Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại: Sơ khảo về cú pháp

tieáng vieät vaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi

sô khaûo veà cuù phaùp

[\

DUÕNG VUÕ

tieáng vieät vaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi

sô khaûo veà cuù phaùp

V I E T

2003

STUTTGART

Copyright © 2000-2004 by Dung Vu.

Taùc giaû giöõ baûn quyeàn. Khoâng moät phaàn naøo cuûa cuoán saùch naøy ñöôïc pheùp taùi duïng

hoaëc sao cheùp duôùi baát kyø hình thöùc hoaëc phöông tieän naøo maø khoâng coù söï ñoàng yù

cuûa taùc giaû.

Xin chæ söû duïng taøi lieäu naøy cho muïc ñích voâ vuï lôïi (giaùo duïc, nghieân cöùu, ...). Xin

lieân laïc vôùi taùc giaû: [email protected]

In laàn thöù nhaát, VIET Stuttgart – Germany, 2003

Phieân baûn V02.00, VIET Stuttgart – Germany, 2004

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in

any form or by any means, electronically or mechanically, including photocopying,

recording or any information storage or retrievial system, without written permission

of the author.

First printing, VIET Stuttgart – Germany, 2003

Version V 02.00, VIET Stuttgart – Germany, 2004

DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

MUÏC LUÏC

LÔØI NOÙI ÑAÀU I

CHÖÔNG 1: NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC 1

NGOÂN NGÖÕ LAØ GÌ ? 1

ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ HOÏC 4

1. Ñoái töôïng chaát lieäu vaø ñoái töôïng hình thöùc cuûa ngoân ngöõ hoïc 4

2. Söï hình thaønh ñoái töôïng khoa hoïc 5

3. Khaùi nieäm ngoân ngöõ theo Ferdinand de Saussure 9

4. Ñoái töôïng cuûa ngoân ngöõ hoïc theo Chomsky 10

PHÖÔNG HÖÔÙNG NGHIEÂN CÖÙU NGOÂN NGÖÕ 12

NGOÂN NGÖÕ KHOÂNG BAÁT ÑÒNH – SÖÏ THAØNH THAÏO NGOÂN NGÖÕ 13

CUÙ PHAÙP VAØ KHOA HOÏC NHAÄN THÖÙC 14

CHÖÔNG 2: NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC ÑIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT 17

