Tiếp cận dịch vụ y tế đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo tại Thành phố Hồ Chí Minh nghiên cứu trường hợp quận Tân Phú

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

--------∞0∞--------

NGÔ THỊ VÂN ANH

TIẾP CẬN DỊCH VỤ Y TẾ ĐỐI VỚI HỘ NGHÈO,

HỘ CẬN NGHÈO TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP QUẬN TÂN PHÚ

Chuyên ngành: Xã hội học

Mã số chuyên ngành: 8 31 03 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ

XÃ HỘI HỌC

Giảng viên hướng dẫn : TS. TRƯƠNG HOÀNG TRƯƠNG

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

KHOA ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

GIẤY XÁC NHẬN

Tôi tên là: NGÔ THỊ VÂN ANH

Ngày sinh: 26/06/1994 Nơi sinh: Thái Bình

Chuyên ngành: Xã hội học Mã học viên: 1883103010001

Tôi đồng ý cung cấp toàn văn thông tin luận văn tốt nghiệp hợp lệ về bản quyền

cho Thư viện trường đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh. Thư viện trường đại học

Mở Thành phố Hồ Chí Minh sẽ kết nối toàn văn thông tin luận văn tốt nghiệp vào hệ

thống thông tin khoa học của Sở Khoa học và Công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh.

Ký tên

(Ghi rõ họ và tên)

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

Ý KIẾN CHO PHÉP BẢO VỆ LUẬN VĂN THẠC SĨ

CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN

Giảng viên hướng dẫn: TS. Trương Hoàng Trương

Học viên thực hiện: Ngô Thị Vân Anh Lớp: MSOC018A

Ngày sinh: 26/06/1994 Nơi sinh: Thái Bình

Tên đề tài: “Tiếp cận dịch vụ y tế đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo tại Thành phố Hồ

Chí Minh – Nghiên cứu trường hợp quận Tân Phú”.

Ý kiến của giáo viên hướng dẫn về việc cho phép học viên Ngô Thị Vân Anh được

bảo vệ luận văn trước Hội đồng:

Tôi Trương Hoàng Trương, giáo viên hướng dẫn học viên Ngô Thị Vân Anh đồng ý

cho học viên được bảo vệ luận văn trước Hội đồng.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 13 tháng 9 năm 2021

Người nhận xét

Trương Hoàng Trương

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn Tiếp cận dịch vụ y tế đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo

tại Thành phố Hồ Chí Minh – Nghiên cứu trường hợp quận Tân Phú là công trình

nghiên cứu của riêng cá nhân tôi và được sự hướng dẫn của Tiến sĩ Trương Hoàng

Trương. Các tài liệu sơ cấp đều do tôi thu thập. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng các

tài liệu thứ cấp đều có trích dẫn nguồn gốc. Nếu có vấn đề gì liên quan đến gian lận

tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tôi đồng ý cho Trường Đại học Mở Thành phố

Hồ Chí Minh sử dụng luận văn của tôi để phục vụ cho việc tham khảo.

Người cam đoan

Ngô Thị Vân Anh

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học Trường Đại học

Mở TP. Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện

luận văn. Tôi xin cảm ơn quý thầy cô đã từng giảng dạy, tổ chức chuyên đề, thành

viên Hội đồng đề cương và luận văn góp ý. Đặc biệt, tôi xin cảm ơn Phó Giáo sư -

Tiến sĩ Trần Hữu Quang đã tổ chức các buổi hội thảo quý báu để tôi có cơ hội tham

gia và học tập kinh nghiệm, được quý thầy cùng các anh chị học viên góp ý, định

hướng để luận văn thêm hoàn chỉnh.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến người hướng dẫn khoa học là Tiến sĩ

Trương Hoàng Trương đã tận tình hướng dẫn, chỉ dạy về học thuật, phương pháp,

giúp đỡ tôi vượt qua những giai đoạn khó khăn nhất khi chọn đề tài, hình thành đề

cương và đến khi hoàn thành luận văn. Thầy luôn nhiệt tâm, nhiệt thành, động viên

khiến tôi tự hào về kết quả mình đã làm được.

Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn đến cán bộ Ủy ban nhân dân phường Tân

Quý và quận Tân Phú đã tạo điều kiện cho tôi tiến hành cuộc khảo sát tại địa phương.

