Thực trạng nguồn nhân lực trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn

MỞ ĐẦU

1.Sự cần thiết của đề tài.

Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước có ý nghĩa, tác dụng to lớn và toàn

diện về phương diện KT-XH, song cũng không kém phần khó khăn phức tạp. Để

thực hiện CNH, HĐH thành công cần phải có các điều kiện như vốn, nguồn nhân

lực, tiềm lực khoa học và công nghệ . . . trong các điều kiện đó, NNL đóng vai trò

đặc biệt quan trọng.

Kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy đầu tư cho phát triển NNL được coi

là “chìa khoá” của tăng trưởng và phát triển. Vận dụng lý luận đó vào điều kiện cụ

thể của nước ta, Đảng ta chỉ rõ: “ Phát huy nguồn lực trí tuệ và sức mạnh tinh thần

của người Việt Nam, coi khoa học công nghệ là nền tảng và động lực cho sự

nghiệp CNH, HĐH và còn là điều kiện để phát huy nguồn lực con người-yếu tố cơ

bản của sự phát triển xã hội, tăng trưởng nhanh và bền vững“.

Giải quyết vấn đề NNL trong quá trình CNH, HĐH bao gồm nhiều vấn đề

trong đó có vấn đề đào tạo và sử dụng NNL. Đây là nhiệm vụ chung của cả nước,

và của mỗi địa phương.

Trong thời gian qua Bắc Ninh đã và đang có những cố gắng giải quyết vấn

đề đào tạo và sử dụng NNL và đã thu được kết quả nhất định. Song cho đến nay,

về cơ cấu, chất lượng NNL của tỉnh chưa đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp CNH,

HĐH. Để đánh giá đúng thực trạng về đào tạo và sử dụng NNL thời gian qua ở

Bắc Ninh, Học viên chọn đề tài: “Thực trạng nguồn nhân lực trong quá trình

công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 1997 đến nay-kinh

nghiệm và giải pháp” làm nội dung nghiên cứu. Từ đó góp phần định rõ phương

hướng và có những giải pháp cụ thể cho hoạt động đào tạo và sử dụng nguồn nhân

lực ở địa phương có hiệu quả hơn.

2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn.

-Đánh giá thực trạng đào tạo và sử dụng NNL trong quá trình CNH, HĐH,

thành tựu và hạn chế trong đào tạo và sử dụng NNL hiện nay ở Bắc Ninh;

1

-Đề xuất một số giải pháp, chính sách đào tạo và sử dụng NNL có hiệu quả

phục vụ sự nghiệp CNH, HĐH trong thời gian tới ở Bắc Ninh.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

-Luận văn lấy việc đào tạo và sử dụng NNL trong quá trình CNH, HĐH ở

tỉnh Bắc Ninh làm đối tượng nghiên cứu.

-Về giáo dục, đào tạo và sử dụng nguồn nhân lực từ 1997 (khi tái lập tỉnh)

đến nay.

-Trong luận văn này sử dụng khái niệm phát triển NNL theo nghĩa hẹp.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu.

-Cơ sở lý luận: Lý luận Mác-LêNin và tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm

của Đảng Cộng sản Việt Nam và các lý thuyết kinh tế hiện đại về NNL, về đào tạo

và sử dụng NNL.

-Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phương pháp duy vật biện

chứng và duy vật lịch sử đồng thời có sự kết hợp phương pháp lịch sử với phương

pháp logic, phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp thống kê, so sánh

v.v. ..trong quá trình nghiên cứu.

5. Đóng góp và ý nghĩa của luận văn.

-Làm rõ những cơ sở lý luận và thực tiễn về đào tạo và sử dụng NNL trong

quá trình CNH, HĐH.

-Làm rõ thực trạng về đào tạo và sử dụng NNL ở tỉnh Bắc Ninh trong quá

trình CNH, HĐH (1997-nay).

-Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy quá trình đào tạo và sử

dụng có hiệu quả NNL cho sự nghiệp CNH, HĐH ở tỉnh Bắc Ninh .

6. Kết cấu của luận văn.

Ngoài phần: Mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, nội

dung được chia làm ba chương như sau:

Chương I. Những vấn đề lý luận cơ bản về đào tạo và sử dụng nguồn nhân

lực trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá.

2

2

Chương II. Thực trạng nguồn nhân lực trong quá trình công nghiệp hoá,

hiện đại hoá ở tỉnh Bắc Ninh (1997- nay).

Chương III. Phương hướng và giải pháp cơ bản nâng cao hiệu quả đào tạo

và sử dụng nguồn nhân lực trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở tỉnh

Bắc Ninh .