ÑOÁI TÖÔÏNG 17

CAÙCH PHAÛN AÙNH ÑOÁI TÖÔÏNG QUYEÁT ÑÒNH CAÙCH HAØNH NGOÂN 17

VAØI ÑAËC ÑIEÅM CHÍNH TRONG TIEÁNG VIEÄT 21

1. Tính tònh tieán 21

2. Tính giaøu thoâng tin cuï theå 27

3. Tính tænh löôïc 29

4. Tính caûm ñeà 32

5. Tính ñeà dieãn 36

CHÖÔNG 3: SÖÏ THAY ÑOÅI CUÛA NGOÂN NGÖÕ 41

TIEÁNG VIEÄT XÖA 43

1. Tính tònh tieán 50

2. Tính giaøu thoâng tin cuï theå 52

3. Tính tænh löôïc 53

4. Tính caûm ñeà 54

5. Tính ñeà dieãn 55

TIEÁNG VIEÄT NAY 57

VAÊN NOÙI VAØ VAÊN VIEÁT 65

CHÖÔNG 4: VAÄT LIEÄU VAØ CAÁU TRUÙC NGOÂN NGÖÕ 67

VAÄT LIEÄU NGOÂN NGÖÕ 67

CAÛM GIAÙC VEÀ MOÄT CAÂU NOÙI ÑÖÔÏC 77

MUÏC LUÏC

VÒ TRÍ VAØ QUAN HEÄ LEÄ THUOÄC CUÛA TÖØ 81

PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH CAÂU 89

1. Pheùp theá 90

2. Pheùp thöû caâu hoûi 91

3. Pheùp boá trí 91

4. Pheùp tænh löôïc 93

5. Pheùp hoaùn vò 94

6. Pheùp bieán hình 95

TOÙM LÖÔÏC 97

ÑIEÅM MÔÛ 98

CHÖÔNG 5: CAÁU TRUÙC NGÖÕ ÑOAÏN 99

PHAÏM TRUØ NGÖÕ PHAÙP 99

PHAÏM TRUØ TÖØ VÖÏNG 101

PHAÏM TRUØ CUÙ PHAÙP 109

1. Ngöõ ñoaïn danh töø NP 116

2. Ngöõ ñoaïn tính töø AP 124

3. Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP 127

4. Ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP 128

5. Caâu 132

VAØI VAÁN ÑEÀ TRONG NGOÂN NGÖÕ 137

1. Tính hoài quy 137

2. Tính ña nghóa 138

TOÙM LÖÔÏC 140

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 141

CHÖÔNG 6: CAÂY CUÙ PHAÙP 143

CAÂY CUÙ PHAÙP 143

1. Hình hoïc cuûa caây 143

2. Tính chi phoái 144

3. Theá tieàn vò 148

4. Leänh-C 150

CAÙCH VEÕ CAÂY CUÙ PHAÙP 151

1. Veõ caây töø döôùi leân treân 151

2. Veõ caây töø treân xuoáng döôùi 156

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 159

CHÖÔNG 7: TÍNH RAØNG BUOÄC 161

SÖÏ RAØNG BUOÄC 163

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 170

CHÖÔNG 8: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH 171

NGUYEÂN TAÉC X-GAÏCH 173

TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

VAØI VÍ DUÏ X-GAÏCH 178

1. N-gaïch 178

2. V-gaïch 182

3. A-gaïch 185

4. P-gaïch 186

TOÅNG KEÁT CAÙC QUY TAÉC X-GAÏCH CUÛA TIEÁNG ANH 187

1. Bình dieän chính 188

2. Bình dieän trung gian 188

3. Bình dieän taän cuøng 189

4. Toång keát caùc quy taéc 189

TOÙM LÖÔÏC 190

ÑIEÅM MÔÛ 191

CHÖÔNG 9: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ 193

BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ 193

BIEÄT ÑÒNH NGÖÕ 215

NGÖÕ ÑOAÏN CHÆ ÑÒNH TÖØ 216

TOÙM LÖÔÏC 220

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 220

CHÖÔNG 10: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC 221

THOÂNG SOÁ VAØ THÖÙ TÖÏ CUÛA TÖØ 221

NGÖÕ ÑOAÏN THÌ VAØ NGÖÕ ÑOAÏN TAÙC TÖÛ BOÅ NGÖÕ HOÙA 222

1. Meänh ñeà 223

2. Ngöõ ñoaïn taùc töû boå ngöõ hoùa CP 228

3. Ngöõ ñoaïn thì 240

TOÙM LÖÔÏC 242

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 243

CHÖÔNG 11: TIEÅU PHAÏM TRUØ, TÖØ VÖÏNG – X-GAÏCH HAÏN CHEÁ 245

TÖØ VÖÏNG 247

1. Vò töø vaø tham soá 247

2. Tieåu phaïm truø 250

3. Quan heä chuû ñeà vaø vai troø “theta” 258

TIEÅU PHAÏM TRUØ HOÙA 262

X-GAÏCH HAÏN CHEÁ 264

MOÂ HÌNH NGÖÕ PHAÙP 265

NGYEÂN TAÉC CHIEÁU MÔÛ ROÄNG 267

TOÙM LÖÔÏC 268

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 270

CHÖÔNG 12: PHEÙP BIEÁN HÌNH 271

YÙ NGHÓA CUÛA PHEÙP BIEÁN HÌNH 271

MUÏC LUÏC

CHUYEÅN VÒ ÑAÀU TÔÙI ÑAÀU 279

1. Chuyeån vò ñoäng töø V (V → T) 279

2. Chuyeån vò thì T (T → C) 285

QUY TAÉC LOÀNG 289

CHUYEÅN VÒ NP 290

CHUYEÅN VÒ - WH 301

TOÙM LÖÔÏC 309

NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 310

PHUÏ LUÏC 311

BAÛNG ÑOÁI CHIEÁU THUAÄT NGÖÕ VIEÄT - ANH 313

BAÛNG ÑOÁI CHIEÁU THUAÄT NGÖÕ ANH - VIEÄT 327

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 341

CHÆ LUÏC 347

DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Cuù phaùp hoïc voán laø moät boä moân khoa hoïc ngoân ngöõ xuaát xöù töø AÂu chaâu, ñöôïc

xaây döïng treân neàn taûng ngoân ngöõ AÂu chaâu vaø ñöôïc duøng ñeå giaûi thích caáu truùc

ngoân ngöõ AÂu chaâu.

