Thơ đường luật trào phúng Hồ Chí Minh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGUYỄN THU HÀ

THƠ ĐƯỜNG LUẬT TRÀO PHÚNG

HỒ CHÍ MINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGUYỄN THU HÀ

THƠ ĐƯỜNG LUẬT TRÀO PHÚNG

HỒ CHÍ MINH

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. TRẦN THỊ LỆ THANH

THÁI NGUYÊN - 2019

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan bản luận văn này là kết quả nghiên cứu của cá nhân

tôi. Các số liệu và tài liệu được trích dẫn trong luận văn là trung thực. Kết

quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã được công bố

trước đó.

Tôi xin chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019

Tác giả

Nguyễn Thu Hà

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo của trường Đại học Khoa

học đã nhiệt tình giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho em trong quá trình học

tập và nghiên cứu và thực hiện đề tài tại trường.

Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Trần Thị Lệ Thanh

- người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập,

nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn BGH, các thầy cô giáo trường

THPT Hùng An, người thân trong gia đình, bạn bè đã giúp đỡ, tạo điều kiện

cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài.

Trong quá trình hoàn thiện đề tài, luận văn không thể tránh khỏi những

thiếu sót, em rất mong nhận được những đóng góp chỉ bảo của thầy cô và các

bạn để khóa luận hoàn thiện hơn.

Em xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Nguyễn Thu Hà

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Viết đầy đủ Viết tắt

1 Đường luật ĐL

2 Nhà xuất bản Nxb

3 Sách đã dẫn Sđd

4 Thơ Đường luật TĐL

5 Trào phúng TP

6 Trang Tr

iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

TRANG BÌA PHỤ

LỜI CAM ĐOAN..............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................ii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT............................................................iii

MỤC LỤC .......................................................................................................iv

PHẦN MỞ ĐẦU ..............................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ...........................................................................................1

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu....................................................................2

3. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................9

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...............................................................11

5. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................11

6. Cấu trúc luận văn.........................................................................................11

7. Đóng góp của luận văn ................................................................................11

NỘI DUNG.....................................................................................................12

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 12

1.1. Khái niệm “Thơ trào phúng” và “Thơ Đường luật trào phúng” ..............12

1.1.1. Khái niệm “Thơ trào phúng” .................................................................12

1.1.2. Khái niệm “Thơ Đường luật trào phúng”..............................................16

1.2. Sự vận động và phát triển của thơ Đường luật trào phúng Việt Nam......19

1.2.1. Thơ Đường luật trào phúng Việt Nam trước thế kỉ XX........................19

1.2.2. Thơ Đường luật trào phúng Việt Nam ở nửa đầu thế kỉ XX.................34

1.3. Khái quát về thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh............................36

1.3.1. Cuộc đời, sự nghiệp và quan điểm sáng tác của Hồ Chí Minh .............36

1.3.2. Bối cảnh sáng tác thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh.................44

1.3.3. Cảm hứng sáng tác thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh ..............46

Tiểu kết Chương 1 .........................................................................................54

v

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

CHƯƠNG 2: NÉT MỚI TRONG THƠ ĐƯỜNG LUẬT TRÀO

PHÚNG HỒ CHÍ MINH...............................................................................55

2.1. Thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh – một hiện tượng thẩm mỹ

độc đáo.....................................................................................................55

2.1.1. Cấu trúc thẩm mỹ trong không gian ngục tù.........................................55

2.1.2. Khả năng phát hiện giá trị thẩm mỹ từ những cái xấu, những điều

bình thường............................................................................................61

2.2. Thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh – một hình thái phê phán đặc

biệt có cảm xúc........................................................................................68

2.3. Thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh - một phương tiện phát hiện

những mâu thuẫn, xung đột.....................................................................76

Tiểu kết chương 2 ..........................................................................................84

CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM VỀ BÚT PHÁP VÀ NGÔN NGỮ TRONG

THƠ ĐƯỜNG LUẬT TRÀO PHÚNG HỒ CHÍ MINH............................85

3.1. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa bút pháp cổ điển và hiện đại...................85

3.1.1. Đặc trưng nghệ thuật của thể thơ Đường luật .......................................85

3.1.2. Đề tài......................................................................................................91

3.1.3. Hình ảnh thơ ..........................................................................................93

3.1.4. Nhân vật trữ tình....................................................................................96

3.2. Những đặc điểm về ngôn ngữ trong thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh100

3.2.1. Đặc điểm về từ ngữ..............................................................................100

3.2.2. Đặc điểm về cú pháp ...........................................................................107