3

Chương 1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ĐÀO TẠO VÀ SỬ DỤNG

NGUỒN NHÂN LỰC TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HOÁ,

HIỆN ĐẠI HOÁ.

1.1. Một số khái niệm cơ bản về đào tạo và sử dụng nguồn nhân lực.

1.1.1. Nguồn nhân lực.

-Khái niệm NNL có nhiều ý kiến, theo Begg, Fischer và Dornbusch: NNL là

toàn bộ trình độ chuyên môn mà con người tích luỹ được, nó được đánh giá cao vì

tiềm năng đem lại thu nhập cao trong tương lai. Cũng giống như nguồn lực vật

chất, NNL là kết quả đầu tư trong quá khứ với mục đích tạo ra thu nhập trong

tương lai. Cách hiểu này còn hạn hẹp, chỉ giới hạn trong trình độ chuyên môn của

con người và chưa đặt ra giới hạn về mặt phạm vi không gian của NNL .

-Theo Giáo sư, Viện sĩ Phạm Minh Hạc cho rằng: xét trên bình diện

quốc gia hay địa phương NNL được xác định là “ tổng thể các tiềm năng lao

động của một nước hay một địa phương, tức là nguồn lao động được chuẩn

bị (ở các mức độ khác nhau) sẵn sàng tham gia một công việc lao động nào

đó, tức là những người lao động có kỹ năng (hay khả năng nói chung) bằng

con đường đáp ứng được yêu cầu của chuyển đổi cơ cấu lao động, chuyển

đổi cơ cấu kinh tế theo hướng CNH, HĐH “ [15,tr:269]. Theo cách hiểu này,

NNL là nguồn lao động sẵn sàng tham gia lao động trong phạm vi quốc gia,

vùng hay địa phương. Một cách chung nhất, có thể hiểu NNL là bộ phận dân

số trong độ tuổi nhất định theo qui định của pháp luật có khả năng tham gia

lao động. NNL là tổng hợp những năng lực cả về thể lực và trí lực của nhóm

người, một tổ chức, một địa phương hay một quốc gia. Độ tuổi lao động

được qui định cụ thể ở mỗi nước có khác nhau. Ở Việt Nam hiện nay, theo

qui định của Bộ luật lao động, tuổi lao động của nam từ 15 đến 60 và của nữ

từ 15 đến 55 tuổi.

-Tiến sĩ Nguyễn Hữu Dũng, Viện trưởng Viện khoa học Lao động và

các vấn đề xã hội, xem xét NNL dưới hai góc độ: năng lực xã hội và tính

năng động xã hội [3,tr.1-3]. Ở góc độ thứ nhất, NNL là nguồn cung cấp sức

4

4

lao động cho xã hội, là bộ phận quan trọng nhất của dân số, có khả năng tạo

ra mọi giá trị vật chất và tinh thần cho xã hội. Xem xét NNL dưới dạng tiềm

năng giúp định hướng phát triển NNL để đảm bảo không ngừng nâng cao

năng lực xã hội của NNL thông qua giáo dục, đào tạo, chăm sóc sức khoẻ.

Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại xem xét NNL dưới dạng tiềm năng thì chưa đủ.

Muốn phát huy tiềm năng đó, phải chuyển NNL sang trạng thái động, thành

vốn nhân lực, tức là nâng cao tính năng động xã hội của con người thông qua

các chính sách, thể chế và giải pháp giải phóng triệt để tiềm năng con người.

Con người với tiềm năng vô tận, nếu được tự do phát triển, tự do sáng tạo và

cống hiến, được trả đúng giá trị lao động thì tiềm năng vô tận đó được khai

thác, phát huy trở thành nguồn vốn vô cùng to lớn. Vì vậy, NNL được hiểu là

“tổng hoà trong thể thống nhất hữu cơ năng lực xã hội của con người(thể

lực, trí lực, nhân cách) và tính năng động xã hội của con người. Tính thống

nhất đó được thể hiện ở quá trình biến nguồn lực con người thành vốn con

người” [3,tr:11].

-Theo quan niệm của các nhà khoa học Việt Nam thể hiện trong chương

trình cấp Nhà nước KX-07, NNL được hiểu là "số dân và chất lượng con

người, bao gồm cả thể chất và tinh thần, sức khoẻ và trí tuệ, năng lực phẩm

chất, thái độ, phong cách làm việc" [14, tr.28].