Ñöôïc du nhaäp vaøo AÙ Ñoâng, trong ñoù coù Vieät Nam, boä moân cuù phaùp hoïc ñaõ gaëp

nhieàu trôû ngaïi trong vieäc giaûi thích nhöõng ngoân ngöõ laï. Ñieàu naøy raát töï nhieân, bôûi

leõ khoâng phaûi ngoân ngöõ naøo cuõng gioáng ngoân ngöõ AÂu chaâu. Ngay caû trong noäi boä

ngoân ngöõ AÂu chaâu cuõng coù ñieåm khaùc bieät.

ÖÙng duïng moät lyù thuyeát khoâng coù giaù trò toaøn theå vôùi hy voïng giaûi quyeát ñöôïc

vaán ñeà thöïc teá cuûa mình moät caùch hoaøn haûo hieån nhieân laø khoâng thöïc teá. Laïi

caøng khoâng thöïc teá khi chöa hieåu roõ noù. Ngöôïc laïi, nhìn noù baèng ñoâi maét thaønh

kieán cuõng khoâng haún laø ñuùng.

Thieát nghó, vieäc caàn laøm tröôùc tieân khi muoán söû duïng moät lyù thuyeát laø neân naém

baét thoâng tin veà noù caøng nhieàu caøng toát, phaân tích cho thaät kyõ löôõng. Chæ baèng

caùch ñoù, môùi mong ruùt tæa ñöôïc nhöõng ñieàu boå ích, thích hôïp cho hoaøn caûnh cuûa

mình, coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà rieâng cuûa mình.

Trong tinh thaàn thoâng tin xaây döïng vaø ñoàng thôøi ñeå caùc baïn khoâng chuyeân coù dòp

tìm hieåu veà tieáng Vieät, chuùng toâi xin giôùi thieäu caùc baïn ñoïc taäp taøi lieäu naøy. Ñaây

laø taäp thöù nhaát thuoäc chuoãi chuyeân luaän Tieáng Vieät vaø Ngoân Ngöõ Hoïc hieän ñaïi.

Ngay böôùc ñaàu, chuùng ta seõ tìm caùch:

• Naém baét nhöõng kieán thöùc caên baûn veà cuù phaùp hoïc.

• Tìm hieåu veà lyù thuyeát ngöõ phaùp taïo sinh (Generative Grammar).

• Tìm hieåu söï khaùc bieät cuûa caáu truùc tieáng Vieät so vôùi caáu truùc ngoaïi ngöõ.

• Phaân tích nhöõng ñieåm maïnh, ñieåm yeáu cuûa lyù thuyeát ngöõ phaùp phöông

Taây. Ñaëc bieät, ghi nhôù nhöõng ñieåm khoâng öùng duïng ñöôïc cho tieáng Vieät

ñeå töø ñoù neân tìm höôùng nghieân cöùu thích hôïp hôn.

• Khai thaùc nhöõng ñieåm coù theå öùng duïng tin hoïc vaøo ngoân ngöõ cho nhöõng

muïc ñích caàn thieát vaø höõu ích.

i

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Ñeå ñoái chieáu vôùi tieáng Vieät, chuùng toâi choïn hai ngoân ngöõ tieâu bieåu coù caáu truùc

töông ñoái khaùc nhau: tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc. Tieáng Anh laø ngoân ngöõ thoâng

duïng vaø tuyeán tính gaàn gioáng tieáng Vieät, traùi laïi laø tieáng Ñöùc.

Taøi lieäu duøng kyù hieäu ngoân ngöõ hoïc theo truyeàn thoáng quoác teá. Coù phaàn phuï

tröông, ñoái chieáu thuaät ngöõ Vieät-Anh, Anh-Vieät. Caùc thuaät ngöõ taïm dòch chæ laø yù

kieán rieâng trong khi chôø ñôïi söï goùp yù, thoáng nhaát. Ngoaøi ra, coøn coù nhieàu ñieåm

môû cho baïn ñoïc töï ñaët vaán ñeà, tìm hieåu vaø môû roäng.