Xin gửi lời cảm ơn đến tất cả những người dân, cán bộ đã đồng ý tham gia khảo sát

trong luận văn. Xin được cảm ơn đến gia đình, người thân, người bạn đã ủng hộ, động

viên tôi trong suốt thời gian qua. Chính tình cảm, sự quan tâm đó đã giúp tôi thêm

động lực để hoàn thành luận văn của mình.

Luận văn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế. Với tinh thần cầu thị,

tôi kính mong sự góp ý của quý thầy, cô để đề tài được hoàn thiện hơn.

Người viết luận văn

Ngô Thị Vân Anh

TÓM TẮT

Đề tài Tiếp cận dịch vụ y tế đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo tại Thành phố Hồ

Chí Minh – Nghiên cứu trường hợp quận Tân Phú nghiên cứu mức độ tiếp cận dịch

vụ y tế của hộ nghèo, cận nghèo tại TP. Hồ Chí Minh, từ đó giải thích các yếu tố ảnh

hưởng đến thực trạng trên.

Từ kết quả điều tra bằng bản hỏi và phỏng vấn sâu đối với nhóm hộ nghèo, cận

nghèo và cán bộ liên quan, đề tài đã làm nổi bật lên những khó khăn mà người nghèo

đang gặp phải trong chăm sóc sức khỏe và khám chữa bệnh. Hiện nay, hệ thống y tế

Việt Nam chưa thực sự toàn diện, người nghèo vẫn đang đối mặt với những bất bình

đẳng trong tiếp cận dịch vụ y tế. Các cơ sở chăm sóc sức khỏe ban đầu chưa đáp ứng

nhu cầu khám chữa bệnh của người nghèo nhưng chúng vẫn là lựa chọn ưu tiên vì ở

đó người nghèo được BHYT chi trả. Có bảo hiểm y tế nhưng người nghèo không

hoàn toàn tiếp cận được với dịch vụ khám chữa bệnh khi đau ốm, tình trạng tự chữa

trị, tự mua thuốc khiến chi phí tiền túi cho y tế của người nghèo tăng lên. Xu hướng

“hàng hóa hóa” trong y tế làm xuất hiện thêm các loại dịch vụ thu thêm phí khiến

những dịch vụ mà người nghèo đang sử dụng được bảo hiểm y tế thanh toán trở thành

những dịch vụ kém chất lượng.

Trên cơ sở quan điểm về “Quyền xã hội” của Thomas Humphrey Marshall và

lý thuyết về các loại vốn của Pierre Bourdieu, luận văn chứng minh được rằng đặc

điểm hệ thống y tế Việt Nam hiện nay và các loại vốn cơ bản mà người nghèo đang

sở hữu là vốn kinh tế, vốn văn hóa, vốn xã hội đã ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận

dịch vụ y tế của họ. Vốn kinh tế ít ỏi khiến người nghèo bị phụ thuộc vào bảo hiểm

y tế, họ có xu hướng khám chữa bệnh cơ sở y tế Nhà nước để được bảo hiểm y tế hỗ

trợ. Khi chi phí chữa bệnh vượt quá khả năng chi trả, một số người nghèo phải vay

lãi suất cao hoặc bán tài sản có giá trị để tiếp tục chữa trị khiến họ rơi vào vòng tròn

của nghèo đói. Vốn văn hóa có ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận dịch vụ y tế của

người nghèo, đó là những ảnh hưởng của sự khác biệt giới, nhận thức và tôn giáo

trong hành vi khám chữa bệnh. Bên cạnh đó, vốn xã hội được xem như một tài sản

quý giá hỗ trợ người nghèo có thêm thông tin, chính sách, là chỗ dựa về vật chất và

tinh thần giúp họ cải thiện cơ hội được tiếp cận dịch vụ y tế.

Tính sẵn có của hệ thống y tế và năng lực tiếp cận dịch vụ y tế của người nghèo

cùng tạo thành một thể thống nhất, tạo cơ hội thuận lợi cho việc chăm sóc sức khỏe

người nghèo. Vì vậy, chính phủ cần thực hiện công bằng trong y tế đối với người

nghèo thông qua các chủ trương, đường lối, chính sách, chương trình y tế, BHYT

nhằm mở rộng cơ hội lựa chọn dịch vụ khám chữa bệnh, giảm chi phí y tế từ tiền túi

của nhóm nghèo. Đồng thời, người nghèo cần được hỗ trợ phát triển sinh kế bền vững

và nâng cao nhận thức để họ tự thực hiện tốt vai trò chăm sóc sức khỏe.