Như vậy, NNL đựơc biểu hiện trên hai mặt số lượng và chất lượng:

Về số lượng: NNL phụ thuộc vào thời gian làm việc có thể có được của

cá nhân và quy định độ tuổi lao động của mỗi quốc gia. Số lượng NNL đóng

vai trò quan trọng đối với sự phát triển KT-XH. Nếu số lượng không tương

xứng với sự phát triển (thừa hoặc thiếu) thì sẽ ảnh hưởng không tốt đến quá

trình CNH, HĐH. Nếu thừa sẽ dẫn đến thất nghiệp, tạo gánh nặng về mặt xã

hội cho nền kinh tế; nếu thiếu thì không có đủ lực lượng nhân lực cho quá

trình CNH, HĐH và phát triển kinh tế đất nước.

Về chất lượng, NNL đựơc biểu hiện ở thể lực, trí lực, tinh thần thái độ,

động cơ, ý thức lao động, văn hoá lao động công nghiệp, phẩm chất tốt đẹp

5

của người công dân đó là yêu nước, yêu CNXH. Trong ba mặt: thể lực, trí

lực, tinh thần thì thể lực là nền tảng, cơ sở để phát triển trí lực, là phương

thức để chuyển tải khoa học kỹ thuật vào thực tiễn. Ý thức tinh thần đạo đức

tác phong là yếu tố chi phối hiệu quả hoạt động chuyển hoá của trí lực thành

thực tiễn. Trí tuệ là yếu tố có vai trò quan trọng hàng đầu của NNL bởi nó có

con người mới có thể nghiên cứu sáng tạo và ứng dụng tiến bộ khoa học vào

quá trình hoạt động sản xuất và cải biến xã hội. Mác và Ăng ghen đã nói

"Tất cả cái gì thúc đẩy con người hành động đều tất nhiên phải thông qua

đầu óc của họ" [18, tr.438].

-Từ những quan niệm của các tác giả nước ngoài và các tác giả trong

nước, có thể hiểu NNL là tổng hợp những con người cụ thể có khả năng tham

gia vào quá trình lao động với các yếu tố về thể lực, trí lực, tâm lực; tiềm

năng lao động của một tổ chức, một địa phương, một quốc gia trong thể

thống nhất hữu cơ năng lực xã hội (thể lực, trí lực, nhân cách)và tính năng

động xã hội của con người, nhóm người, tổ chức, địa phương, vùng, quốc

gia. Tính thống nhất đó được thể hiện ở quá trình biến nguồn lực con người

thành vốn con người đáp ứng yêu cầu phát triển.

Nói cách khác, NNL bao gồm những người trong độ tuổi lao động có

khả năng tham gia vào nền sản xuất xã hội theo Luật lao động quy định.

NNL có nội hàm rộng bao gồm các yếu tố cấu thành về số lượng, tri

thức, khả năng nhận thức và tiếp thu kiến thức, tính năng động xã hội, sức

sáng tạo, truyền thống lịch sử và cả nền văn hoá. Do vậy, có thể cụ thể hoá

các yếu tố cấu thành NNL theo các nhóm sau đây:

+Qui mô dân số, lao động và sức trẻ;

+Trình độ dân trí và chuyên môn kỹ thuật của NNL liên quan và phụ

thuộc vào sự phát triển nền giáo dục-đào tạo và dạy nghề một quốc gia;

+Tính năng động xã hội và sức sáng tạo của con người, yếu tố liên

quan đến chính sách giải phóng sức lao động, tạo động lực phát triển, phát

huy tài năng;

6

6

+Truyền thống lịch sử và nền văn hoá hun đúc lên bản lĩnh, ý chí, tác

phong của con người trong lao động.

1.1.2. Lực lượng lao động.

Là bộ phận dân số trong độ tuổi qui định, thực tế có tham gia lao

động(đang có việc làm) và những người chưa có việc làm nhưng đang tích

cực tìm kiếm việc làm. Như vậy, có một bộ phận dân số được tính vào NNL

nhưng không nằm trong lực lượng lao động. Đó là những người không có

việc làm nhưng không tìm kiếm việc làm, những người đang đi học và những

người thuộc tình trạng khác, ví dụ người nghỉ hưu trước tuổi.

1.1.3. Vốn con người..

Là phạm trù chỉ các kỹ năng và năng lực con người khi được sử dụng

vào lao động hay bằng cách nào đó đóng góp cho nền kinh tế. Nhiều nhà

kinh tế coi vốn con người đơn giản là lao động, một trong ba nhân tố của sản

xuất và xem nó như một loại hàng hoá có thể trao đổi được. Trong lý thuyết

phát triển con người, các phân tích phân biệt niềm tin xã hội, kiến thức chia

sẻ được và sự sáng tạo của cá nhân như là ba khả năng của con người áp

dụng vào hoạt động kinh tế. Thuật ngữ vốn con người trong lý thuyết phát

triển con người chỉ sự tổ hợp của cả ba yếu tố đó. Do vậy, vốn con người sẽ

bằng không nếu không có lao động, không có việc làm hay không có hàng

hoá sản xuất ra.