ÔÛ nhöõng phaàn chöa vaøo saâu, chuùng toâi seõ coá gaéng vieát giaûn dò, keøm theo nhieàu ví

duï ñeå moïi ngöôøi ñoïc ñöôïc. Ñoái vôùi caùc baïn ñoïc cho vui, nhaát laø giôùi vaên thi só,

caùc baïn coù theå ñoïc töø chöông 1 ñeán chöông 5. Caùc chöông aáy seõ cho chuùng ta

thaáy söï khaùc bieät cuûa ngoân ngöõ laø do ñaâu, caáu truùc cuûa noù ra sao. Ñaëc bieät,

chöông 2 vaø 3 seõ cho chuùng ta moät caùi nhìn bao quaùt veà moät vaøi ñaëc ñieåm chính

cuûa tieáng Vieät, nguyeân taéc haønh ngoân, caùch dieãn taû ñoái töôïng cuûa ngöôøi Vieät

khaùc daân toäc khaùc theá naøo, söï bieán ñoåi cuûa tieáng Vieät xöa vaø nay, hieän töôïng lai

tieáng nöôùc ngoaøi, ... hy voïng nhôø ñoù maø seõ ñôõ laãn loän caáu truùc tieáng Vieät vôùi caáu

truùc ngoân ngöõ khaùc. Taát nhieân tieáng Vieät cuõng coù vaán ñeà vaø seõ ñöôïc neâu ra.

Phaàn naøo quaù lyù thuyeát, baïn ñoïc khoâng hieåu, cöù löôùt qua. Caùc chöông coøn laïi

daønh cho caùc baïn thích ñaøo saâu, khaûo cöùu.

Sau heát, chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn caùc vieän, ñaïi hoïc, dieãn ñaøn vaên

hoùa/vaên hoïc ngheä thuaät, caùc anh chò vaên ngheä só vaø baïn höõu ñaõ nhieät tình giuùp

ñôõ, khuyeán khích chuùng toâi laøm coâng vieäc naøy; ñaëc bieät, xin chaân thaønh caûm taï

Prof. Dr. Wagner, Prof. Dr. Carnie, Prof. Dr. Leâ Vaên Ñaëng vaø chò Nguyeãn

Phöông Lan (Vieän Vieät Hoïc, Hoa Kyø), Dr. Tanaka, Dr. Lohnstein, Boä Vaên Hoùa

Phaùp, Dr. Traàn Duy Traùc (trang Vaên Hoùa Vieät Nam, Hoa Kyø), chò Phaïm Chi Lan

(trang Vaên Hoïc Ngheä Thuaät VHNT, Hoa Kyø), anh Phaïm Vieät, baïn Nguyeãn Vaên

Quaân, baïn Ian Buøi. Chuùng toâi cuõng mong ñoùn nhaän vaø caûm ôn taát caû moïi yù kieán

ñoùng goùp, pheâ bình xaây döïng cuûa baïn ñoïc.

Duõng Vuõ

Stuttgart, 02.2003

ii

DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

Chöông 1

NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC

NGOÂN NGÖÕ LAØ GÌ ?

Thöôïng Ñeá ñaõ ban cho con ngöôøi nhieàu thöù thoâng minh, theá nhöng coù leõ moät

trong nhöõng thöù thoâng minh thuaàn tuùy ngöôøi nhaát vaãn laø thaåm naêng ngoân ngöõ.

Laø loaøi ñoäng vaät cao caáp nhaát haønh tinh, con ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån nhôø ngoân

ngöõ. Khoâng coù dieãn ñaït naøo khoâng nhôø ngoân ngöõ. Ngöôøi bình thöôøng duøng ngoân

ngöõ töï nhieân (natural language). Hai ngöôøi caâm noùi chuyeän vôùi nhau baèng nhöõng

ngoùn tay: ngoân ngöõ cô theå (body language). Moät baøi toaùn ñaày kyù hieäu ngoaèn

ngoeøo: ngoân ngöõ hình thöùc (formal language). Moät chöông trình ñöôïc maõ hoùa

baèng Basic, Java, C/C++, ...: ngoân ngöõ laäp trình (programming language). Ñeán

caû aâm nhaïc, hoäi hoïa, ... cuõng ñeàu coù ngoân ngöõ rieâng. Coù theå noùi toång quaùt, con

ngöôøi duøng ngoân ngöõ nhö moät phöông tieän nhaèm phaûn aùnh vuõ truï, dieãn ñaït tình

caûm, tö duy vaø ñeå thoâng tin.