SUMMARY

The thesis entitled Accessing health services for poor and near-poor households

in Ho Chi Minh City - A case study in Tan Phu district studies the level of access to

health services of poor and near-poor families in Ho Chi Minh City, explains factors

affecting the above situation.

From the results of the survey conducted by questionnaires and in-depth

interviews with the poor, near-poor families and related officials, the thesis highlights

difficulties that the poor are facing in health care and treatment. Currently, Vietnam

health system has not been really comprehensive, the poor have still been facing

inequalities in accessing health services. Primary health care facilities have not yet

met the medical needs of the poor, but they are still the preferred choice because they

are pay by health insurance. While the poor have health insurance, they do not fully

access medical examination and treatment services when they are ill. Self-medication

have made the poor’s out-of-pocket medical expenses increase. The trend of

“commercialization” in health care has resulted in the appearance of additional fee￾based services, making the services that the poor are using, which are paid for by

health insurance, become low-quality services.

On the basis of Thomas Humphrey Marshall’s viewpoint of “social citizenship”

and Pierre Bourdieu’s theory of capital types, the thesis proves that the current

characteristics of Vietnam health system and the basic types of capital that the poor

possess are economic, cultural, and social capitals that affect their ability to access

health services. The meager economic capital makes the poor depend on health

insurance, they tend to seek medical care at state medical facilities to get support from

health insurance. When the cost of medical treatment exceeds their payment ability,

some poor people have to borrow at high interest rates or sell valuable assets to

continue their treatment, leaving them in a circle of poverty. Cultural capital affects

poor people's ability to access health services, that is, the effects of gender, cognitive

and religious differences in medical examination and treatment behavior. In addition,

social capital is considered as a valuable asset to support the poor to get more

information and policies, as a material and spiritual support to improve their chances

of accessing health services.

The availability of the health system and the poor people’s ability to access

health services form the uniform system, creating favorable opportunities for the

operation of the poor's health. Therefore, the government needs to implement equity

in health for the poor through guidelines, policies, health programs, and health

insurance with the aim of expanding more opportunities to select health care services

and reduce medical expenses for the poor. At the same time, the poor need practical

support to developing sustainable livelihoods and raise their own awareness so that

they can take care of their health.

i

MỤC LỤC

MỤC LỤC................................................................................................................... i

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................... iv

DANH MỤC CÁC BẢNG THỐNG KÊ ....................................................................v

DANH MỤC CÁC KHUNG THÔNG TIN.............................................................. vi

DANH MỤC CÁC BẢNG THỐNG KÊ TRONG PHỤ LỤC ................................ vii

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

1. Cơ sở hình thành luận văn ......................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu ...............................................................................................3

2.1. Mục tiêu tổng quát................................................................................................3

2.2. Mục tiêu cụ thể.....................................................................................................3

3. Đối tượng, khách thể...............................................................................................3

4. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................4

5. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................................4

6. Giả thuyết nghiên cứu .............................................................................................4

7. Khung phân tích......................................................................................................5

8. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................6

8.1. Phương pháp thu thập thông tin ...........................................................................6

8.2. Phương pháp chọn mẫu........................................................................................6

8.3. Phương pháp xử lý và phân tích thông tin ...........................................................7

9. Ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của luận văn..................................................8

10.Kết cấu của luận văn..............................................................................................8

CHƯƠNG 1 : CƠ SỞ LÝ LUẬN ...............................................................................9

1.1. Quan điểm về Quyền xã hội của Thomas H. Marshall ........................................9

1.2. Lý thuyết về các loại vốn của Pierre Bourdieu ..................................................10

1.2.1. Vốn kinh tế ......................................................................................................10

1.2.2. Vốn văn hóa.....................................................................................................10

1.2.3. Vốn xã hội .......................................................................................................12

1.3. Các khái niệm cơ bản .........................................................................................13

1.3.1. Nghèo và chuẩn nghèo ....................................................................................13

ii

1.3.2. Dịch vụ y tế .....................................................................................................14

1.3.3. Tiếp cận dịch vụ y tế .......................................................................................15

1.4. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................15

1.4.1. Các nghiên cứu nước ngoài về tiếp cận dịch vụ y tế của người nghèo ...........15

1.4.2. Các nghiên cứu về nghèo đô thị tại Việt Nam ................................................18

1.4.3. Các nghiên cứu về tiếp cận dịch vụ y tế của người nghèo tại Việt Nam ........20

1.4.4. Nhận xét về tình hình nghiên cứu ...................................................................23

CHƯƠNG 2 : ĐẶC ĐIỂM NHÂN KHẨU - XÃ HỘI VÀ TÌNH TRẠNG SỨC KHỎE

CỦA HỘ NGHÈO, CẬN NGHÈO TẠI QUẬN TÂN PHÚ ....................................25

2.1. Đặc trưng về nhân khẩu - xã hội của hộ nghèo, cận nghèo ...............................25