Với tư cách là tiềm năng lao động của mỗi vùng miền hay mỗi quốc

gia thì NNL là tài nguyên cơ bản nhất. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc

lần thứ IX(năm 2001) của Đảng cộng sản Việt Nam đã xác định: lấy con

người và NNL là một trong ba khâu đột phá đi vào CNH, HĐH đất nước:

”Phát triển giáo dục và đào tạo là một trong những động lực quan trọng thúc

đẩy sự nghiệp CNH, HĐH là điều kiện để phát huy NNL con người-yếu tố cơ

bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững” [8,tr:108-

109].

7

1.1.4. Phát triển nguồn nhân lực.

Phát triển NNL được nhiều tác giả bàn đến và đã có nhiều cách hiểu

mới được bổ sung theo thời gian. Cho đến nay, xuất phát từ những cách tiếp

cận khác nhau vẫn tồn tại nhiều cách hiểu khác nhau. Nadler & Nadler(1990)

cho rằng phát triển NNL và giáo dục, đào tạo(theo nghĩa rộng) là những thuật

ngữ có cùng nội hàm. Hai tác giả này định nghĩa:

“ Phát triển NNL là làm tăng kinh nghiệm học được trong một khoảng thời

gian xác định để tăng cơ hội nâng cao năng lực thực hiện công việc “ [33,

tr.1-3].

UNESCO sử dụng khái niệm phát triển NNL(theo nghĩa hẹp): là làm

cho toàn bộ sự lành nghề của dân cư luôn luôn phù hợp trong mối quan hệ

với sự phát triển của đất nước.

Tổ chức lao động của thế giới (ILO) lại cho rằng phát triển NNL bao

hàm phạm vi rộng hơn, không chỉ trình độ lành nghề hoặc vấn đề đào tạo nói

chung, mà còn là sự phát triển năng lực và sử dụng năng lực đó vào việc làm

có hiệu quả, cũng như thoả mãn nghề nghiệp và cuộc sống cá nhân.

Liên hợp quốc sử dụng khái niệm phát triển NNL theo nghĩa rộng, bao

gồm giáo dục, đào tạo và sử dụng tiềm năng con người nhằm thúc đẩy phát

triển KT-XH và nâng cao chất lượng cuộc sống.

1.1.5. Đào tạo NNL.

Sự xuất hiện của nền kinh tế tri thức trong thời đại ngày nay cho thấy đầu tư

cho NNL được coi trọng hơn các nguồn đầu tư khác. Đầu tư phát triển NNL được

hiểu ở cả ba mặt: chăm sóc sức khoẻ, nâng cao chất lượng cuộc sống và giáo dục

đào tạo, trong đó giáo dục đào tạo có vai trò quan trọng nhất. Khái niệm giáo dục

luôn gắn với khái niệm đào tạo. Theo từ điển tiếng Việt, đào tạo được hiểu là:

"Đào tạo, là quá trình tác động đến một con người nhằm làm cho người đó lĩnh hội

và nắm những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo... một cách có hệ thống nhằm chuẩn bị cho

người đó thích nghi với cuộc sống và khả năng nhận một sự phân công lao động

nhất định góp phần của mình vào việc phát triển kinh tế xã hội, duy trì và phát

8

8

triển nền văn minh của loài người. Tuỳ theo tính chất chuẩn bị cho cuộc sống và

lao động, người ta phân biệt đào tạo chuyên môn và đào tạo nghề nghiệp. Hai loại

này gắn bó và hỗ trợ nhau với những nội dung do đòi hỏi của sản xuất, của các

quan hệ xã hội, của tình trạng khoa học, kỹ thuật-công nghệ và văn hoá của đất

nước. Có nhiều hình thức đào tạo; đào tạo cấp tốc, đào tạo chính quy và không

chính quy". Về cơ bản, đào tạo là hoạt động giảng dạy của nhà trường, gắn việc

truyền thụ tri thức với giáo dục đạo đức và nhân cách. Kết quả và trình độ được

đào tạo của một người ngoài việc phụ thuộc vào hoạt động nêu trên còn do việc tự

đào tạo của người đó thể hiện ra ở việc tự học và tham gia vào các hoạt động xã

hội, lao động sản xuất, tự rút kinh nghiệm của người đó quyết định. Chỉ khi nào

quá trình đào tạo biến thành quá trình tự đào tạo một cách tích cực, tự giác thì việc

đào tạo mới có hiệu quả cao.