Tiểu kết chương 3 ........................................................................................110

KẾT LUẬN...................................................................................................111

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................114

PHỤ LỤC

1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Thơ Đường luật là một trong số những thể thơ tồn tại lâu đời nhất

trong lịch sử văn học viết Việt Nam. Nếu những bài thơ thiền thời nhà Lý (thế

kỷ X) được cho là những sáng tác thơ Đường luật Việt Nam đầu tiên, thì

những bài thơ Đường luật của Hồ Chí Minh (thế kỷ XX) lại được ghi nhận

như là thành tích cuối cùng của thể loại này. Có khá nhiều khía cạnh trong thơ

Đường luật của Bác được các học giả trong và ngoài nước nghiên cứu, đánh

giá và đưa ra những kết luận xác đáng. Tuy nhiên về khả năng kết hợp giữa

thơ Đường luật và loại hình trào phúng của Bác thì lại chưa thấy có công trình

nào tương xứng. Nghiên cứu thơ Đường luật trào phúng Hồ Chí Minh vì thế

vẫn được xem là vấn đề còn bỏ ngỏ.

1.2. Chủ tịch Hồ Chí Minh là một trong những tác gia văn học Việt Nam

thường xuyên sử dụng yếu tố trào phúng trong sáng tác văn học. Với mỗi thể

loại, Bác đều tìm ra một cách kết hợp riêng, khiến tiếng cười trở nên vô cùng

phong phú, đa dạng. Trong truyện ký (Lời than vãn của bà Trưng Trắc (1922),

Vi hành (1923), Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu (1925), Bác đã

đem đến tiếng cười trào phúng tuy nhẹ nhàng, hóm hỉnh nhưng thâm thúy, sâu

cay. Trong thơ chữ Hán (chủ yếu là thơ Đường luật), Bác lại cho thấy sự kết

hợp tài tình giữa một hình thức nghiêm chỉnh với một cách nói không nghiêm

chỉnh đạt hiệu quả như thế nào. Làm rõ được nét phong cách độc đáo trong

thơ Đường luật trào phùng của Bác chính là góp phần nhận diện những thành

tựu trong sáng tác của Bác nói chung.

Mặc dù có rất nhiều công trình, bài viết về thơ Đường luật nói chung và

tập Nhật kí trong tù nói riêng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng cho tới nay,

việc nghiên cứu thơ Đường luật trào phúng của Người vẫn là vấn đề còn bỏ

ngỏ. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài Thơ đường luật trào

2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

phúng Hồ Chí Minh làm nội dung nghiên cứu với mong muốn góp phần tạo

thêm một tư liệu mới về thơ đường luật trào phúng Hồ Chí Minh.

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Qua quá trình thu thập tư liệu tham khảo, chúng tôi nhận thấy, có một số

ít công trình, bài viết bàn về thơ Đường luật của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tuy

nhiên, trong số ấy, chưa có công trình, bài viết hay tài liệu nào nghiên cứu

chuyên biệt về nghệ thuật trào phúng trong thơ Đường luật của Người.

Các nguồn tư liệu được chúng tôi quan tâm chủ yếu khảo cứu, tập hợp,

giới thiệu một số nội dung liên quan đến thơ Hồ Chí Minh như sau:

2.1. Các công trình, bài viết về thơ đường luật Hồ Chí Minh

Trong công trình nghiên cứu Đường thi từ góc nhìn vòng đời tác phẩm:

Lý luận phê bình văn học, nhà giáo Lê Đình Sơn đã dành một chương để bàn

về thi phẩm Đường luật Hồ Chí Minh nối xưa và nay. Tác giả đi sâu tìm hiểu

về bối cảnh lịch sử, đặc điểm kết cấu và ngôn ngữ thơ Đường luật Hồ Chí

Minh; sự đổi mới trong sáng tác thơ Đường luật Hồ Chí Minh; Hiệu ứng giáo

dục từ một số vần thơ Bác Hồ và Thơ Đường luật Hồ Chí Minh về người lính

vệ quốc [32].

Cuốn Thơ Đường luật Việt Nam - Hành trình đất nước (Hương Thu -

chủ biên) đã khái quát quá trình phát triển và hình thành của thể thơ Đường

luật Việt Nam từ thế kỉ XX đến nay, trong đó có giới thiệu một số bài thơ

Đường luật chọn lọc Hồ Chí Minh [37].