2.1.1. Nhóm tuổi........................................................................................................25

2.1.2. Trình độ học vấn .............................................................................................26

2.1.3. Lao động, việc làm..........................................................................................28

2.1.4. Thu nhập và tài sản .........................................................................................31

2.1.5. Dân tộc và tôn giáo .........................................................................................35

2.1.6. Đặc trưng hộ gia đình......................................................................................35

2.1.7. Tình trạng cư trú..............................................................................................37

2.1.8. Mạng lưới xã hội.............................................................................................38

2.2. Tình trạng sức khỏe của thành viên hộ nghèo, cận nghèo .................................51

CHƯƠNG 3 : HỆ THỐNG Y TẾ VÀ VIỆC TIẾP CẬN DỊCH VỤ Y TẾ CỦA HỘ

NGHÈO, CẬN NGHÈO TẠI QUẬN TÂN PHÚ.....................................................56

3.1. Hệ thống y tế ......................................................................................................56

3.1.1. Tính sẵn có của dịch vụ y tế đối với hộ nghèo, cận nghèo .............................56

3.1.2. Đảm bảo “quyền xã hội” trong chăm sóc sức khỏe của người nghèo ............60

3.2. Tiếp cận DVYT của hộ nghèo, cận nghèo trong phòng, chống bệnh tật...........62

3.2.1. Khám sức khỏe tổng quát................................................................................62

3.2.2. Hoạt động khám thai của phụ nữ ....................................................................64

3.2.3. Hoạt động tiêm phòng cho trẻ dưới 6 tuổi ......................................................65

3.3. Tiếp cận DVYT của hộ nghèo, cận nghèo trong khám và chữa bệnh ...............68

3.3.1. Hình thức khám chữa bệnh .............................................................................68

3.3.2. Nơi khám chữa bệnh .......................................................................................70

3.4. Tiếp cận DVYT của hộ nghèo, cận nghèo trong sử dụng BHYT......................73

iii

3.4.1. Tỷ lệ tham gia BHYT......................................................................................73

3.4.2. Mức độ sử dụng BHYT...................................................................................76

3.4.3. Đánh giá dịch vụ khi sử dụng BHYT..............................................................77

CHƯƠNG 4 : ẢNH HƯỞNG CỦA VỐN KINH TẾ, VỐN VĂN HÓA, VỐN XÃ

HỘI ĐẾN TIẾP CẬN DỊCH VỤ Y TẾ CỦA HỘ NGHÈO, CẬN NGHÈO ...........84

4.1. Vốn kinh tế của hộ nghèo, cận nghèo ................................................................84

4.1.1. Thu nhập và chiến lược khám chữa bệnh .......................................................84

4.1.2. Tài sản và cơ hội được khám chữa bệnh.........................................................90

4.2. Vốn văn hóa của hộ nghèo, cận nghèo...............................................................92

4.2.1. Khác biệt giới..................................................................................................92

4.2.2. Ảnh hưởng từ các yếu tố thuộc văn hóa..........................................................95

4.3. Vốn xã hội của hộ nghèo, cận nghèo ...............................................................101

4.3.1. Vốn xã hội và ưu thế trong tiếp cận thông tin, chính sách............................101

4.3.2. Vốn xã hội chuyển đổi thành vốn kinh tế .....................................................104

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................111

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................116

PHỤ LỤC................................................................................................................123

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BHYT Bảo hiểm y tế

CSSK Chăm sóc sức khỏe

DVYT Dịch vụ y tế

PVS Phỏng vấn sâu

Thành phố Hồ Chí Minh TP. Hồ Chí Minh

UBND Ủy ban nhân dân

v

DANH MỤC CÁC BẢNG THỐNG KÊ

Bảng 2.1: Cơ cấu lao động........................................................................................26

Bảng 2.2: Trình độ học vấn của các nhân khẩu ........................................................27

Bảng 2.3: Trình độ học vấn theo nhóm tuổi nhân khẩu............................................27

Bảng 2.4: Nghề nghiệp của các nhân khẩu ...............................................................29