Trong thöïc teá, neáu nhìn thaät tröøu töôïng, thì tình caûm, tö duy gì ñi nöõa, taát caû ñeàu

laø vaán ñeà. Muoán trình baøy vaán ñeà, con ngöôøi duøng ngoân ngöõ. Song ngoân ngöõ

khoâng chæ ñöôïc duøng ñeå trình baøy vaán ñeà maø coøn ñeå giaûi quyeát luoân caû vaán ñeà.

Bôûi leõ moät giaûi phaùp cuõng ñöôïc trình baøy thoâng qua ngoân ngöõ.

Ñaõ laø vaán ñeà, haún phaûi coù ñoä phöùc taïp. Vaán ñeà caøng phöùc taïp, söï trình baøy vaán

ñeà caøng phöùc taïp. Nhieàu khi ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng khoâng theå dieãn taû heát hoaëc

giaûi quyeát heát möùc ñoä phöùc taïp cuûa vaán ñeà, baét buoäc ngöôøi ta phaûi duøng loaïi

ngoân ngöõ khaùc phöùc taïp hôn. Vì theá maø ngoân ngöõ coøn ñöôïc ví nhö moät caây thöôùc

ño löôøng ñoä phöùc taïp cuûa vaán ñeà.

Duøng ngoân ngöõ ñeå trình baøy vaán ñeà, vaäy muoán hieåu vaán ñeà, thì phaûi hieåu ngoân

ngöõ ? Ñuùng ! Theá thì laøm theá naøo ñeå hieåu ñöôïc ngoân ngöõ ? Suy ra ngoân ngöõ phaûi

nhaän dieän ñöôïc, ít nhaát laø phaûi coù quy taéc.

1

CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC

Böôùc chaân vaøo khoa hoïc ngoân ngöõ, coâng vieäc ñaàu tieân phaûi laøm laø ñi ñònh nghóa

“Ngoân ngöõ laø gì ?”. Trong lòch söû ngoân ngöõ hoïc ñaõ coù nhieàu caâu traû lôøi khaùc

nhau. Edward Sapir ñònh nghóa:

“Ngoân ngöõ laø moät phöông phaùp truyeàn thoâng thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi baûn naêng,

ñöôïc duøng nhaèm bieåu ñaït yù töôûng, caûm xuùc vaø öôùc voïng nhôø moät heä thoáng kyù hieäu

töï taïo (system of voluntarily produced symbols)” (Sapir 1921: 8).

Ñieåm noåi baät nhaát cuûa ñònh nghóa treân laø phöông phaùp truyeàn thoâng (method of

communication) vaø heä thoáng kyù hieäu (system of symbols). Song John Lyons laïi

cho raèng, suy nghó cuûa Sapir vaãn chöa oån laém:

“Ñònh nghóa naøy coøn vöôùng maéc nhieàu khuyeát ñieåm. Cho duø coù caét nghóa caùc töø

nhö “yù töôûng”, “caûm xuùc” vaø “öôùc voïng” bao quaùt ñeán maáy, roõ raøng vaãn coù nhöõng

caùi ñöôïc truyeàn thoâng qua ngoân ngöõ maø khoâng naèm trong söï giaûi thích aáy; ñaëc

bieät nöõa laø “yù töôûng”, töï baûn chaát noù ñaõ khoâng chính xaùc. Maët khaùc, coøn nhieàu heä

thoáng kyù hieäu töï taïo chæ coù theå ñöôïc coi laø ngoân ngöõ theo nghóa nôùi roäng hoaëc aån

duï cuûa töø “ngoân ngöõ”. Ví duï, caùi thöôøng ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ cô theå (body

language) – töùc duøng cöû chæ, ñieäu boä, aùnh maét – döôøng nhö thoûa ñieåm Sapir ñònh

nghóa. Tính thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi baûn naêng coù leõ vaãn laø ñieåm ñaùng ngôø. Vaø cuõng

ñaùng ngôø y theá laø caâu hoûi lieäu moïi ngoân ngöõ noùi chung ñeàu thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi

baûn naêng ? Ñaây laø ñieåm caàn löu yù nôi ñònh nghóa cuûa Sapir” (Lyons 1981: 3f.).

