.

1.1.2. Ph©n lo¹i b»ng chøng kiÓm to¸n

V× b»ng chøng kiÓm to¸n rÊt ®a d¹ng nªn trong thùc tÕ cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i

kh¸c nhau, ®Æc biÖt ph©n lo¹i b»ng chøng kiÓm to¸n theo ®é tin cËy gióp kiÓm

to¸n viªn ®Þnh híng ®îc mèi quan t©m ®óng møc tíi tõng lo¹i b»ng chøng trong

qu¸ tr×nh thu thËp vµ ®¸nh gi¸.

 Ph©n lo¹i theo nguån gèc h×nh thµnh

Theo nguån gèc h×nh thµnh, b»ng chøng kiÓm to¸n ®îc ph©n lo¹i theo ®é tin

cËy t¨ng dÇn nh sau:

- B»ng chøng do ®¬n vÞ ph¸t hµnh vµ lu©n chuyÓn trong néi bé: PhiÕu thu,

phiÕu chi, phiÕu nhËp kho, phiÕu xuÊt kho,..

- B»ng chøng do ®¬n vÞ ph¸t hµnh vµ lu©n chuyÓn ra ngoµi ®¬n vÞ, sau ®ã

quay trë vÒ ®¬n vÞ: C¸c hîp ®ång, uû nhiÖm chi ®· thanh to¸n,..

- B»ng chøng do bªn ngoµi lËp, lu t¹i ®¬n vÞ: Ho¸ ®¬n mua hµng, vÐ ®i tµu xe,

sæ phô ng©n hµng, b¶ng sao kª ng©n hµng,..

- B»ng chøng do bªn ngoµi lËp vµ cung cÊp cho kiÓm to¸n viªn: V¨n b¶n x¸c

nhËn nî cña nhµ cung cÊp, x¸c nhËn sè d tiÒn göi ng©n hµng,..

7

- B»ng chøng do c¸c kiÓm to¸n viªn tù khai th¸c vµ ®¸nh gi¸ th«ng qua kiÓm

tra, quan s¸t vµ tÝnh to¸n l¹i. B»ng chøng lo¹i nµy ®îc ®¸nh gi¸ lµ cã ®é tin

cËy cao nhÊt v× chóng do kiÓm to¸n viªn trùc tiÕp thu thËp.

 Ph©n lo¹i b»ng chøng theo thñ tôc kiÓm to¸n

Theo thñ tôc kiÓm to¸n, b»ng chøng kiÓm to¸n ®îc ph©n lo¹i theo ®é tin cËy

t¨ng dÇn nh sau:

- B»ng chøng pháng vÊn.

- B»ng chøng x¸c nhËn (do bªn thø ba x¸c nhËn).

- B»ng chøng tÝnh to¸n.

- B»ng chøng kiÓm tra (kiÓm tra vËt chÊt, kiÓm tra ®èi chiÕu tµi liÖu).

- B»ng chøng quan s¸t.

- B»ng chøng ph©n tÝch.

 Ph©n lo¹i theo tÝnh thuyÕt phôc

- B»ng chøng kh«ng thuyÕt phôc.

- B»ng chøng thuyÕt phôc kh«ng hoµn toµn.

- B»ng chøng thuyÕt phôc hoµn toµn.

 Mét sè b»ng chøng kiÓm to¸n ®Æc biÖt

Ngoµi mét sè kiÓu mÉu b»ng chøng kiÓm to¸n c¬ b¶n, trong mét sè trêng hîp

®Æc biÖt, ph¶i thu thËp thªm c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n ®Æc biÖt. B»ng chøng thêng

gÆp lo¹i nµy bao gåm: ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia; Gi¶i tr×nh cña nhµ qu¶n lý; Tµi

liÖu cña kiÓm to¸n viªn néi bé hoÆc cña kiÓm to¸n viªn kh¸c; B»ng chøng vÒ c¸c

bªn h÷u quan.

ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia

KiÓm to¸n viªn cã thÓ tham kh¶o ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia vÒ c¸c vÊn ®Ò mµ

kiÓm to¸n viªn kh«ng am hiÓu s©u s¾c, vÝ dô nh ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña tµi s¶n quý

hiÕm, c«ng tr×nh nghÖ thuËt, kho¸ng s¶n,.. Tuy nhiªn, cho dï kiÓm to¸n viªn sö

dông ý kiÕn cña chuyªn gia lµm b»ng chøng kiÓm to¸n th× chuÈn mùc kiÓm to¸n

8