Bảng 2.5: Diện tích nhà ở bình quân nhân khẩu.......................................................34

Bảng 2.6: Nơi sinh sống trước khi cư trú tại phường Tân Qúy ................................38

Bảng 2.7: Mức độ thường xuyên liên hệ, gặp gỡ......................................................39

Bảng 2.8: Tình trạng sức khỏe của nhân khẩu hộ nghèo, cận nghèo........................51

Bảng 2.9: Bệnh tật phân theo giới tính .....................................................................52

Bảng 3.1: Các chính sách về y tế hỗ trợ đối tượng hộ nghèo, hộ cận nghèo............58

Bảng 3.2: Mức độ thay đổi khi được các chính sách y tế hỗ trợ...............................60

Bảng 3.3: Chi phí khám chữa bệnh phân theo giới tính người trả lời.......................62

Bảng 3.4: Tình trạng khám sức khỏe tổng quát theo giới tính người trả lời.............63

Bảng 3.5: Tình trạng khám sức khỏe tổng quát phân theo tình trạng sức khỏe........64

Bảng 3.6: Tình trạng khám sức khỏe tổng quát phân theo nhóm hộ ........................64

Bảng 3.7: Tình trạng tiêm ngừa cho trẻ dưới 6 tuổi phân theo thu nhập..................66

Bảng 3.8: Loại bảo hiểm người nghèo đang tham gia ..............................................74

Bảng 3.9: Mức độ sử dụng BHYT............................................................................76

Bảng 3.10: Đánh giá dịch vụ của hộ nghèo, cận nghèo khi sử dụng BHYT ............78

Bảng 3.11: Mức độ hỗ trợ chi phí khi sử dụng BHYT .............................................79

Bảng 4.1: Các yếu tố lựa chọn nơi khám chữa bệnh.................................................88

Bảng 4.2: Các hành vi, thói quen ảnh hưởng đến sức khỏe......................................93

Bảng 4.3: Xu hướng điều trị Đông – Tây y ..............................................................94

Bảng 4.4: Cách điều trị bệnh mãn tính phân theo học vấn người trả lời ..................97

Bảng 4.5: Nơi liên hệ khi cần giúp đỡ về y tế.........................................................102

Bảng 4.6: Nguồn thông tin về chính sách y tế phân theo loại hộ gia đình .............103

Bảng 4.7: Vay mượn khi khám chữa bệnh phân theo nhóm thu nhập....................105

Bảng 4.8: Lý do không vay mượn...........................................................................105

Bảng 4.9: Số người có thể vay mượn được 5 triệu, 10 triệu...................................106

vi

DANH MỤC CÁC KHUNG THÔNG TIN

Khung thông tin 2.1: Gói hỗ trợ 62 nghìn tỷ - người nghèo khó tiếp cận, Nhà nước

khó giải ngân .............................................................................................................31

Khung thông tin 2.2: Phụ nữ đơn thân làm chủ hộ nghèo ........................................36

Khung thông tin 2.3: Niềm hy vọng khi về già đặt ở những đứa cháu họ................41

Khung thông tin 2.4: Nhiều tấm lòng giúp đỡ bệnh nhân nghèo..............................45

Khung thông tin 2.5: Phía sau câu chuyện không muốn thoát nghèo.......................47

Khung thông tin 2.6: Áp lực từ những con số giảm nghèo.......................................48

Khung thông tin 3.1: Nhiều rủi ro khi trẻ không được tiêm phòng đầy đủ ..............67

Khung thông tin 3.2: Khi hộ nghèo “từ chối” bệnh viện quận .................................72

Khung thông tin 3.3: Người nghèo vẫn xoay sở để có BHYT..................................75

Khung thông tin 3.4: Mong mỏi được hỗ trợ BHYT sau thoát nghèo......................81

Khung thông tin 3.1: “Ăn theo chế độ đồng tiền” ....................................................84

Khung thông tin 4.2: Thay đổi nơi khám chữa bệnh để cân đối chi phí sinh hoạt ...89

Khung thông tin 4.3: Tài sản và cơ hội.....................................................................90

Khung thông tin 4.4: Thực hành tôn giáo liên quan đến sức khỏe và y tế................99

Khung thông tin 4.5: Mạng lưới xã hội từ mạng xã hội! ........................................102

Khung thông tin 4.6: Thoát nghèo nhờ phát huy vai trò của mạng lưới xã hội......107

Khung thông tin 4.7: Tín dụng đen, người nghèo dễ vay – khó trả ........................109