Tại Hội thảo khoa học “Bác Hồ với thơ Đường Luật Việt Nam” do

Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc Việt Nam, Bảo

tàng Hồ Chí Minh, Hội thơ Đường luật Việt Nam phối hợp tổ chức diễn ra

ngày 23/10/2015, tại Hà Nội, Lê Đình Sơn, giảng viên khoa Ngữ văn Đại

học Vinh nhấn mạnh: “Bác Hồ đã thể hiện sự phá cách thơ tứ tuyệt ở nhiều

hình thức khác nhau. Có những bài thơ Bác phá luật bằng trắc, phá luật thơ

như Văn cảnh, Báo tiệp. Có những bài thơ làm người đọc ngạc nhiên trước

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

hiện tượng đổi mới thơ tứ tuyệt luật Đường như bài Vô đề, bài ngụ ngôn tứ

tuyệt bằng chữ Hán ở đầu tập thơ Nhật ký trong tù, sau đó là nhiều tác phẩm

khác. Qua đó cho thấy, Bác đã tiếp thu một cách sáng tạo di sản thơ Đường

Trung Quốc, làm cho thể loại này ngày càng phong phú hơn” [51].

Trong bài viết Hồ Chí Minh với thơ Đường luật, ThS. Võ Quang Huy đã

nhận xét: “Tập thơ Nhật ký trong tù gồm 133 bài thơ tứ tuyệt và thất ngôn bát

cú được viết bằng chữ Hán thể hiện sự am hiểu tuyệt vời về Hán tự cũng như

thể thơ Đường luật của Bác. Đọc Nhật kí trong tù, ta nhận ra sự ảnh hưởng

đậm đặc của chất Đường thi, bút pháp cổ điển trong phong cách thơ của

Người. Nghệ thuật đối, bút pháp ẩn dụ, điệp từ đã được Bác sử dụng rất tài

tình và khéo léo” [52].

Trong bài Chủ tịch Hồ Chí Minh với thơ Đường luật, nhà thơ Huỳnh

Đức Trung cho rằng, “làm thơ Đường đã khó, làm thơ Đường luật bằng chữ

Hán lại càng khó hơn. Ở Nước ta thời xưa chỉ có những nhà Nho uyên thâm,

hay những thầy đồ giỏi chữ Hán mới làm được, như Vua Thánh Tông, vua Tự

Đức hay những nhà nho nổi tiếng như Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Nguyễn

Khuyến, Cao Bá Quát, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Đình

Chiểu, Bà Huyện Thanh Quan. Bác là người sau cùng làm thơ Đường luật

bằng chữ Hán ở Việt Nam ta”. “Bác có rất nhiều bài thơ viết bằng chữ Hán,

và khá thành công trong lối chơi tứ tuyệt ngắn gọn, súc tích, sâu sắc chẳng

thua gì thơ đời Đường Trung Quốc”[53].

Bài viết Quanh mối quan hệ giữa Bác Hồ với thơ Đường luật của GS.

Nguyễn Khắc Phi đã khẳng định: nhiều bài viết và công trình trước nay đã cố

gắng làm nổi bật tinh thần dân tộc và tính hiện đại sâu sắc trong thơ Đường

luật của Bác, song vẫn cần bàn luận thêm về mối quan hệ giữa Người, thơ của

Người với thơ Đường luật. Trong bài viết, tác giả trình bày khá chi tiết về tiêu

chí để xác định Thơ Đường luật trong thơ Bác, về việc vận dụng thể thơ

Đường luật của Hồ Chí Minh, về bài thơ Khán Thiên gia thi hữu cảm, bài viết

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

khép lại với kết luận: “chiếm lĩnh được mảng tuyệt cú là một trong những

cách nắm bắt được nhanh nhất, hữu hiệu nhất cái tinh tuý của thơ Đường!

Thơ tuyệt cú của Bác Hồ là kết quả của một quá trình tiếp biến độc đáo cái

tinh tuý ấy trên một nền tảng tư tưởng mới, trong một điều kiện lịch sử

mới”[28].

TS. Phạm Thị Xuân Châu - Chi hội Thơ Đường luật tỉnh Điện Biên,

trong bài Bút pháp của Bác Hồ trong sáng tác thơ Đường Luật, đã nhận xét:

“Dù khi cải biên, phá cách, biến thể, hay khi giữ nguyên luật lệ của thơ

Đường, thì thơ Bác vẫn thể hiện đúng con người Bác: không thụ động, không

sao chép, máy móc, mà luôn cơ động, linh hoạt, độc lập trong tư duy và tự

chủ trong sáng tạo. Chính điều đó làm nên phong cách thơ Đường luật của

Bác: cổ điển mà hiện đại, truyền thống mà cách mạng, làm đẹp thêm cho di

sản thơ Đường luật của dân tộc” [50].