Leonard Bloomfield, ngöôøi ñoàng thôøi vôùi Sapir, laïi hieåu ngoân ngöõ theo kieåu

khaùc:

“Toaøn theå moïi phaùt ngoân cuûa moät coäng ñoàng tieáng noùi (speech-community) laø

ngoân ngöõ cuûa coäng ñoàng tieáng noùi aáy” (Bloomfield 1926: 153).

Ñoái vôùi Bloomfield, ngoân ngöõ coù nghóa nhö moät taäp hôïp bao goàm moïi phaùt ngoân

chaáp nhaän ñöôïc cuûa moät coäng ñoàng tieáng noùi. Nhìn sô, suy nghó aáy khoâng khaùc

suy nghó cuûa Chomsky cho laém:

“Keå töø nay, toâi seõ coi moãi ngoân ngöõ laø moät taäp hôïp (höõu haïn hoaëc voâ haïn) chöùa

moïi caâu, moãi caâu coù ñoä daøi giôùi haïn” (Chomsky 1957: 13).

Ñònh nghóa cuûa Chomsky roäng vaø toång quaùt. Theo quan ñieåm cuûa Chomsky, moãi

ngoân ngöõ trong tröôøng hôïp cuï theå coøn tuøy thuoäc vaøo nhöõng phaàn töû ñaõ döïng neân

noù. Ví duï, haèng ñaúng thöùc (a+b)² = a² + 2ab +b² laø moät caâu (sentence) cuûa ngoân

ngöõ toaùn, trong khi ñoù ²(a+b) = ²a + +2ab ²b khoâng phaûi. Ngoân ngöõ töï nhieân

(natural language), töùc ngoân ngöõ con ngöôøi, chæ laø moät tröôøng hôïp ñaëc bieät:

2

TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

“Moïi ngoân ngöõ töï nhieân döôùi daïng noùi hay vieát ñeàu laø nhöõng ngoân ngöõ theo nghóa

naøy, vì moãi ngoân ngöõ töï nhieân ñeàu coù moät soá aâm vò (phoneme) giôùi haïn (hay soá

chöõ caùi trong boä maãu töï) vaø moãi caâu ñeàu coù theå ñöôïc trình baøy döôùi daïng moät

chuoãi giôùi haïn chöùa nhöõng aâm vò (hoaëc chöõ), maëc duø soá caâu khoâng giôùi haïn.

Töông töï vaäy, moät taäp hôïp “caâu” trong vaøi heä thoáng laäp thöùc cuûa toaùn cuõng coù theå

ñöôïc xem laø ngoân ngöõ” (Chomsky 1957: 13).

Söï khaùc bieät cuûa Chomsky ñoái vôùi nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc ñöôïc John

Lyons nhaän xeùt:

“Ñieàu ñoù khoâng noùi gì ñeán chöùc naêng truyeàn thoâng cuûa ngoân ngöõ töï nhieân hoaëc

phi töï nhieân (non-natural); noù cuõng khoâng noùi gì ñeán yeáu toá töï nhieân coù tính caùch

bieåu töôïng cuûa nhöõng phaàn töû hoaëc nhöõng chuoãi phaàn töû. Muïc ñích cuûa noù laø chuù

troïng vaøo nhöõng tính chaát thuaàn caáu truùc cuûa ngoân ngöõ nhaèm noùi leân raèng, ngöôøi

ta coù theå khaûo saùt nhöõng tính chaát naøy töø nhöõng quan ñieåm chính xaùc cuûa toaùn

hoïc. Ñieàu ñoùng goùp chính yeáu cuûa Chomsky cho ngoân ngöõ hoïc laø oâng ñaõ ñaëc bieät

nhaán maïnh ñöôïc caùi oâng goïi laø moái quan heä leä thuoäc caáu truùc (structure

dependence) trong tieán trình taïo thaønh caâu cuûa ngoân ngöõ töï nhieân, vaø ñaõ ñöa ra

ñöôïc moät lyù thuyeát ngöõ phaùp toång quaùt töïa vaøo cô sôû ñònh nghóa caù bieät veà tính

chaát aáy” (Lyons 1981: 7f.).

Nhaø ngoân ngöõ hoïc Halliday laïi xem ngoân ngöõ laø moät caùi gì “naêng ñoäng” hôn moät

chuùt:

“Ngoân ngöõ khoâng hieän höõu, noù chæ xaûy ra. Noù khoâng phaûi laø boä phaän höõu cô nhö

nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc trong theá kyû 19 ñaõ troâng thaáy vaäy; noù cuõng chaúng phaûi laø

moät toøa nhaø nhö ngöôøi ta ñaõ nhìn ngaém noù vaøo ñaàu thôøi “caáu truùc luaän” hieän ñaïi

cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Ngoân ngöõ laø moät hoaït ñoäng caên baûn bao goàm boán thöù:

noùi, nghe, vieát vaø ñoïc” (Halliday et al. 1964: 9).

Töïu trung, moãi nhaø khoa hoïc ñeàu coù caùch ñònh nghóa ngoân ngöõ töø nhöõng goùc ñoä

nhìn rieâng:

• Heä thoáng kyù hieäu duøng ñeå thoâng tin (Sapir 1921)

• Toaøn theå phaùt ngoân chaáp nhaän ñöôïc trong coäng ñoàng tieáng noùi

(Bloomfield 1926)

• Taäp hôïp caâu (Chomsky 1957)

• Moät hoaït ñoäng (Halliday et al. 1964)

3

CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC

“Ngoân ngöõ laø gì ?”, tra cöùu quanh caâu hoûi naøy, chuùng ta seõ thaáy coøn nhieàu quan

ñieåm khaùc. (Xem töø ñieån ngoân ngöõ hoïc cuûa Theodor Lewandowski 1990).

ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ HOÏC

Ñoái vôùi ngoân ngöõ töï nhieân, nhieàu nhaø khoa hoïc ñaõ coá traùnh ñònh nghóa ngoân ngöõ

moät caùch hieån ngoân. Thay vì theá, hoï nhìn ngoân ngöõ nhö moät ñoái töôïng nghieân

cöùu cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Nhaø caáu truùc luaän H. A. Gleason quan nieäm:

“Ngoân ngöõ coù nhieàu moái quan heä vôùi nhieàu khía caïnh trong ñôøi soáng con ngöôøi vaø

coù theå ñöôïc nghieân cöùu töø nhieàu quan ñieåm khaùc bieät. Taát caû moïi quan ñieåm ñeàu

coù giaù trò vaø höõu ích, vaø töï chuùng cuõng raát lyù thuù. Ngoân ngöõ hoïc laø moät khoa hoïc

luoân coá gaéng ñi tìm hieåu ngoân ngöõ döôùi quan ñieåm caáu truùc noäi taïi cuûa noù”

(Gleason 1961: 2).

Hoaëc R.H. Robins:

“Ngoân ngöõ vaø taát caû caùc hình thöùc bieåu loä cuûa noù, töùc taát caû caùc ngoân ngöõ treân theá

giôùi vaø caùch duøng chuùng trong nhöõng traïng huoáng khaùc nhau cuûa loaøi ngöôøi, laø

nhöõng caùi taïo ra moâi tröôøng cho nhaø ngoân ngöõ hoïc. Nhaø ngoân ngöõ hoïc laø keû ñi tìm

hieåu moät caùch khoa hoïc choã ñöùng cuûa ngoân ngöõ trong ñôøi soáng con ngöôøi, nhöõng

caùch noù ñöôïc toå chöùc nhaèm thoûa ñuùng nhöõng ñieàu caàn thieát noù caàn laøm vaø thoûa

ñuùng chöùc naêng noù giöõ” (Robins 1964: 2 f.).

1. Ñoái töôïng chaát lieäu vaø ñoái töôïng hình thöùc cuûa ngoân ngöõ hoïc

Vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 20, Ferdinand de Saussure, ngöôøi saùng laäp chính cuûa caáu

truùc luaän AÂu chaâu, ñaõ phaân bieät hai yeáu toá chaát lieäu vaø ñoái töôïng cuûa ngaønh

ngoân ngöõ hoïc trong giaùo trình Cours de linguistique geùneùrale (1916) cuûa oâng nhö

sau:

“La matieøre de la linguistique est constitueùe d'abord par toutes les manifestations

du langage humain” (Saussure 1916: 20).

“Bien loin que l’objet preùceøde le point de vue, on dirait que c’est le point de vue

qui creùe l’objet” (Saussure 1916: 23).

Ferdinand de Saussure cho caùch nhìn cuûa ngöôøi nghieân cöùu ngoân ngöõ laø caùi ñaëc

bieät cuûa khoa hoïc coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ. Thöïc ra yù nghó naøy chaúng coù gì

4

TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP

ñaëc bieät, bôûi leõ töø thôøi trung coå, ngöôøi ta ñaõ bieát phaân bieät giöõa ñoái töôïng chaát

lieäu (obiectum materiale) cuï theå vaø ñoái töôïng hình thöùc (obiectum formale)

tröøu töôïng.

Hieåu theo Leont'ev (1971: 15ff.), moät nhaø ngoân ngöõ hoïc taâm lyù ngöôøi Nga, thì

ñoái töôïng chaát lieäu (material object) cuûa moät ngaønh khoa hoïc, caùi maø bao goàm

moïi hieän töôïng thöïc teá khaùch quan caàn ñöôïc khaûo saùt moät caùch cuï theå, thöïc ra

ñaõ toàn taïi tröôùc khi coù ngaønh khoa hoïc. Noù hoaøn toaøn ñoäc laäp ñoái vôùi ngaønh khoa

hoïc, ngöôøi nghieân cöùu, nhaän thöùc vaø caùch nhìn cuûa ngöôøi nghieân cöùu. Döïa treân

lyù leõ naøy, coù theå noùi, nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau coù theå coù chung moät ñoái

töôïng chaát lieäu, maëc duø goùc ñoä nhìn noù hoaëc nhaän thöùc veà noù coù theå khaùc nhau.

Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng ñoái töôïng chaát lieäu ñieån hình ñoái vôùi nhieàu ngaønh

nhö trieát hoïc, taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc, ... Chính vì söï khaùc bieät veà caùch nhìn maø

moãi ngaønh khoa hoïc môùi coù muïc ñích rieâng, töø ñoù môùi coù moät ñoái töôïng hình

thöùc rieâng vaø ñöôïc xem nhö ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh khoa hoïc aáy.

Xeùt veà maët cuï theå laø nhö theá. Ngöôïc laïi, neáu xeùt veà maët hình thöùc (formal), thì

hình thöùc chaúng qua laø laäp thöùc moät caùch tröøu töôïng nhöõng tính chaát thaät cuûa moät

ñoái töôïng döôùi caùi nhìn bao quaùt. Cuõng theo Leont'ev, ñoái töôïng hình thöùc

(formal object) laø taát caû moïi caùi tröøu töôïng ñöôïc döïng neân nhaèm quan saùt ñoái

töôïng chaát lieäu baèng nhieàu goùc ñoä nhìn vaø höôùng nhaän thöùc khaùc nhau.

2. Söï hình thaønh ñoái töôïng khoa hoïc

Söï hình thaønh ñoái töôïng hình thöùc cuûa moät moân khoa hoïc vaøo moät thôøi ñieåm nhaát

ñònh coøn leä thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùch quan nhö yù ñònh chuû quan vaø khaùch

quan, tình hình phaùt trieån khoa hoïc, cô sôû khoa hoïc vaø nhaän thöùc lyù thuyeát cuûa

ngöôøi nghieân cöùu.

Töø thuôû ban ñaàu, nhu caàu phaùt trieån nghieân cöùu ngoân ngöõ ñaõ naûy sinh töø nhöõng yù

ñònh chuû quan vaø khaùch quan cuûa con ngöôøi. Moät maët, nghieân cöùu ngoân ngöõ

nhaèm thoûa maõn tính hieáu kyø veà khoa hoïc, maët khaùc, khoâng thieáu nhöõng caâu hoûi

ñaëc thuø, quan troïng ñoái vôùi xaõ hoäi ñöôïc ñaët ra vaø caàn ñöôïc traû lôøi. Moät vaøi ví duï

lòch söû:

Ngay thôøi ñaïi coå Trung Hoa, khoa hoïc ngoân ngöõ ñaõ ra ñôøi töø söï khaûo cöùu nhöõng

baûn coå vaên nhaèm thieát laäp moät heä thoáng coù theå dieãn taû ñöôïc hình töï tieáng Taøu. ÔÛ

AÁn Ñoä, cuõng trong thôøi ñaïi coå, yù ñònh chính cuûa khoa hoïc ngoân ngöõ laø laøm sao

5