Đào tạo là một mắt xích trong chu trình phát triển NNL. Nó phải đáp ứng yêu

cầu cung cấp NNL cho xã hội ở các lĩnh vực sau:

-Nhân lực trong lĩnh vực khoa học-công nghệ, ngành nghề, kinh tế, kỹ thuật.

-Nhân lực trong lĩnh vực lãnh đạo, quản lý nhà nước.

-Nhân lực trong lĩnh vực quản lý doanh nghiệp.

Thực tế cho thấy dù nhân lực ở lĩnh vực nào đi chăng nữa cũng phải đảm bảo

được yêu cầu của công việc như trình độ chuyên môn, kỹ thuật (tức các tri thức,

kỹ năng, kỹ xảo thực hành, thái độ, phong cách, năng lực sáng tạo để có khả năng

thực hiện một loạt các công việc trong phạm vi ngành nghề theo sự phân công lao

động xã hội.

Từ những vấn đề trên có thể hiểu: Đào tạo NNL là quá trình tác động, dạy và

rèn luyện con người thông qua việc tổ chức truyền thụ tri thức và những kinh

nghiệm lịch sử xã hội của loài người để gây dựng họ trở thành người có hiểu biết

đạt đến một trình độ chuyên môn nghề nghiệp nhất định, có khả năng đảm nhận

một sự phân công lao động xã hội trong từng thời kỳ của quá trình phát triển KT￾XH.

9

Đào tạo NNL tạo nên sự chuyển biến về chất của NNL, biến những tiềm

năng nhân lực của quốc gia thành những lực lượng lao động hiện thực phù hợp với

yêu cầu phát triển KT-XH. Để thực hiện thắng lợi sự nghiệp CNH, HĐH, việc đào

tạo NNL cần phải đảm bảo đựơc yêu cầu, mục tiêu sau:

-Đổi mới chất lượng đào tạo nhân lực theo hướng phù hợp với việc nâng cao

sức cạnh tranh của nền kinh tế.

-Đào tạo phải gắn kết thường xuyên và chặt chẽ với sử dụng NNL và phù

hợp với yêu cầu chuyển dịch cơ cấu lao động và thị trường lao động.

Đào tạo NNL theo yêu cầu, mục tiêu nêu trên cần được thực hiện với nhiều

loại hình và nhiều phương thức khác nhau sao cho mọi người có nhu cầu được đào

tạo, bồi dưỡng nâng cao và đào tạo lại đều có thể được đáp ứng. Việc đào tạo có

thể được thực hiện tại các trường dạy nghề, trường Đại học, Cao đẳng, các Trung

tâm do Nhà nước hoặc tư nhân quản lý, hoặc các trường, lớp thuộc doanh nghiệp,

trong các thành phần kinh tế, hay tại các lớp dạy nghề do các tổ chức xã hội và các

làng nghề truyền thống tổ chức. Việc đào tạo NNL có thể được thực hiện theo các

cấp trình độ tuỳ theo yêu cầu đổi mới của nền sản xuất-xã hội và nhu cầu của

người học như đào tạo bán lành nghề-lành nghề-trình độ cao; đào tạo trình độ sơ

cấp-THCN-cao đẳng-đại học và sau Đại học.

1.1.6. Sử dụng NNL.

Trong tiếng Việt khái niệm sử dụng NNL được dùng khá phổ biến, và về

thực chất sử dụng NNL chỉ bao hàm một số thành tố của quá trình quản lý NNL

như: tuyển chọn, bố trí, sử dụng, đánh giá, trả công, trả lương và thăng thưởng.

Trong các tài liệu truyền thống, dùng người đúng có nghĩa là sử dụng được thế

mạnh của con người, dùng người vào đúng chỗ, đúng lúc, phát huy được động lực

làm việc của con người. Nếu mở rộng khái niệm sử dụng NNL, nội hàm của sử

dụng NNL sẽ trùng với nội hàm khái niệm quản lý NNL.

NNL được đề cập đến như một nguồn vốn tổng hợp với hệ thống các yếu tố

cấu thành: sức lực, trí tuệ, khối lượng cùng đặc trưng về chất lượng lao động như

trình độ văn hoá, kỹ thuật, kinh nghiệm nghề nghiệp, thái độ phong cách làm việc,

10

10