Trong bài “Thơ Đường luật chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, TS.

Nguyễn Minh San - Phó Tổng biên tập Tạp chí Văn hiến Việt Nam đi sâu tìm

hiểu về di sản thơ Đường luật bằng chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhận

xét về thơ Đường luật bằng chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tác giả viết:

“Những bài thơ Đường luật làm bằng chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh,

tiêu biểu là tập Nhật ký trong tù, là những hòn ngọc văn hóa chói lọi trong di

sản văn hóa vĩ đại của dân tộc ta. Di sản thơ này đã góp phần khẳng định: Chủ

tịch Hồ Chí Minh – vị lãnh tụ thiên tài của Đảng ta, dân tộc ta; một con người

Đại nhân, Đại trí, Đại dũng; một Danh nhân Văn hóa Thế giới; là Bác Hồ

muôn vàn kính yêu của dân tộc ta” [56].

Như vậy, các công trình, bài viết trên mới chỉ dừng lại ở phạm vi thơ

Đường luật của Chủ tịch Hồ Chí Minh mà chưa đi sâu tìm hiểu về thơ Đường

luật trào phúng của Người. Nhưng, những hướng nghiên cứu trong các công

trình, bài viết trên là những gợi ý quí báu để tác giả luận văn thực hiện nhiệm

vụ mà đề tài đã nêu ở trên.

5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.2. Các công trình, bài viết về nghệ thuật trào phúng trong thơ Hồ Chí

Minh

Từ lâu, nghệ thuật trào phúng trong các tác phẩm văn chương, báo chí

của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được đề cập, nghiên cứu đây đó trong các bài

viết, công trình. Tuy nhiên, các công trình bài viết về nghệ thuật trào phúng

trong thơ Hồ Chí Minh lại khá hiếm.

Cuốn sách Tiếng cười trào phúng Hồ Chí Minh của tác giả Nguyễn

Thanh Tú là công trình nghiên cứu đầu tiên trình bày một cách hệ thống,

phong phú và toàn diện nhất các khía cạnh của nghệ thuật trào phúng Hồ Chí

Minh, từ tác phẩm văn xuôi đến tác phẩm thơ và tác phẩm báo chí, chính

luận. Với hơn 400 trang sách, PGS.TS Nguyễn Thanh Tú đã đi vào khám

phá nhiều khía cạnh, chi tiết của tiếng cười trào phúng Hồ Chí Minh qua

những luận điểm: Hình thức tương phản, Nghệ thuật kéo độc giả vào truyện,

Nguyên tắc suồng sã, Kịch hoá trần thuật, Mâu thuẫn trào phúng, Nguyên

tắc “lột mặt nạ”, Ngụ ngôn trào phúng, Phương thức nhại, Ẩn dụ trào phúng,

So sánh trào phúng, Chơi chữ trào phúng, Tập cổ, lẩy Kiều.

Trong quá trình phân tích, để làm rõ những luận điểm của mình, tác giả

luôn chọn được những ví dụ rất điển hình. Chẳng hạn, ví dụ về hình thức

tương phản nhân vật: “Hình tượng người tù trong Nhật kí luôn tương phản với

hình tượng người tiên, người tự do, người khách quý… giữa tư cách tù nhân

và tư cách thi nhân: “Ngâm thơ ta vốn không ham, / Nhưng vì trong ngục biết

làm chi đây” (Mở đầu tập nhật ký)”. Hay ví dụ về mâu thuẫn giữa lời nói và

bản chất hành động của chủ nghĩa thực dân về vấn đề nhân quyền: “Chính vì

quyền con người mà hàng triệu con người đã bị giết hại trong thời đại chiến.

Cái quyền mà họ đã hi sinh vì nó, cùng với những xác chết thảm thương của

họ, nay bị vùi sâu vào lãng quên.

Hồi đó, các chính sách còn gào to hơn cả tiếng đại bác cho khắp bốn

phương gầm trời nghe: quyền! quyền! quyền! Nhưng lập tức, sau khi cuộc

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

chém giết đã chấm dứt, lập tức sau khi tai hoạ đã qua, thì không còn ai nghe

thấy nói đến cái con vật ấy nữa. Ở Véc-xây, ở Giơ-ne-vơ, ở Bu-lô-nhơ cũng

như ở Oa-sinh-tơn quyền con người đã được thay thế bằng than đen, than đá,

dầu hoả, thuộc địa”. Hoặc những so sánh tạo hình, gợi cảm: